VOV4.Xơ Đăng - Tơring Krông Ƀuk, kong pơlê Dak Lak nôkố ai ƀăng tơnêi pêt kơphế ối tung ƀăng deăng ki kân dêi kong pơlê Dak Lak ƀă lối 20 rơpâu ha, châ 10% ƀăng tơnêi tung lâp kong pơlê. Tơdế ƀăng tơnêi kố châ pêt kơtăn kố lối 25 hơnăm nôkố hiăng krâ, ôh tá ai plâi kơtốu hên xếo. Tung pơla sap ing 2 – 3 hơnăm vêh ngi kố, mơngế ki pêt kơphế hiăng vêh ‘mâi pêt la xua ôh tá pêi pro tiô mâu tơdroăng pơkâ mê pro xiâm loăng hrá kân, thăm nếo hlối hlâ, pro tro lŭp hên ‘na liăn ngân.

Kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê dế tơbleăng hên troăng hơlâ tŏng kum kuăn pơlê tung tơdroăng ki ‘mâi pêt mâu hdrê loăng ki xiâm kố. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối ‘na tơdroăng mê.

Kơdrum kơphế ki ‘mâi pêt hơnăm má 3 a ƀăng tơnêi 1,1 ha dêi rơpŏng pôa Lê Thanh Long, a ƀuôn Ea Kmu, cheăm Čư̆ Né, tơring Krông Ƀuk mê xiâm loăng ôh tá kân lĕm, hlá trĭng tơruih, hên xiâm, loăng hiăng hlâ răng. Pôa Long ăm ‘nâi: kơdrum loăng kố châ ‘mâi pêt a hơnăm 2019, teăng ăm kơdrum kơphế ki hiăng krâ pêt sap ing hơnăm 1995. Vâ ‘mâi pêt, pôa kok dêi hlá mơ-éa mơnhên hnoăng rak xúa tơnêi mung 200 rơtuh liăn sap ing Hngêi rak liăn vâ pêi dêi kơdrum. Hơnăm apoăng loăng kân lĕm tiah hmâ, troh hơnăm má 2 vêh ngi kố, hên xiâm loăng hlo trĭng hlá, loăng ôh tá lo tơkâng, ôh tá xông kân lĕm, thăm nếo rế hía rế hlâ lôi.

Pui tah mê pôa hlo hên loăng tro ai krêa ki rơbông, ŭm mê chiâng pui tah lôi. Kố cho xiâm kối ki pôa Long ‘nâi klêi kơ’nâi tơdroăng pêi cheăng ôh tá tơƀrê:

“Kơdrum kơphế á lối 20 hơnăm mê pui tah ‘mâi pêt ki ê. Drêng ‘mâi pêt mê xo djâ tơnêi lăm test ngăn ki lĕm lơ ai pơreăng klâi há lơ ôh, bu lôi tơnêi xo xo 4 khế mê pêt ki nếo hlối. Hdrê kơphế cho túa hdrê TR4, la roê a tơring Krông Ƀuk ôh ti xê roê a Viê̆n Ea Kmat. Mê hơnăm apoăng ngăn gá chía lĕm, la pơxiâm mot tung hơnăm má 2 mê hên loăng pơxiâm hlâ. Tối tơdjuôm nôkố loăng ki hlâ mê pui tah tâi hlối. Tro lŭp dêi rơpŏng vâ chê 200 rơtuh liăn”.

Kơphế cho hdrê loăng pêt ki xiâm dêi kuăn pơlê a tơring Krông Ƀuk. Lâp tơring nôkố ai lối 20 rơpâu ha, tung mê tơdế ƀăng tơnêi châ pêt sap ing mâu hơnăm 1995 kal châ ‘mâi pêt ki nếo. Troh nôkố, lâp tơring hiăng ‘mâi pêt châ 15% ƀăng tơnêi, tơ’mô ƀă 2.500 ha. Tung mê ai lối 320 ha ôh tá dâi lĕm, thăm nếo hên kơdrum loăng hiăng hlâ, pro tro lŭp hên ‘na liăn ngân.

Pôa Nguyễn Đình Kính, kăn phŏ ngăn Bơrô pêi chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê tơring tối tiah kố, xiâm kối pro hên kơdrum kơphế ‘mâi pêt a tơring ôh tá tơƀrê lĕm cho sap ing tơdroăng ki mơngế ki pêt pêi pro tá hâi tro pơkâ, môi tiah: Rah xo hdrê ôh tá rak tơniăn, ôh tá vâ séa ngăn tơnêi tơníu, lơ xúa hên luâ râ pơkeăng rak vế xôh kơdê oâ hdrong ƀă hên ki ê.

Pôa Nguyễn Đình Kính ăm ‘nâi,vâ pêi pro tơƀrê tơdroăng ki ‘mâi pêt kơphế tŏng kum kuăn pơlê, rơtế ƀă tơdroăng ki hnê pơchân vâi krâ nhŏng o kal pêi pro kơtăng tơdroăng pơkâ ‘mâi pêt dêi kơvâ ngăn pêi chiâk deăng, mê ƀơrô cheăng dế tối tơbleăng hên tơdroăng ki tŏng kum ăm vâi krâ nhŏng o.

“Ƀơrô ngăn pêi chiâk deăng dế hnê pơchân kuăn pơlê kal têng tơnêi ‘nôi lơ pêt hdrê loăng ki iâ hâi a tơnêi tŭm 3 hơnăm, djâ tơnêi lăm séa ngăn pơreăng; pêi pro hơ’lêh ƀăng tơnêi ‘mâi pêt. Pơtih vâi krâ nhŏng o ai 1 ha, mê kal ’mâi pêt 1/3 ƀăng tơnêi, klêi mê, hơ’lêh ‘mâi pêt pơtối mâu ƀăng tơnêi ki u ối. Ƀă troăng hơlâ tŏng kum ăm vâi krâ nhŏng o, ƀơrô cheăng xuân dế tơrŭm ƀă Vi ƀan hnê ngăn mâu cheăm chêh inâi vâ kuăn pơlê roê mâu hdrê ki lĕm ai plai kơtốu hên, kai trâng ƀăng oâ hdrong vâ pơtroh ăm mâu kŏng ti ki mơjiâng pro hdrê tơrŭm roê kơjo kum kơdroh dâng 30% ăm mơngế ki pêt.

Kong pơlê Dak Lak nôkố ai 208.000 ha kơphế, tung mê achê 1/3 châ pêt ing lối 20 hơnăm hdrối thế pơ’lêh pêt hdrê nếo. Kơ’nâi kố, Tiê̆n sih Trần Vinh, Viện trưởng Viện khoa học kỹ thuật ngăn pêi chiâk - pêt loăng kong Tây Nguyên kô tối mâu tơdroăng thế tơtrŏng tung pêi pro tiô pơkâ ‘mâi pêt kơphế vâ châ tơ-ƀrê, pôi tá ăm loăng hrá xông kân, ƀă ăm loăng pôi tá hlâ, lơ tro lŭp ‘na cheăng kâ.

-Ô tiê̆n sih Trần Vinh,  pôa tối ăm ‘nâi ‘na tơdroăng ‘mâi pêt kơphế a kơdrum kơphế hiăng krâ  a kong pơlê Dak Lak tung  hơnăm hdrối mê hía nah?

Tiê̆n sih Trần Vinh: Tiô tối tơbleăng, troh nôkố kong pơlê Dak Lak nếo bú ‘mâi pêt châ dâng 30% tơnêi tung tâi tâng kơxô̆ lối 200 rơpâu ha kơphế. Mơhé iâ la ki tơ-brê tung ‘mâi pêt kơphế dêi Dak Lak châ tơ-ƀrê hên. Klêi tí tăng séa ngăn vâ ngin pêi pro mâu đề tài khoa hok mê ăm hlo tơ-ƀrê, mâu kơdrum ki ‘mâi pêt tro tiô tơdroăng hnê mơhno dêi Khu xiâm ngăn pêi chiâk ƀă mơnhông thôn pơlê pơkâ hơnăm 2016 mê xuân châ ing 5-6 tâ̆n kơphế kloăng gá tung/ha. Kố cho tơdroăng ki tơ-ƀrê hên tâng vâ pơchông ƀă kơlo ki hên iâ gá.

Pakĭng mê, ki lĕm dêi plâi kơphế, kloăng plâi ki kân lơ ôh gá xuân hôm ƀă tiô pơkâ tâng vâ pơchông ƀă hdrối nah. Laga, pakĭng mê xuân ối ai mâu tơnêi ki ‘mâi pêt ôh tá châ tiô pơkâ môi tiah púi vâ, tro lŭp tung ‘mâi pêt nếo.

-Pôa nếo tối, ai môi kơdrum kơphế ‘mâi pêt a Dak Lak ôh tá châ tơ-ƀrê môi tiah púi vâ, mê ki lâi cho xiâm gá khoh chiâng ôh tá tơ-ƀrê?

Tiê̆n sih Trần Vinh: Môi tiah nếo tối, mâu kơdrum kơphế ‘mâi pêt oh tá rơhéa, tro lŭp xua kuăn pơlê ôh tá vâ tơmâng hên troh dêi kơdrum loăng mê ki tơ-brê gá ôh tá hên lo lâi. Pakĭng tơdroăng mê ối ai môi tơdroăng ki ê nếo, cho tơdroăng kuăn pơlê hâi pêi tro tơdroăng hnê mơhno ‘mâi pêt. Pơtih: Mâu tơnêi ki ai  loăng hiăng tro pơreăng kâ ’nhiê ó, kơxô̆ ôa hdrong kâ ‘nhiê tâk sap 60-70% mê ki tro má môi thế pơ’lêh mâu hdrê loăng plâi ki ê, ôh tá chiâng pơtối pêt kơphế, tâng ối kơnhing pêt kơphế nếo ‘nâi khât loăng kô ôh tá chiâng ôh tá tơ-ƀrê, kô tro lŭp.

Pơtối mê, mâu kơdrum loăng ai ôa hdrong kâ ‘nhiê iâ tâ ing 20-50% chiâng phêp ‘mâi pêt, la kuăn pơlê ối ôh tá vâ pêi pro tro tiô tơdroăng thế pơ’lêh  têng tơnêi ‘nôi. Mê nếo, kuăn pơlê xuân ôh tá pêi pro tơdroăng thế mơnúa test ngăn túa tơnêi, vâ ‘nâi ki hên iâ kơtâ ôa hdrong ối tung tơnêi, tơdroăng ki mê kal ‘nâng, thế pêi pro. La hmâ hlo kuăn pơlê lôi ôh tá vâ pro, mê khoh chiâng tro lŭp.

-Pôa nếo tối ăm ‘nâi xiâm ki pro chiâng tro lŭp tung tơdroăng ‘mâi pêt cho ing mơngế ki pêt ôh tá vâ pêi tro tiô pơkâ ‘mâi pêt, tung mê ai tơdroăng hbrâ tơnêi, mơnúa test ngăn tơnêi. Tơdroăng mê kal thế pêi pro ti lâi ô pôa?

Tiê̆n sih Trần Vinh: Tơdroăng hbrâ tơnêi cho kal khât. Hbrâ tơnêi akố tơdroăng ki apoăng thế xo tơnêi mê ăm vâi mơnhên ngăn, klêi mơnhên ngăn mê pin nếo hbrâ mâu tơdroăng ki klâi vâ ‘mâi pêt kơphế. Vâ mơnhên ngăn tơnêi mê kuăn pơlê thế po xo dêi tơnêi a râ ki trâu tung châ 30cm, 1 ha xo 1-2 túa a tíu pơrá phá, klêi mê djâ lăm troh a tíu cheăng ngin vâ mơnhên ngăn. Tung tíu cheăng ngin ai veăng mơnhên ngăn ‘na tơnêi pêi chiâk, vâ ‘nâi kơtâ ôa ối tung tơnêi. Drêng hiăng ai túa tơnêi vâi ngoh o tung tíu cheăng kô mơnhên ngăn, tối ăm kuăn pơlê ‘nâi, klêi mê hnê tối tơdroăng vâ ‘mâi pêt. Vâi krâ nhŏng o kô chiâng ‘mâi pêt hlối tâng tơnêi mê iâ kơtâ ôa hdrong, tâng hên thế pơ’lêh pêt hdrê loăng plâi ki ê tung pơla 1-2 hơnăm vâ pơ’lêh ăm tơnêi châ hơ’pok ‘nôi lơ pêt hlối.

-Ê, tiah mê klêi kơ’nâi pêi pro tiô pơkâ hnê, kuăn pơlê thế pro ti lâi nếo pơtối mê ô pôa?

-Tiê̆n sih Trần Vinh: Tơdroăng po tơnêi pơtối tiô pơkâ hnê nhên; Kuăn pơlê thế ăm kơmăi po lâk tâi rêi loăng ki ton, lâk xo tâi tá rêi kŭn. Malối vâi krâ nhŏng o thế ăm rơxế lâk xo rêi gá tung rơnó tô.  Drêng hiăng lâk xo tâi rêi klêi mê pin tôm, gô̆m têng chôu tah, ôh tá ăm lôi rêi gá ối tung chiâk, tâng lôi mơni pơreăng kô tơ’lêi xông tâ tú nếo. Chiâ kloh pêt hdrê nếo vâi krâ nhŏng o xuân thế xúa kơmăi po tơnêi ki kŭn, ôh tá po ƀă kŏng, kloh vâ pêt thế ăm kơmăi po karê 60 - 60cm. Tung pơla po thế pơtối tôm, gô̆m tah rêi ki u-ối tung kloh vâ kơdroh pơreăng kơtâ ôa.

-Tơdroăng choi phon hdrối vâ pêt lơ rah hdrê xuân kal păng ‘nâng, pâ pôa tối ăm ‘nâ pơkâ ki mê?

-Tiê̆n sih Trần Vinh: Vâ pơtối ‘mâi pêt châ tơ-ƀrê mơni kuăn pơlê thế rơvât phon êak ro, êak kơpôu; rêm kloh thế choi 10-15kg. Hdrê kơphế vâ ‘mâi pêt xuân kal, xua tâng hdrê ôh tá lĕm mê loăng gá kô tơ’lêi tro ôa hdrong kâ ‘nhiê. Mâu hdrê ki lĕm nôkố ngin pâ kuăn pơlê rôe hdrê ‘mâi pêt ki hiăng châ Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông pêi chiâk mơnhên cho hdrê  TR4, TR9, TR14, TR15, lơ hdrê Zace a kong pơlê Dak Nông.

Tâi tâng mê xuân cho hdrê ki dâi lĕm, tơ-ƀrê, rĕng kân drêng ‘mâi pêt. Malối, kí lía tâ hdrê kơphế thế xúa ki lía ki kân ing 15-25; lơ 17-27, mâu ki lía ki kân mê kô kâi mơdât pơreăng tâ.

-Tung pơla kơdê pơreăng a tơnêi ƀă tơdroăng choi tơpoăng pôa xuân hlo kal khât păng ‘nâng, pôa tối ăm ‘nâi ‘na pơkâ mê?

-Tiê̆n sih Trần Vinh: Puâ mê pin kal thế ai vâ kơdê pơreăng a tơnêi ki hiăng ai pơreăng kâ ‘nhiê ó. Hmâ hlo pin choi puâ klêi chiâ kloh, choi rêm kloh dâng 100 gram. La ki kal má môi vâi krâ nhŏng o xuân thế po tăng rêi kơphế ki ton vâ ví pôi tá ối ai ôa hdrong ối tung kloh.

-Ê, vâ ‘mâi pêt kơphế châ tơ-ƀrê mê tơdroăng hbrâ mơdât ôa hdrong xuân cho tơdroăng ki kal. Pôa tối ăm ‘nâi tơdroăng ki kal mê?

-Tiê̆n sih Trần Vinh: ‘Mâi pêt, drêng pin hiăng pêi pro tŭm tơdroăng tro tiô pơkâ hnê tối dêi Khu xiâm ai hnê môi tiah mơnúa ăm ngăn tơnêi, chiâ kloh, pêt, mê pin kal thế tơtrŏng nếo ‘na mâu túa ôa hdrong kâ hlá, ôa kơtâng ngiât, ôa prâp. Tung mâu hơnăm apoăng ‘mâi pêt mê ôa hdrong hâi teăm hên, pin thế rĕng pêi pro lơ xúa têa vâ tôh ăm mâu hmui, kuăn kiâ ối a loăng hlâ, pôi tá xôh pơkeăng.

-Mơnê kơ pôa hiăng tối ăm ngin ‘nâi tơdroăng mê âi!

Tuấn Long chêh

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng