A poăng khế 4 kố nah, on veăng ngoh Phạm Hiếu prếi nâ Nguyễn Thị Mừng, ối a thôn 1, cheăm Diên Bình, tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum ôh tá tơniăn tung tuăn hiâm. Xôh pơkeăng hbrâ mơdât oâ prâp a [ăng deăng kơphế dâng 10 hâi, ngoh Hiếu tô tuăn khât drêng hlo hlá kơphế hmôu pơ hơ’lêh chiâng mơngiơk tr^ng, a mâu xiâm ki ‘nâ hiăng hlo chếo hlá, răng tơkâng. Ngoh tô tuăn tâ nếo drêng tíu ki tê pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ôh tá vâ hmâng hlo tơdroăng kố:

‘’Vâi tối vâi xuân xôh môi tiah mê há, mâu ngế ki ê xuân xôh pơkeăng ki ê ôh tá tro, mê on veăng má xôh kơphế tro răng hlâ. Á tối, ki kố pơkeăng á roê, á xuân ôh tá ‘nâi klâi ôh. Á roê ing tíu tê mê á lăm xôh. Á pơchuât ngăn tíu ki vâi hnê mơhno ‘na xôh pơkeăng. Tối ăm tíu ki tê la vâi ôh tá vâ hmâng. Kơxo hâi kơ’nâi á lăm troh a cheăm, cheăm lăm séa ngăn tơdrêng tung [ăng kơphế. Drêng mê nếo krếo phôn ăm Ko\ng ti tê pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong lăm troh ngăn. Tối ôh tá nhên klâi, tối ki kố ki tá, tá hâi tối rơdêi cho ing pơkeăng lơ ing tơdroăng ki ê’’.

Ngăn lối 1 ha kơphế hơnăm má 4 dế pơxiâm vâ le\m bu klêi kơ’nâi môi hdroh xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong mê kơdrâ hlâ tâi, on veăng ngoh Hiếu, nâ Mừng lăm tăng kơ-êng a hên tíu. Hiăng tiah mê, a [ăng deăng ki achê, 450 xiâm kơphế pêt hơnăm má péa nếo xôh pơkeăng bu to lâi hâi hlá hiăng hlo vâ tr^ng.

Nâ Nguyễn Thị Mừng, tô tuăn, tâng kơphế hlâ, rơpo\ng pá vâ ai liăn mơdrếo che\n xua mâu kơxo# liăn hiăng ‘no tâi ăm kơdrum kơphế ki kố:

’’ ‘No a kố môi hơnăm dâng 40 rơtuh liăn roê phon tá hâi riân liăn roê pơkeăng. Liăn ‘no ăm vâi pêi cheăng po nhâ hiăng troh vâ chê 2 rơtuh. Tung môi hơnăm môi rơnó mê ai 3 rôh po nhâ. {ă tơdroăng ki poê tơkâng, hnêi hmo\ng nếo mê troh nôkố kế tơmeăm dêi rơpo\ng pêi á mơ-eăm pêi, á mung liăn vâ rak ngăn ăm kơdrum ăm kơphế’’.

Hlo tơdroăng tối tơbleăng dêi rơpo\ng ngoh Phạm Hiếu ‘na tơdroăng ki klêi kơ’nâi xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong mê kơphế tro tr^ng hlá, hlâ tơkâng, Tíu rak ngăn pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong tơring Đăk Tô, khu kăn pơkuâ cheăm Diên Bình, tíu ki tê pơkeăng rơtế teăng mâ Ko\ng ti pro pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong hiăng môi tuăn xôh ngăn a lối 12 xiâm kơphế a 3 to chiâk dêi 3 rơpo\ng ki tơ-ê dêi rơpó vâ mơnhên xiâm kối.

Khu kăn pơkuâ cheăm Diên Bình pơkâ thế tíu ki tê [ă Ko\ng ti pơtê pơtân tê pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kố vâ ngăn. Pôa Nguyễn Hồng Lĩnh, Kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm, ăm ‘nâi:

‘’Khu kăn pơkuâ cheăm kô pơkâ thế pơtê tê [ă mâu túa pơkeăng kố. Vâ tung pơla séa ngăn klêi kơ’nâi séa ngăn ah ‘nâi xiâm kối mê nếo pơtối ăm tê nếo lơ ôh’’.

Klêi lối 10 hâi séa ngăn, klêi kơ’nâi xôh pơkeăng lối 12 xiâm kơphế a 3 to chiâk dêi 3 rơpo\ng ăm hlo, tâi tâng kơphế xuân ối drêh ngiât le\m. Túa hbrâ mơdât kố xiâm kối châ mơnhên xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, on veăng ngoh Phạm Hiếu [ă Nguyễn Thị Mừng drêng kố hiăng hmiân tuăn nếo [ă tơmiât troh mâu tơdroăng xiâm ki ê.

Tung mê, on veăng ngoh xuân hiăng tơmiât troh xiâm kối xua ôh tá ‘nâi nhên túa ki xôh pơkeăng ôh tá tro kih thuât, ôh tá tro rơnó, hơ’lêh pơkeăng hên luâ râ.

Vâ kum vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ ai tơ’nôm tơdroăng ki rơkê ple\ng tung hbrâ mơdât pơreăng ăm loăng kơphế, pôa Trần Ngọc Luận, Kăn pơkuâ {ơrô rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, ối tung tíu xiâm pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong dêi kong pơlê Kon Tum kô tối tơbleăng ‘na tơdroăng ki oâ hdrong kâ ‘nhiê a loăng kơphế xuân môi tiah mâu tơdroăng rơkê ple\ng ki ê, ki kal tung xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ăm mâu hdrê loăng pêt.

Êng: Ô pôa, pôa ai mơnhên tối ti lâi ‘na tơdroăng ki oâ hdrong pro tơ’nhê loăng kơphế tiah pơla kố?

Pôa Trần Ngọc Luận: Dế nôkố xua ai tơdjâk dêi hyôh kong prâi mê oâ hdrong hiăng lo kâ ‘nhê hên loăng kơphế, thăm nếo, ai hên túa oâ hdrong ki pơrá phá dêi pó. Pơtih, môi tiah dế nôkố, ai hên kơmuâ ki kâ ‘nhê tơkâng, oâ ro\ng bông, oâ hdrong ki kâ ‘nhê tung loăng pro lo têa, oâ ki kâ ‘nhê pro ‘ngré ‘ngró hlá, kơmeăn lơ pơreăng ki prăng tr^ng hlá [ă hía hế. Pak^ng mê, xuân ai mâu oâ ki ai mơná khăng lo kâ ‘nhê hên h^n, maluâ ga tá hâi teăm kâ ‘nhê loăng kơphế hên tiah oâ hdrong ki ê.

Ki rơhêng vâ tối, hiăng pơxiâm vâ mot tung rơ’nó mêi hngê, xua kong ai drêng tô drêng mêi, kong tô pơ-oh, ki hyôh tô xuân ó [ă hía hế klêi mê, ai hên khía mơhot kân mê xuân khoh chiâng ai hên túa oâ hdrong ki ê. Pin kal athế hbrâ rơnáu, tung pơla mê pin kal athế lăm ngăn dêi kơdrum đi đo, tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na oâ hdrong ki hmâ kâ ‘nhê loăng plâi.

Êng: Tiah mê, vâi krâ-nho\ng o athế pro ki klâi vâ hbrâ mơdât oâ hdrong kâ ‘nhê ăm i tơ-[rê, ô pôa?

Pôa Trần Ngọc Luận: Vâ hbrâ mơdât oâ hdrong kâ ‘nhê loăng kơphế i châ tơ-[rê mê kal athế xúa hên túa cheăng ki tơru\m pêi pro [ă dêi pó, pin ôh tá xê tơkôm ai túa vâ pro ki klâi. Túa ki vâ hbhrâ mơdât oâ hdrong, tung mê, xuân ai tá tơdroăng tăng rah xo hdrê, tơnêi pêt, túa ki rak ngăn, tôh têa, po nhâ, rơvât phon [ă hên mâu túa ki ê, pêi ăm i tơtro tiô kih thuât, vâ ing mê, kum ăm loăng kơphế re\ng xông kân, ai plâi, ai ivá kâi hbrâ mơdât [ă oâ hdrong kâ ‘nhê drêng hơ’lêh hyôh kong prâi. Tơdroăng ki hbrâ mơdât oâ hdrong, kal athế pêi pro tiô túa pơkâ [ă athế xúa pơkeăng rak vế ngăn hdrê loăng ki ai xiâm rêi ing hoă hok drêng lơ kal, ing mê, kum rak vế mâu oâ hdrong ki ai pơxúa ăm kơdum kơphế, rak vế tơniăn hyôh kong prâi [ă rak vế ivá ăm mơngế pêi cheăng xuân rak vế troh mâu ngế ki ôu kơphế.

Êng: Vâ hbrâ mơdât ăm tơdroăng pêi pro ki ôh tá tro tung pơla xúa pơkeăng kơdê oâ hdrong, ing mê ah, kô tơ’lêi pro tơ’nhê reăng, u\m plâi, loăng khăng răng, mê vâi krâ nho\ng o kal athế pêi pro mâu tơdroăng klâi?

Pôa Trần Ngọc Luận: Vâ hbrâ mơdât tơdroăng ki xúa pơkeăng kơdê oâ hdrong, kal athế pêi pro tiô 4 tơdroăng ki tiah kố:

Ki má môi, cho xúa pơkeăng. Pin athế rah xo túa pơkeăng ki rak vế hdrê nhâ loăng tơtro [ă hnoăng ki vâ kơdê oâ hdrong. Klêi mê, drêng rôe pơkeăng vâ xôh athế ‘nâi nhên xiâm rêi dêi pơkeăng, xiâm kối ga ing lâi, [ă a thế ‘nâi nhên inâi pơkeăng ki xúa mê. Ôh tá khoh xúa pơkeăng ki tro mơdât a Việt Nam.

Ki má péa, athế xúa pơkeăng tro tiô tơdroăng ki hên lơ iâ [ă tơdroăng ki têi lơ ôh dêi pơkeăng. Pin hlo kung kếo pơkeăng [ă tơdrong ki ai te\m kơtôu hlá mơ-éa, mê pin kal athế ngăn i nhên hdrối vâ rơvât [ă pin athế rơvât tro tiô túa ki hên lơ iâ, lơ tiô pơkâ, hên lơ iâ mê ga xuân cho tơdroăng ki tơ-[rê.

Ki má pái nếo, pin athế xôh pơkeăng tro hâi khế. Tơkéa vâ tối, tro a roh ki ai oâ hdrong kâ ‘nhê a kơdrum deăng, vâ tơ’lêi châ kơdê pơreăng. Môi tiah kuăn oâ, kuăn hdrong dế ga xo#m, tung pơla dế ối ku\n kô tơ’lêi vâ xôh pơkeăng kơdê, la pin athế xôh tro tiô tơdroăng ki hnê tối dêi khu ki rơkê hnê ngăn ‘na chiâk deăng [ă xúa pơkeăng ki rak vế hdrê loăng.

Pa k^ng mê, roh ki vâ xôh pơkeăng athế xôh a peăng kơxo má lơ kơxêi, kong rơngiâp, ôh tá chiâng xôh pơkeăng drêng kong tô, hâi dế. Tâng kong lối tô lơ hâi dế, kong pơxiâm vâ mêi lơ ai khía mơhot kân xuân tơ’lêi trâm tơdroăng xía vâ.

Pơtih, tâng kong tô lối ó, ga kô pro ‘mêi troh loăng, ai drêng ‘nâ pro chếo hlá [ă hên ki ê hía. Xuân ôh tá khoh xôh pơkeăng drêng loăng lo reăng. Ôh tá xôh pơkeăng a chê hâi ki vâ krí plâi kơphế.

Ki ê nếo, xôh pơkeăng athế tro túa, tro tiô tơdroăng pơkâ hnê tối ki chêh a tơdrong pơkeăng. {ă ai môi tơdroăng kal vâ pêi pro nếo, pin ôh tá khoh tơvât hmâng to lo vâ mâu túa pơkeăng vâ xôh tung kơdrum deăng, ga tơ’lêi pro chếo hlá [ă pro chiâng pou ‘mêi ăm mơngế ki xúa.

Êng: Hôm ai túa ki lâi vâ ‘mâi rơnêu [ă mâu kơdrum deăng kơphế ki vâi krâ tro xôh pơkeăng ki ôh tá tro, xôh lối hên?

Pôa Trần Ngọc Luận: Tâng vâi krâ-nho\ng o tro xôh pơkeăng ki ôh tá tro lơ xôh lối hên, mê xuân ngăn tiô kơ tơdroăng ki nhên vâ ai túa ki ‘mâi rơnêu. Tiô ngin hnê tối, tâng kơdrum kơphế ối chiâng vâ ‘mâi mơnhông mê pin kal athế pêi pro tơdrêng hlối.

Tơdroăng ki kal pêi pro, mê pin athế ai têa krúa vâ toh têa ăm loăng, vâ pro kơdroh iâ ki têi dêi trếo pơkeăng, kơdroh tơdroăng pro ‘mêi ăm loăng. Klêi mê, hnối tôh têa drăng xiâm loăng vâ loăng châ hrik ga kô kơdroh ivá ki têi dêi pơkeăng ki mot tung loăng.

Klêi kơ’nâi to lâi hâi khế loăng hiăng chía dâi le\m, mê pin athế thâ rơvât phon ăm loăng vâ loăng pơtối chiâng dâi le\m. Tung pơla xôh pơkeăng, ngin hnê ăm pó kal athế xúa têa ki krúa vâ xôh pơkeăng ăm loăng.

Êng: Dế nốkố, a mâu hngêi kơchơ ai hên tíu ki tê mâu pơkeăng kơdê oâ hdrong. Mê êh hôm ai túa ki lâi vâ hnê tối ăm vâi krâ-nho\ng o, vâ khoh châ xúa mâu pơkeăng ki xêt khât vâ kơdê oâ hdrong ăm loăng kơphế?

Pôa Trần Ngọc Luận: Ngin xuân hiăng hnê tối kal athế rôe pơkeăng a mâu tíu mơdró, hngêi kơchơ ki châ hên ngế ô eăng, pơkeăng ki mê ai xiâm kối mơjiâng, pôi tá tí tăng rôe pơkeăng ki vâi tê hmâng to lo vâ a kơchơ. Kal athế rôe pơkeăng a mâu hngêi mơdró ki tơniăn, châ hên ngế ‘nâi troh, ô eăng ton hơnăm, tíu ki vâi rơkê ple\ng [ă hnối pêi tơdjuôm [ă túa ki vâ mơdró kâ, ing mê, vâi kô hnê tơtro tung tơdroăng xúa pơkeăng.

Dế nôkố, mâu rơ’jíu, um tơvi xuân hiăng đi đo hnê tối ăm kuăn pơlê kih thuât tung pêi chiâk pêi deăng, pin athế mơ-eăm tí tăng ‘nâi, hriâm tâp [ă hnối pêi tiô tơdroăng ki tơná hiăng rơkê, ing mê, thăm mơnhông tơ-[rê tung pêi chiâk pêi deăng, pro kro ăm rơpo\ng hngêi, pơlê pơla.

Mơnê êh pôa!

Vâi krâ-nho\ng o [ă pú hmâ nếo klêi tâng tơdroăng ‘’Rơtế prôk [ă mơngế pêi chiâk’’, xua Kơ koan Rơ’jíu Việt Nam kơpong Tây Nguyên chêh tối, kơnôm ai tơdroăng veănyg kum dêi Tíu xiâm hnê mơhnhôk chiâng deăng, ối tung Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng mơnhông thôn pơlê.

Khoa Điềm chêh

Katarina Nga prế Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng