VOV4.Xơ Đăng - Pêi pro troh môi tơdroăng ki pêi chiâk deăng krá tơniăn ton hiăng chiâng tơdroăng ki hlê plĕng ki kal ƀă hên kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng a Dak Lak. Ôh tá ai xếo tơdroăng ki tơbriât tiô yă tê vâ pro trâm nếo tơdroăng ko ‘nhiê pêt – pêt ah ko ‘nhiê, kuăn pơlê rế hía rế tơmâng ngăn troh tơdroăng ki mơdêk ki dâi lĕm dêi hdrê loăng, mơdêk mâu kloăng tung môi ƀăng tơnêi pêt. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh ‘na tơdroăng kố a cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuin, kong pơlê Dak Lak.

Hơnăm 2019, pôa Lê Văn Hùng, a thôn 8, cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuin xúa tơdroăng pơkâ ki nếo tung tơdroăng ki tôh têa kơdĭng ăm kơdrum kơphế ai 1 ha, tơdrêng amê hlối rơvât phon tơ’mô, rak ngăn pơreăng tơkŭm tiô pơkâ rak ngăn kơphế dêi Viê̆n Khoa hok kih thuâ̆t pêi chiâk deăng Tây Nguyên. Túa pơkâ kố hiăng rĕng châ mơdêk xúa, têa tôh kơdĭng dâng tơdế tâng pơchông ƀă tôh tiah hmâ; tơdrêng amê hlối kum ăm phon rơvât, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong chiâng hê mot tung rêm to xiâm loăng, pro ăm loăng châ hrik xo rĕng tâ ƀă hên ki ê hía.

Kơnôm tiah mê pôa kơdĭng châ 30% liăn ki ‘no hrê rak ngăn, dâi lĕm dêi kơphế xuân tâk hên. Pôa Lê Văn Hùng tối:

“Hdrối nah, á tơchĕng tơmiât hên ƀă loăng kơphế, ai drêng ‘nâ xuân tơmiât troh tơdroăng ki vâ ko tah vâ pêt mâu hdrê loăng ki ê pro ai pơxúa tơƀrê ‘na cheăng kâ tâ, la tơmiât lăm tơmiât kố xuân cho hdrê loăng ki xiâm tơtro ƀă kơpong tơnêi kố mê teăng tơdroăng ki ko tah á ‘no liăn xúa khoa hok kih thuât vâ kơdroh hnoăng cheăng rak ngăn, kơdroh liăn ‘no hrê la mơdêk ki dâi lĕm mê yă gá ai chu mê xuân ối châ liăn tơniăn”..

Pôa Bùi Hữu Dũng, a thôn 2, cheăm Ea Tiêu ăm ‘nâi, rơpŏng pôa ai lối 1 ha tơnêi pêt kơphế tơvât ƀă tiu. Châ tơdroăng ki tiah mơnhên, tŏng kum dêi Khu ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm ing mâu rôh ki hnê hriâm ‘na khoa hok kih thuât, pôa xuân hiăng tơnôu hơ’lêh tơvât môi túa pêi ki tơtro tâ ƀă xúa mâu tơdroăng ki rơkê plĕng ‘na khoa hok kih thuât tung pêi cheăng kâ.

Troh nôkố ƀă 1 ha kơphế pêt tơvât ƀă tiu, rêm hơnăm, rơpŏng pôa châ xo lối 3,5 tâ̆n kơphế kloăng, vâ chê 2 tâ̆n tiu, châ xo liăn tơkâ lối 200 rơtuh. Pôa Bùi Hữu Dũng, tối:

“Ki khât gá tối tơdjuôm xúa khoa hok kih thuât gá plâi kơtốu hên tâ pêt tiah hmâ hdrối nah. Pêt tiah hdrối nah vâ hmâ pêt rêm to xiâm loăng kơphế ôh tá ai plâi kơtốu hên, nôkố vâi pêt tơvât châ tá péa tơdroăng ki pêi lo liăn mê nếo xúa khoa hok kih thuât xuân ối châ hên tâ. Liăn ngân châ xo tâk tơdế tâng pơchông ƀă pêt môi tiah hdrối nah”.

Mơnhên kơphế prế tiu cho 2 hdrê pêt ki xiâm tung mơnhông mơdêk cheăng kâ dêi tơring, cheăm, Khu ngăn kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuin hmâ tơrŭm ƀă ƀơrô ngăn ‘na pêi chiak deăng, tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng tơring tơkŭm po mâu lâm hnê hriâm, hnê ‘na khoa hok kih thuât ăm vâi krâ nhŏng o. Ki nhên cho tơdroăng ki pêt tơvât tiu ƀă kơphế gá kô pro ai pơxúa khât. Pôa Nguyễn Đắc Tiến, Kăn hnê ngăn Kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm Ea Tiêu, tơring Čư̆ Kuin ăm ‘nâi:

“Drêng pêt tơvât tơtro, pêi lo liăn tơniăn, ing mê vâi krâ nhŏng hlo ki tơniăn mê pêt tơvât tơtro ƀă tơdroăng ki rak ngăn kơphế ƀă tiu. Laga yă tê ai drêng tâk drêng chu la mâu ƀăng tơnêi pêt dâi lĕm mê pêi lo liăn dêi vâi krâ nhŏng o xuân tơniăn. Drêng khế 10-11-12 krí kơphế, hiăng krí klêi tâi tâng kơphế mê vâi krâ nhŏng o pơtối krí tiu tá troh khế 3 khế 4 nếo klêi mê kơxô̆ liăn pêi lo tơniăn. Ing mê, vâi krâ nhŏng o phiu ro tung tơdroăng ki xut tah hrâ mơnguâ kơtiê xơpá krá tơniăn ton”.

Klêi kơ’nâi krí plâi, rơnó mơdrăng cho rôh ki mâu kuăn pơlê pêt kơphế a Dak Lak pơxiâm mot tung rơnó rak ngăn loăng kơphế pơxiâm vâ xông rơdêi nếo pơtối vâ ai môi rơnó châ xo plâi hên. Tiah mê rak ngăn kơphế pơla kố ai tơdroăng ki klâi thế tơ-trŏng? Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê ai kơ-êng pôa Nguyễn Văn Minh, Ngế pơkuâ khu pêi chiâk deăng tơring Čư Kuin, kong pơlê Dak Lak ‘na tơdroăng mê.

-Ô pôa mot tung rơnó mơdrăng hơnăm kố tơdroăng kong prâi ai tơdjak môi tiah lâi ƀă tơdroăng pêt kơphế a kong pơlê?

Pôa Nguyễn Văn Minh: Kong prâi hơnăm kố oh tá lĕm tơtro to lâi ăm mâu loăng plâi ki pêt tối tơchoâm, tung mê ai kơphế tối krê. Tâng vâ ngăn nhên tung rôh Têt Lo hơnăm nếo 2022 ai péa roh têa ngêa ki lân lâp a tâi tâng deăng tơnêi dêi kong pơlê Dak Lak tung mê ki tro tơdjâk hên cho loăng kơphế. ‘Na kong ki tô hngíu hơnăm 2022 kố, ing apoăng Têt Lo hơnăm nếo troh nôkố vâ tối hôm há. Ki tô hngíu ôh tá tâk to lâi tá troăng kơchuâ hdró ki tô hngíu tơniăn pơla kơhâi ƀă kơmăng ƀă têa ki kơdĭng vâ tôh báu, loăng plâi hơnăm kố bê ƀă troh nôkố pơxiâm tơbleăng tôh rôh má 1. Ngăn tơchoâm ivá ki mơ’no têa tôh ăm deăng pêt kơphế bê hlối tơniăn. Tâng kuăn pơlê xúa rơkê ‘nâi toh kơdĭng, tôh krâ kơvâ hlối pơtối rak têa ta troh mơ’nui rơnó mê deăng pêt kơphế châ tôh tơniăn, mê kô ôh tá la lâi ôh tá bê têa toh troh a rôh mơ’nui.

-Môi tiah pôa nếo hnê thế kuăn pơlê tơtrŏng drêng kal xúa toh kơdĭng, tơdâng tơ’mô vâ pơtối rak têa tôh ăm loăng kơphế. Tiah mê tôh ki tiah lâi châ ngăn cho tôh kơdĭng ƀă tơdâng tơ’mô, ô pôa?

Pôa Nguyễn Văn Minh: Tơdroăng pêi chiâk deăng tiah hmâ dêi kuăn pơlê mê klôh a xiâm kơphế trâu kân mê pin chiâng tôh hên; tâng klôh trĕng, kŭn tôh iâ ôh tá ai tơdroăng ăm ‘nâi tôh thế tơdâng tơ’mô tơrêm xiâm. Hmâ hlo mơngế tôh hmâ tôh sap 700 - 800lit têa/xiâm loăng môi hdroh tôh. Ƀă ngăn sap ing 20-25 hâi kô toh nếo môi hdroh.

Tơdroăng hnê tối ăm pin thế tôh a klôh tâng klôh trâu thế tôh a kơlo dâng pá xôp 40cm. Tâng tôh môi tiah mê kơxô̆ têa ki pin ‘no tôh dâng 400-450lit têa/xiâm/môi hdroh tôh.

Pro ti lâi vâ vê ngăn, riân châ 400 – 450 lit têa môi hdroh tôh mê kuăn pơlê thế ai môi túa pêi pro. Tôh ngăn hdrối, klêi mê tôh ăm têa lo xêh. Pơtih vâi xúa 2 kơthung tơnô hdoăng têa ki 200 lit mơnúa tôh ngăn tâi to lâi ƀă klêi mê vâi xúa tôh 2 kơthung tơnô têa, tôh tung mê môi xiâm kơphế mê gá hôm tơniăn hôm pơtối châ kơdĭng têa a kơlo sap 400 – 450 lit têa tung môi hdroh tôh.

Tâng kuăn pơlê chiâng pro môi tiah mê, kô ai hên ki tơ’lêi hlâu. Má môi, hnoăng tôh iâ, kơxô̆ liăn ‘no rôe têa châu iâ, xiâm têa ki vâ hrik troh iâ há la tơniăn bê têa ôh hlối tơniăn ôh tá tro lŭp phon ki rơvât. Pơtih ngoh tôh hên luâ râ klêi mê tro hía mâu túa phon mê mơngế ki pêi chiâk hía dêi môi iâ phon rơvât.

Phon rơvât yă tê nôkố tâk sap 50-70% tâng vâ pơchông ƀă hơnăm hdrối mê, mơngế ki pêi chiâk thế tơtrŏng. Tơdroăng kố vâ pơtối rak ki tơniăn têa tôh hlối ôh tá tro hía phon xua tro têa mơhiu hlối châ tơngah rôh tôh ki má péa ah nếo.

-Ê, tơdrêng ƀă têa tôh mê rak ngăn kơphế pơla kố xuân kal ai trếo kơhiâm ăm loăng. Tiah mê pôa hôm ai pơchân tối klâi kơ vâi krâ nhŏng o tung tơdroăng rơvât phon tơkŭm ƀă mâu rôh tôh kơ’nâi ah?

Pôa Nguyễn Văn Minh: Tơtrŏng dêi rôh tôh phon ki apoăng tung tôh kơphế rơnó mơdrăng mê kuăn pơlê ki pêi chiâk đi đo rơvât phon a rôh tôh má péa ôh tá rơvât phon a tơnêi ta troh roh tôh má môi. Roh ki tôh má péa mê kuăn pơlê bú chiâng rơvât phon urea mê pôi tá rơvât NPK ƀă rơvât a kơlo dâng 2,5 tâ̆n/ha/môi roh tôh.

Thế tơtrŏng, tâng rôh tôh apoăng rơvât Sulfat klêi mê tung mâu roh tôh la ngiâ thế rơvât NPK ƀă tơ’nôm mâu phon vi sinh pơtih phon HUMIC, KOMMIC lơ phon vi sinh ki ê vâ tơ’nôm xua xiâm vi lươ̆ng ăm loăng drêng kố mê loăng nếo tơniăn.

-Ô pôa tung pơla kố loăng kơphế ối hmâ trâm mâu pơreăng klâi, túa hbrâ mơdât ti lâi?

Pôa Nguyễn Văn Minh: Tơtrŏng má môi tung rơnó mơdrăng hmâ hlo ai pơreăng ôa ôa prâp ƀă ôa kâ rêi. Tung rơnó mơdrăng mê péa túa pơreăng ki mê gá kô pro chiâng tâ tú hên, tâng kuăn pơlê ôh tá xúa pêi mâu tơdroăng tôh têa túa ki nếo, pơtih tôh ƀă têa ki mơ’no môi tiah kong mêi ki ăm têa chiâng lo xêh ai ivá têi troh têa ăm lo xêh gá tôh a pơlá mâu hlá lơ xúa mâu túa pơkeăng ki rak tơniăn sinh hok vâ hbrâ mơdât pơreăng ing roh tôh apoăng mê kuăn pơlê kô tro ôa prâp kâ ‘nhiê lơ ôa kâ ‘nhiê rêi tơdroăng mê kô ai. 

Tung tơdroăng hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng, ngin đi đo hnê tối ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk ‘na mâu tơdroăng xúa ki tơniăn sinh hok vâ kơdê mâu ôa prâp  kâ ‘nhiê loăng kơphế. La kuăn pơlê thế tơ-trŏng ôh tá chiâng rơvât môi hdroh mê thế hbrâ mơdât hdrối la thế xôh pơtối klêi 5 troh 7 hâi mê gá nếo kâi hbrâ mơdât pơreăng. Xua pơkeăng sinh hok gá cho tơdroăng ti mê. Drêng xôh pơkeăng sinh hok mê pơla klêi tôh, ôh tá chiâng drêng hâi troh ki hngiâm kơchoh ah xôh pơkeăng sinh hok a loăng kô pro tơ’nhiê loăng ƀă hlối mơ’nhiê pơkeăng mê kal thế tôh ăm tŭm ki hngiâm kơchoh ‘nôi klêi mê nếo xúa mâu túa pơkeăng sinh hok drêng mê nếo châ tơniăn.

-Hôm mơnê kơ pôa ‘na mâu tơdroăng hiăng hnê tối mê âi.

Hương Lý chêh

Gương- Katarina tơplôu ƀă tơbleăng