Mâu hơnăm achê kố, tơdjâk dêi kong kong prâi pro hơ’leh rế hía rế hlo nhên [ă tơdjâk ôh tá ku\n troh cheăng kâ dêi mâu ngế ki pêt kơphế a tơring Đăk Hà, kong pơlê Kon Tum. Cho kơpong ki hmâ pêt to kơphế, châ vâ chê tơdế tung tâi tâng [ăng tơnêi lối 21.000ha kơphế dêi kong pơlê, kuăn pơlê pêi chiâk deăng tơring Đăk Hà ‘nâi nhên khât [ă tơdroăng ki hơ’leh dêi kong prâi hnối pro lu\p ăm mâu hdrê loăng pêt.

Pôa Nguyễn Xuân Hải, ối a thôn 5, cheăm Hà Mòn, ăm ‘nâi:

‘’To lâi hơnăm achê kố xua kong tô mơdrăng, mâu kơdró têa a mâu rơchoâ ôh tá rak tơniăn mê ki dâi le\m dêi kơphế xuân kơdroh. Má péa nếo, cho tung pơla tôh têa pin tơkôm xua ôh tá tơniăn hâi khế tôh pin ôh tá tôh tu\m tiô pơkâ mê ki dâi le\m dêi kơphế ôh tá châ hên’’.

Rơnó 2019 kố nah, ki dâi le\m dêi kơphế a tơring Đăk Hà kơdroh hên khât. Ai mâu rơpo\ng kuăn pơlê ki nếo rơnó hdrối rêm xiâm kơphế krí châ dâng 20 kg plâi mê nôkố kơdroh vâ châ tơdế. Ngoh Trần Quốc Tuấn, hngêi ối a thôn 2, cheăm Đăk Ngọc ăm ‘nâi, kong prâi hơ’leh dế tơdjâk ó khât, pro lu\p hên ăm mâu ngế ki pêt kơphế. Tâng vâ kâi tơniăn vâ loăng pêt kố kal ai hên troăng hơlâ pơkâ:

‘’Mâu hơnăm achê kố rế hía ki dâi le\m dêi kơphế rế ôh tá châ hên xua kong prâi pro. Môi tiah mâu hơnăm hdrối mê hía nah mê tơdroăng ki pơrah hlo nhên khât 6 khế rơnó mê hngê [ă 6 khế rơnó tô mơdrăng. Tung pơla pin pêt, túa pơkâ dêi tơná xuân nhên tâ. Achê kố mê kong tô, kong mê ôh tá tơniăn, rơnó tô, rơnó krí drêng ‘nâ ai khía mơhot têa kân lân lu chiâng tơdjâk troh tơdroăng krí xo pro ki dâi le\m dêi plâi xuân ôh tá hên.

Vâi krâ nho\ng o mơ-eăm ‘mâi rơnêu, pêt tơvât [ă mâu hdrê loăng plâi ki ê tung kơdrum kơphế vâ hơ’leh tơdroăng rêh ối cheăng kâ mê ‘no liăn roê mâu hdrê kơphế ăm tơtro [ă kong prâi môi tiah nôkố’’.

Hlo tơdroăng ki ôh tá tơniăn dêi kong prâi, rơnó tô Tây Nguyên ton chiâng tơdjâk troh tơdroăng ki tôh têa ăm mâu kơdrum deăng pêt kơphế rế hía rế ôh tá ai, pôa Trần Văn Chương, kăn pho\ pơkuâ Khu ngăn chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê kong pơlê Kon Tum ăm ‘nâi, tơdroăng ki xúa troăng ki tôh têa rơkê ple\ng, tôh têa kơd^ng châ ngăn cho tơdroăng pơkâ thế pêi pro tơdrêng vâ rak vế mơnhông mơdêk dêi kơvâ ngăn chiâk deăng krá tơniăn, malối cho [ă mâu hdrê loăng pêt ton hơnăm ki ai yă kơnâ môi tiah kơphế:

‘’Hlo tơdroăng ki kong prâi pro hơ’leh nôkố, kơvâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum xuân hiăng ai hên troăng hơlâ, hnê mơhnhôk [ă tơku\m pêi pro. Môi tiah cho tơku\m ăm kuăn pơlê pêi chiâk deăng xúa mâu kơmăi kơmok tôh têa kơd^ng vâ rak tơniăn ai têa. Mơhnhôk kuăn pơlê tôh têa tiô tơdroăng rơhêng vâ dêi loăng [ă mơnhên hâi khế tôh krâ kơvâ tiô tơdroăng ki rơhêng vâ rak tơniăn kơdró têa’’.

Rơtế [ă loăng kơphế, tiô Khu ngăn chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê kong pơlê Kon Tum, tơdroăng ki kong prâi pro hơ’leh hiăng tơdjâk ‘mêi troh cheăng kâ tối tơdjuôm dêi kong pơlê [ă pro lu\p kân troh cheăng kâ dêi kuăn pơlê. Riân ngăn tung vâ chê 5 hơnăm hdrối nah ăm hlo, kong tô mơdrăng tơdjâk troh dâng 4.500 ha loăng pêt, pro lu\p lối 190 rơtal liăn. Rơtế amê, kong mê, têa lân lu xuân hiăng mơhiu [ă pro tơ’nhiê lối 1.800 ha hdrê loăng pêt, tiô riân tro lu\p lối 100 rơtal liăn.

Kâi trâng [ă tơdroăng ki kong prâi pro hơ’leh vâ rak vế, mơnhông pêt loăng kơphế tối krê [ă pêi mâu kế tơmeăm ki ê tối tơdjuôm dế cho tơdroăng pơkâ thế pêi pro tơdrêng [ă kơvâ ngăn pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum.

Môi tiah tối apoăng dêi tơdroăng mê, môi tung mâu tơdroăng ki nếo má môi nôkố dêi mơngế ki pêt kơphế a Tây Nguyên châ tơniăn têa tôh. Hlo kong prâi hơ’leh hmâng vâ [ă mơdêk ‘nhiê pơkâ mê têa tôh ăm loăng plâi ki kố tung rơnó mơdrăng dế rế pá ai têa. Xúa têa tôh ‘nâi kơd^ng, tơ-[rê cho tơdroăng kal pêi pro tơdrêng [ă rêm ngế ki pêt kơphế.

Kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno dêi ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê [ă pôa Nguyễn Tri Sáu, Ngế pơkuâ Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă Tê mơdró Sáu Nhung [ă pôa Nguyễn Xuân Hải ối a cheăm Đăk Hà, kong pơlê Kon Tum. Xuân pâ tơbleăng tơ’nôm, pôa Nguyễn Tri Sáu cho ngế ki hiăng khên ‘no dâng 300 rơtuh liăn rôe kơmăi krâ ‘măn tôh têa ‘nâi kơd^ng ăm têa lo môi tiah kong mêi a xiâm loăng a deăng kơphế 3 ha dêi rơpo\ng hngêi [ă hlo ki tơ-[rê dêi kơmăi ki kố.

Ki hdrối, pâ mơnê kơ pôa Nguyễn Tri Sáu [ă pôa Nguyễn Xuân Hải mơdoh iâ chôu phut tơpui tơno tơdroăng kố.  Ô pôa Nguyễn Tri Sáu, hlo tơdroăng hơ’leh dêi hyôh kong prâi ma lối ‘na têa tôh loăng kơphế pôa hôm ai hbrâ rơnáu môi tiah lâi?

Pôa Nguyễn Tri Sáu tiâ: ‘Nâi nhên kong prâi hơ’leh, vâ hbrâ ví [ă kong prâi, mê rơpo\ng hngêi a hiăng hbrâ ‘na kâ rơchôa krâ ‘măn mâu klo\ng tôh têa ‘nâi kơd^ng [ă tôh ăm têa lo môi tiah kong mêi a xiâm vâ hbrâ kơd^ng têa xuân môi tiah phon rơvât vâ pin hbrâ rơnáu ôh tá tiô kong prâi nếo. Xua nôkố kong prâi hiăng hơ’leh tơ ê mê a thế hbrâ rơnáu hriăn xêh tơdroăng tôh têa rak ngăn loăng kơphế ăm xông kân [ă lo reăng kơ’muăn plâi tiô kơ rơnó mê nếo tơ-[rê.

-Riên sap ing krâ ‘măn pro klo\ng tôh têa kơd^ng ăm lo môi tiah kong mêi a xiâm loăng mê pôa hlo ai hơ’leh môi tiah lâi [ă kơphế kơphế tơná?

Pôa Nguyễn Tri Sáu tiâ: Mê drêng hâi krâ ‘măn mâu klo\ng tôh têa a kơdrum loăng kố mê a tôh tiô hmâ mê kơmăi tôh têa ăm lo môi tiah kong mêi lơ râng klo\ng lăm tôh tơrêm xiâm cho mơdoh mơhrê liăn hên. Má péa nếo, tôh [ek têa lo môi tiah kong mêi a kối loăng ah khía pê,mơ’nhiê têa châu hên. Khía têi loăng ôh tá tá châ troh a kơtôu loăng. Loăng kơphế lo reăng, plâi ôh tá tơdâng tơ’mô nôkố krâ ‘măn kơmăi ki kố gá kơd^ng têa hên [ă hnoăng cheăng, ‘na liăn ki ‘no, ‘na phon rơvât la ki kal gá a châ rak ngăn mâu loăng plâi chiâng tơ’môu. Lo reăng kơ’muăn plâi, rak ngăn loăng tơ’mô plâi, loăng ki lâi xuân ai kơ’muăn plâi.

-Pâ kơ êng pôa Nguyễn Xuân Hải, xuân cho ngế ki hiăng hên hơnăm hmâ pêt loăng kơphế, pôa hôm ai hnê tối klâi tơdroăng tôh kơphế tiô hmâ hdrối nah [ă tơdroăng têa kơd^ng [ă kơmăi ăm têa lo môi tiah kong mêi a xiâm há?

Pôa Nguyễn Xuân Hải tiâ: A tôh [ek tá, ai tíu tôh châ 14 chôu la ai tíu ki ‘nâ bu tôh 7 chôu tê. Xua mê têa ki lo ôh tá tơ’mô kơphế xuân ôh tá kơ’muăn plâi tơ’mô. La nôkố krâ ‘măn [ek ku\n kố hlo tơniăn tâ ăm tơrêm xiâm loăng xua gá klâ tơ’mô ăm liăn [ă ‘nâi kơd^ng têa ki tôh. Tôh kơd^ng têa drêng mê xuân châ kơd^ng on tơhrik, châ kơd^ng liăn, mê liăn ‘no kô iâ tâ há. ‘no liăn iâ la ki châ xo tơkâ kô hên tâ. A hlo kố cho môi tơdroăng ki tơ-[rê kân.

-Ô pôa Nguyễn Tri Sáu, tung pơla rak ngăn loăng kơphế, tâng ‘nâi hbrâ xêh tơdroăng tôh têa gá kô pro pơxúa tiah lâi, ôpôa?

Pôa Nguyễn Tri Sáu tiâ: Mâu hơnăm kong ôh tá re\ng mêi, ki vâi tối re\ng tâi mêi, re\ng tô há mê loăng kơphế hâi troh khế lo reăng hiăng tơdjâk kân troh hơnăm kơ’nâi vâ tối plâi gá iâ, plâi preăng prêh. A kơdrum loăng a dế krâ ‘măn kơmăi kô tơ’lêi hlâu ăm tơdroăng tôh têa xua mê, drêng kong hiăng tâi mêi ngin tôh tiô kơ rơnó, tung rơnó ki loăng vâ lo reăng kơ’muăn plâi vâ pro ăm loăng hiăng troh khế ai plâi mê ngin tôh mê loăng nếo xông rơdêi vâ lo reăng dêi hơnăm kơ’nâi.

Dreng tôh, á kô ăm loăng lo reăng tơ’mô môi hdrôh vâ drêng plâi tum ah kô tum tơdrêng môi hdrôh há hlo tơ-[rê [ă kal ‘nâng. Tơnêi ôh tá châ rak ngăn tiô pơkâ ai kơmăi tôh mê môi tiah hơnăm nah krí xo mê mâu kơdrum loăng ki tơ-[rê gá iâ ai drêng ‘nâ bú châ 20- 30%. La kơdrum loăng kơphế á tôh têa tiô tơdroăng kô rak kơlo plâi hên tơniăn [ă kơdrum loăng tơ-[rê há, plâi le\m, tơ’mô.

-Ô pôa Nguyễn Xuân Hải, nôkố hên kuăn pơlê xuân hiăng ai pơkâ ‘no liăn vâ rôe kơmăi tôh têa kơd^ng pro ăm têa lo môi tiah kong mêi a xiâm, la xuân ối tô tuăn ‘na liăn ‘no hên. Pôa hôm ai hnê tối klâi ‘na tơdroăng mê?

Pôa Nguyễn Xuân Hải tiâ: Tâng vâ tối ‘na ‘no liăn gá tro, tâng vâ pơchông [ă kuăn pơlê nôkố mê ‘no liăn vâ roe kơmăi tôh tiah mê ôh tá xê iâ. La hlo gá pơxúa tơ-[rê a kơlo ki kố mơni tung pơla 3 hơnăm kô châ xo dêi tơkâ tơ‘mô kơxo# liăn ki ‘no mê. A riân dêi hdrối môi hơnăm a xo dêi tơkâ sap ing 3-4 rơtuh liăn tê, vâ tối liăn tơkâ dêi a liăn têa, liăn on tơhrik mâu tơmeăm ki ê dâng 3-5 hơnăm ga kô hiăng xo tơvêh dêi tâi kơxo# liăn ki a ‘no rôe kơmăi rôh apoăng.

-Ing tơdroăng ki pơxúa tung tơdroăng tôh têa ‘nâi kơd^ng tôh môi tiah kong mêi a xiâm loăng pôa Nguyễn Tri Sáu xuân môi tiah kuăn pơlê tung Khu pêi cheăng tơru\m hiăng ai pơkâ ki klâi tung tơdroăng po rơdâ túa pêi cheăng mê?

Pôa Nguyễn Tri Sáu tiâ: ‘Nâi nhên ki pơxúa dêi kâng rơchôa [ă tơdroăng tôh têa vâ rak ngăn kơdrum kơphế krá tơniăn ton, ngin púi vâ kuăn pơlê veăng a tơdroăng krâ ‘măn kơmăi tôh têa ăm lo môi tiah kong mêi a xiâm loăng. Nôkố ngin dế mơhnhôk kuăn pơlê [ă dế châ kuăn pơlê vâ môi tuăn tung lối 30 ha lối 20 rơpo\ng dế krâ kơmăi dêi rôh má 1. La ngiâ kô ah ngin xuân dế vâ mâu ngế tung khu pêi cheăng tơru\m mơ-eăm krâ ‘măn tâi kơmăi tôh têa ăm lo môi tiah kong mêi a xiâm loăng hlối kơd^ng liăn, hlối rak ăm le\m kơdrum loăng tơniăn plâi kơtóu hên vâ tơbriât [ă yă tê nôkố dế chu rơpâ.

-Mơnê kơ pôa Nguyễn Trị Sáu, Ngế pơkuâ pei cheăng tơru\m ‘na chiâk deăng [ă tê mơdró  Sáu Nhung [ă pôa Nguyễn Xuân Hải, ối a cheăm Hà Mòn, tơring Đăk Hà, kong pơlê Kon Tum hiăng mơdoh chôu tơpui tơno ‘na tơdroăng kố.

Khoa Điềm chêh

Gương- Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng