Lối 20 hơnăm hmâ dêi ƀă cheăng pêt kơphế, pôa Lương Xuân Hưng, cheăm Dliê Ya, kong pơlê Dak Lak, cho môi tung mâu kuăn pơlê pêi chiâk rĕng xúa tơdroăng pêi chiâk deăng tâ tá. Pôa pêt tơvât tiu, sầu riêng, krui kơxái ƀă hên túa hdrê pêt ki ê môi tiah pơkeăng ki pêt a tơnêi vâ pro ai hên râ, pro ki xâp rơngiâp môi kong ki chiâng xêh, xúa mâu kơtôu kơphế, kông hnông alâi, kơtôu plâi sầu riêng, hrái báu vâ pro phon hưh cơ vâ gum ‘mâi mơnhông ki lĕm dêi tơnêi, tâk trếo lĕm ăm kơdrum. Pôa Lương Xuân Hưng tối:

“Xúa mâu phon choi sap ing mâu eâk ro, í peâp vâ choi ăm kơphế, ‘mâi pêi kơdrum pêt hdrê, tíu pơkâ môi iâ mê á hlo gá tơƀrê khât ƀă hlối tơkŭm châ ki tâ tá tơkŭm, ing mê, cho pơxiâm po rơdâ tâk, khên tơnôu ‘no liăn păn mơnăn mơnoâ í peâp mê á hiăng ai môi túa pơkâ pêt tơvât pơla mâu túa hdrê pêt kơphế arabica, robusta, loăng ki pro xâp rơngiâp mê nếo hlối pêt tiu, păn kơpôu ro, chu í peâp”.

Ôh ti xê krá tơniăn ‘na pêt, mâu túa pơkâ pêt kơphế kơdroh trếo mơ’no mê ối pro pơxúa ki lĕm. A cheăm Ea Na, mâu kơdrum deăng ki tơrŭm ƀă Kŏng ti Ê Đê Café tơƀrê plâi kơtóu lĕm troh 4 – 5 tâ̆n kloăng tung môi ha. Tiô pôa Y Pôt Niê, Kăn pơkuâ Kŏng ti, tơdroăng ki kơdroh mơ’no trếo ‘mêi hiăng chiâng tơdroăng ki hmâ pêt dêi kuăn pơlê pêi chiâk, phon châ tâp kơđu teăng ăm choi a ngâ tơnêi, mơnhông ki xúa phon hưh cơ teăng ăm choi phon hoă hok.

“Kơtôu kơphế ok tung kơmăi uâ ôh tá lo ngoi, uâ liê vâ pro phon hưh cơ. Hmâ môi kg kơtôu mê kô châ 400gram ki liê, drêng xúa kô kum pro kơdroh hên xúa phon hoă hok, sap ing tâi tâng môi tiah hdrối nah mê nôkố dế kơdroh bu ối 10-20% xo”.

Rơtế amê, mâu túa pơkâ pêi 3 râ, ƀă râng ki xŏn má môi cho tât khía, râ ki a dế kơphế, râ ki ‘nâi cho hlá nhâ, ôh ti xê to kơdĭng têa tôh a rơnó tôu mơdrăng mê ối pro lĕm ăm tâ tá tơnêi kơdrum deăng krá tơniăn. Tơdrêng amê, rôh tơ’lêi hlâu kơchơ mơdró xuân po rơdâ tâ. Pôa Ngô Quang Minh, Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó kơphế Ba Minh, cheăm Hòa Phú, ăm ‘nâi:

“Kŏng ti ngin dế tơrŭm ƀă dâng 1 rơpâu rơpŏng kuăn pơlê tâ tá kơpong ƀă dế pêt tiô mâu chưng chih Rainforest ƀă 4C. Ngin châ mâu kŏng ti kong têa ê rơhêng vâ ‘nâi plĕng hên tâ ƀă drêng vâi troh tí tăng ‘nâi plĕng túa pơkâ dêi ngin mê ngin ai hên rôh ki tơ’lêi hlâu kĭ tơkêa tơrŭm cheăng ƀă mâu khu ki tơrŭm cheăng kong têa ê”.

Pêi pro tơkêa kơdroh mơ’no hyôh ‘mêi hngêi nhĕng, Khu xiâm pơkuâ Pêi chiâk deăng ƀă Kong prâi dế châ pơkâ mâu kong pơlê pêi pro troăng pêt kơdroh mơ’no hyôh lo pakong hneăng hơnăm 2025 – 2030. A Tây Nguyên, tôh têa lo i iâ a xiâm, rơvât phon tiô troăng klŏng têa ƀă pêt mơjiâng tâk chu, chu tâk dế châ mơnhên châ tơƀrê inhên. Kơ’nâi kố, Tiê̆n sih Phạm Công Trí, ngế ki rơkê ‘na rak ngăn kơphế krá tơniăn, tối mơnhên tâ ‘na tơdroăng pêt mơjiâng nếo kố.

-Ô tiê̆n sih Phạm Công Trí, xua ti lâi kơvâ kơphế thế pơhlêh pêt mơjiâng kơdroh mơ’no trếo ‘mêi lo pakong?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Kơvâ kơphế xuân cho môi tung mâu kơvâ pêt mơjiâng mê nah xo mâu tơmeăm ƀă tơdjâk troh kong prâi hôm tâ, xua drêng pin rơvât phon, tôh têa kô tơdjâk kong prâi. Xua mê mâu ngế ki rôe kơphế, ki rơhêng vâ tối a Châu Âu ƀă mâu kong têa mơnhông mê vâi pơkâ Việt Nam cho môi tung mâu kong têa pêt kơphế vâ ôu thế ai hnoăng ƀă kong prâi. Pơ’leăng kơphế thế kơdroh mơ’no trếo hngêi nhĕng chu iâ vâ tơniăn ăm mơngế rôe xúa ôh tá tơdrêng pro tơdjâk troh kong prâi hơ’lêh.

Xua mê, kơvâ pêi chiâk deăng xuân môi tiah Chin phuh Việt Nam hiăng khŏm mơ-eăm hên, ôh tá xê tung mâu mơ-éa luât, mê tung mâu tơdroăng ‘na pêt mơjiâng inhên mê mâu ngế pêi kih thuât dêi Việt Nam xuân hiăng ai mâu tơdroăng mơ-eăm kân. Pakĭng tơdroăng tŏng gum lâp plâi tơnêi, vâ tơdroăng pêi kơvâ kơphế dêi pin ai mơ’no lo pakong iâ laga thế tơniăn pêi lo pơ’leăng ƀă ki dâi lĕm vâ kô tê ăm tơdroăng kal vâ dêi mơngế rôe xúa tung lâp plâi tơnêi.

-Ƀă kơpong Tây Nguyên, ki rơhêng vâ tối a Dak Lak, hiăng châ mâu tơdroăng pêi châ tơƀrê ki klâi tung kơdroh mơ’no lo trếo ‘mêi pakong kơvâ kơphế, ô pôa?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Pin hlo Tây Nguyên xuân dế mot pêi cheăng ƀă Tây Nguyên cho kơpong pêt kơphế ki hên dêi Việt Nam. Mơhúa cho Dak Lak cho Tíu pêi kơphế hên, ai kơ koan xiâm hriăn plĕng, mâu hngêi trung đăi hok ƀă ai hên ngế ki rơkê má môi ‘na kơvâ kơphế, akố ai hên tơdroăng tơkêa bro ‘na tŏng gum kơdroh mơ’no trếo ‘mêi lo pakong. Tung 10 hơnăm mê tiô ngin, Dak Lak rơtế ƀă Tây Nguyên hiăng châ mâu tơdroăng tơƀrê kân. Pin ai mâu troăng pêt mơjiâng môi tiah cheăng kâ tâk chu chu tâk, pêi chiâk deăng vêh xông, kơpong ki pêt hên; ai mâu tơdroăng pêi ki pơxúa djâ ăm ki tơtêk, mơhno mâu troăng kơdroh hyôh mơ’no lo pakong tung pêt mơjiâng kơphế ƀă mâu kơlo tâk chu inhên. Pói tơngah, ƀă  tơdroăng mơ-eăm, tơdroăng tŏng gum ing Tơnêi têa, ing mâu khu râ kăn pơkuâ ƀă mâu Khu tơrŭm cheăng lâp plâi tơnêi mê pin kô kâi đeăng rĕng tâ tiô tối hdrối.

-Tiô pôa, mâu Khu tơrŭm cheăng ai hnoăng môi tiah lâi tung tơdroăng pêi kơphế kơdroh mơ’no trếo ‘mêi lo pa kong?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Mâu khu tơrŭm cheăng, khu tơrŭm cheăng ki nếo cho mâu ngế ki xiâm tung pêt mơjiâng ƀă kơvâ kơphế. Tung tơdroăng pêt mơjiâng kơphế mê khu tơrŭm cheăng cho xiâm kối ki nếo ƀă châ rêm pâ ki tơdjâk tơmâng mơ’no liăn cheăng, ƀă kố xuân cho tíu tơdah kih thuât ki rơkê cho rĕng. Pin hlo tâi tâng mâu tơrŭm cheăng kơphế kô chiâng ngăn cho mâu tơdroăng ki má môi ‘na mâu kơpong kơphế ki lĕm, mâu kơpong cheăng kâ tâk chu chu tâk, kơpong cheăng kâ vêh mơjiâng châ tơƀrê. Hên khu tơrŭm cheăng tá xê to châ mâu tuá pơkâ thế tơniăn ăm pêt mơjiâng tơmeăm ki dâi lĕm ƀă ối châ tiô pơkâ lĕm kơphế ki xú hŏm lĕm má môi. Mâu tơdroăng châ tơƀrê kố djâ ăm pơxúa châ péa xôh, kuăn pơlê pêi chiâk deăng châ xúa ing tơmeăm ki tơná pro, châ tê ƀă yă kơnâ tâ. Tơdrêng amê, drêng tâng mâu tơdroăng châ tơƀrê mê, mê mâu khu tơrŭm lâp plâi tơnêi vâi troh tŏng gum pro tíu ki eăng, vâi po rơdâ. Ngin tối mâu khu tơrŭm cheăng nếo mơhno hnoăng ƀă châ pơxúa inhên tung mâu tơdroăng kơdroh mơ’no trếo ‘mêi ki lo pákong tung kơvâ kơphế.

-Tiah mê vâ prôk tiô troăng pêt mơjiâng kơdroh trếo ki mơ’no pakong, kuăn pơlê pêi chiâk deăng kal pơhlêh tơdroăng ki klâi, ô pôa?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Hdrối nah pêt mơjiâng tơmeăm tiô khôi vâi krâ nah mê mơngế pêi chiâk deăng mơ-eăm pro ti lâi hdrê ƀă mơngế pêi lo châ hên, mâu ngế châ pơlê pơla châ cheăm, bêng tối cho kơnâ, ai troăng pêt mơjiâng lĕm. Laga nôkố mê pêt mơjiâng tơmeăm tâk chu chu tâk lơ pêt mơjiâng vêh xông rơdêi, kâi trâng ƀă kong prâi hơ’lêh mê ngin ngăn tiô mâu pơkâ ƀă mâu tơdroăng pơkâ nếo mê lâp plâi tơnêi mơnhên, tơmiât troh pêt mơjiâng tơmeăm ki ai xêh, vêh pro lĕm kong prâi. Pin pơkâ thế tiô mâu tơdroăng pơkâ ki lâp plâi tơnêi mơnhên. Tung troăng pêt mơjiâng ki nếo mê ôh tá tiô to ‘na kih thuât tê mê pin thế mơhno tơdroăng ki mơnhên pin thế tơniăn châ kong prâi, tơnêi tơníu. Tơdrêng amê pin cho ngế ki pêt mơjiâng ai tơkêa, ai hnoăng vâ pơ’leăng kơphế păng ‘nâng ai hô sơ ‘na pêt mơjiâng kruá lĕm inhên khât.

-Vâ pêi chiâng môi tiah mê, nôkố kuăn pơlê pêi chiâk deăng kô chiâng ‘nâi kih thuât nếo ƀă troăng ki lâi, ô tiê̆n sih?

Tiê̆n sih Phạm Công Trí: Nôkố pêt mơjiâng kơphế ai hên tơdroăng ki pơhlêh ƀă pêt mơjiâng kơphế tung cheăng kâ tâk chu chu tâk, tung kong kế cho ôh tá xê to pêi tiô to ‘na ki thuât mê cho pêt mơjiâng châ achê. Mơhnhôk pêi chiâk deăng tơnêi têa ai tơdroăng mơhnhôk kuăn pơlê pêi chiâk deăng pơlê pơla rơtế ƀă kơvâ pêi chiâk deăng ƀă mâu kơ koan xiâm hriăn plĕng mê đi đo ai tơdroăng hnê mơjiâng tuăn ngôa rơkê. Mâu khu tơrŭm pêi cheăng pa kong Chin phuh xuân ai troăng hơlâ tŏng gum hnê mơjiâng kăn ƀô̆ ki xiâm vâ mơjiâng mâu ngế ki hnê ki xiâm. Ngin rah chêh mâu mơ-éa, phim tư liê̆u vâ mâu ngế ki vâ ti tăng plĕng kô chiâng achê tơ’lêi hlâu. Pakĭng mê, mâu tơdroăng pêt mơjiâng kơphế ‘na cheăng kâ têk chu chu têk hbrâ ví kong prâi hơ’lêh, kơdroh mơ’no trếo ‘mêi lo pakong, hnê mơjiâng ngế ki hnê ƀă hnê mơhno cho hên kuăn pơlê pêi chiâk deăng. Tơdrêng amê, nôkố tung xúa kŏng ngê̆ kơxô̆ mê mâu ‘noăng chư chêh, tư liê̆u ‘na tơdroăng kố xuân xuân hên. Mâu khu tơbleăng xuân hiăng djâ troăng ahdrối mơjiâng mâu xiâm rêi troăng tơmiât. Kơnôm mê mơngế pêt mơjiâng, mơngế pơxiâm  tăng cheăng pêi ƀă mâu ngế vâ ti tăng plĕng lơ xúa ‘na cheăng kâ têk chu chu têk, kơdroh mơ’no trếo ‘mêi lo pakong, vêh xông tung kơvâ kơphế xuân tơ’lêi hlâu tâ hdrối nah cho hên.

-Ê, mơnê kô tiê̆n sih Phạm Công Trí