VOV4.Sêdang - Nếo achê pơla kố, a kong pơlê Dak Lak hiăng po hneăng hôp tơpui ‘na ‘’Mơnhông mơdêk kơvâ pêi pêt kơphế Việt Nam tơtro [ă tơdroăng ki hơ’lêh dêi hyôh kong prâi hnối tơru\m cheăng [ă lâp plâi tơnêi’’. Mâu ngế ki hriăn cheăng khoa hok, mâu pơkuâ ngăn, khu mơdró kâ, [ă kuăn pơlê hiăng tơno ‘na ki ai păng ‘nâng [ă mơ’no mâu troăng hơlâ vâ pêi pêt dêi kơvâ kơphế drêng kong prâi hơ’lêh [ă tiô tối hdrối ‘na yă kơphế ki tê tung lâp plâi tơnêi. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối mâu rơkong mâu ngế ki hriăn rơkê a hneăng hôp mê, pó vâi krâ-nho\ng o kô tơmâng.

Tiô pôa Hà Công Tuấn, Kăn xiâm pho\ ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tối, sap ing hơnăm 1975 nah troh nôkố, kơvâ kơphế Việt Nam hiăng mơnhông mơdêk to a kơlo ki hên ‘nâng, ‘na tơdroăng ki plâi kơtóu, kơxo# chiâk deăng pêt [ă pơ’leăng kơphế ki châ xo. Troh a hơnăm 2016, tâi tâng kơxo# chiâk deăng ki pêt kơphế tung lâp tơnêi têa ai lối 634 rơpâu ha, châ xo dâng 24 tă 1 ha, cho ối a kơlo ki châ xo hên má môi tung lâp plâi tơnêi. Hơnăm 2016, Việt Nam hiăng mơ’no tê tơngi kong têa vâi ê vâ chê 1 rơtuh 800 rơpâu ta#n pơ’leăng kơphế, châ xo lối 3 rơtal 360 rơtuh dollar Mih. Việt Nam hiăng chiâng tơnêi têa ki pêi pêt, mơ’no tê kơphế ối má 2 tung lâp plâi tơnêi [ă ối má 1 lâp plâi tơnêi ‘na pêi pêt, tê tơngi kong têa ê hên kơphế vo#i. Maluâ ti mê, tơdroăng ki pêt mơjiâng lối hên, ôh tá tơniăn hiăng pro ăm tơdroăng pêt kơphế trâm hên tơdroăng ki ôh tá mơhúa. Pôa Hà Công Tuấn tối ăm ‘nâi:

‘’Drêng ai tơdroăng ki kal athế mơnhông mơdêk pêt kơphế krá tơniăn mê kơvâ kơphế pin kô tơ’lêi trâm tơdroăng ôh tá tơniăn, kô tơtêk la ôh tá krá. Ivá tơbriât tê dêi kơphế iâ, plâi ôh ti kơtóu hên [ă tơkéa vâ tối tơkôm ngăn to ing tơdroăng ki to\ng kum ing khu mơdró kâ ki ê, môi tiah tơdroăng pêi pêt, rôe xo, uâ mơdiê, rak ngăn, tê mơdró tá hâi teăm tơniăn’’.

A hneăng hôp, ai hên rơkong tơpui tối dêi mâu ngế ki hriăn ple\ng, mơngế cheăng ‘na khoa hok, khu pơkuâ ngăn xuân hiăng tơpui trâu, rơdâ ‘na túa pêt, rak ngăn, krí xo, uâ mơdiê [ă mơ’no tê kơphế tơngi kong têa vâi ê tung pơla hyôh kong prâi hmâ to hơ’lêh [ă tơru\m cheăng lâp plâi tơnêi. Pôa Trương Hồng, Pho\ Yăo sư, Tie#n sih, Kăn xiâm Vie#n khoa hok kih thuât chiâk deăng, pêt kong Tây Nguyên tối ăm ‘nâi:

‘’ ‘Na khoa hok cheăng kơmăi ki kal má môi pin athế kơdo mơ-eăm, pro ti lâi pin kô ai hdrê ki tơtro hnối vâ [ă kong prâi hơ’lêh, môi tiah: hdrê ki mê athế kâi trâng [ă kong tô, kâi trâng [ă oâ hdrong, hdrê ki mê ai plâi kơtóu hên, plâi xuân dâi le\m. Pak^ng mê, pin kal athế pêi pro tơdrêng [ă túa cheăng ki thuât ki ê, môi tiah: pêt tơvât, xúa dâi kơmăi ki tôh kơd^ng têa, rak ngăn loăng pêt klêi kơ’nâi tro oâ hdrong kâ ‘nhê [ă hía hế ‘na mâu túa cheăng ki mê kô kum pin pêi pêt kơphế tơtro [ă hyôh kong prâi’’.

Xuân ai mâu rơkong ki hiăng tôi nhên ‘na hnoăng cheăng hriăn ple\ng, po rơdâ tíu tê mơdró, tơ’mot hên khu ‘no liăn [ă khu mơdró ki tê rôe tơngi kong têa vâi ê [ă hía hế. Ing mê, kum ăm kơvâ kơphế Việt Nam tối tơchuâm [ă a Tây Nguyên tối phá xêh châ mơnhông tơniăn, krá ton. Pôa Lương Văn Tự, Kăn xiâm hnê ngăn khu tơru\m pêi pêt kơphế ka kao Việt Nam pâ thế:

‘’Drêng pin tơru\m cheăng [ă lâp plâi tơnêi kô athế tơbriât tê dêi kơphế ó ‘nâng, pin ôh ti xê to khu mơdró kâ Việt Nam tơbriât ‘no tê [ă dêi pó mê khu mơdró kâ tung lâp plâi tơnêi xuân ai ivá ó luâ tâ kơ pin hên ‘na liăn ngân, ‘na tíu mơdró, tung mê, tơdroăng tơru\m cheăng pin xuân athế lôu péa vâ vâi lôu péa ăm pin châ tê dêi kế tơmeăm, mê cho mâu tơdroăng ki pá puât kân pin kal athế pêi pro’’.

Hneăng hôp roh kố ối ‘no tối hên tơdroăng pơchân tối vâ thăm mơnhông tơdroăng ki hlê ple\ng, séa mơnhên ngăn ‘na tơdroăng ki ai păng ‘nâng dêi kơvâ pêi pêt, tê mơdró kơphế tung pơla kong prâi hơ’lêh tô ó tiah kố, [ă tơdroăng ki tối pơtâng ahdrối ‘na yă ki hơ’lêh tung tơnêi têa [ă kong têa ê; tơno ‘na troăng hơlâ i tơtro, tơdrêng tâ, pơtối mơnhông ‘na tơdroăng ki hbhrâ kơchăng, hlê ple\ng dêi mâu ngế hriăn cheăng khoa hok, khu ki pơkuâ ngăn, khu mơdró kâ [ă mâu rơpo\ng kuăn pơlê. Tơdrêng amê, tơnêi têa kal pơtối hriăn ple\ng vâ pêi pro klêi mâu túa pơkâ cheăng, troăng prôk ki tơtro vâ tơxâng kâi chiâng vâ mơnhông kơvâ kơphế krá tơniăn la ngiâ.

Môi tiah ngin nếo tối, tơdroăng tơdjâk dêi hyôh kong prâi pro hơ’lêh ăm kơvâ pêi chiâk deăng tối tơchoâm [ă kơvâ pêi pêt kơphế tối phá xêh rế ăm hlo nhên tâ. Pro hên kuăn pơlê vâ ‘nâi ple\ng pơla kố, pro ti lâi vâ kơdroh ki tro lu\p xua tơdjâk hyôh ing kong prâi hơ’lêh pro. Tung tơdroăng tơpui hâi kố, tie#n sih Trương Hồng, Vie#n khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô tối pơchân ăm pó vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ mâu kih thuât rak ngăn kơphế xua tơdjâk ‘mêi dêi hyôh kong prâi nôkố.

Êng: Ô tie#n sih, hyôh kong prâi hơ’lêh nôkố hiăng tơdjâk troh kơphế a Tây Nguyên môi tiah lâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Tơdjâk troh hyôh kong prâi hơ’lêh cho tơdjâk troh pêi pêt kơphế môi tiah kơ’nâi kố: Má môi, pro kong tô mơdrăng rế ó tâ. Má péa, tơdjâk troh plâi [ă thăm rế mơ’no hên kơxo# liăn ‘no pêi rak ngăn, pơtih ’no liăn tôh têa, phon rơvât, pơkeăng xoh kơdê ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng. Tung péa pái hơnăm achê kố xua tơdjâk ing hơ’lêh hyôh kong prâi a mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê ki nếo hlo tâ tú môi tiah: tâng măng môi tiah tri trôu, kơmuâ pong kâ plâi kơphế [ă hên kuăn kiâ ki ê. Tâi tâng mâu kuăn kiâ ki mê tơdjâk troh kơphế a Tây Nguyên tối tơchoâm [ă Daklak tối phá xêh.

Êng: Tiah mê pin thế ai troăng hơlâ pêi pro tiah lâi vâ kơdroh mâu tơdroăng ki mê ô tie#n sih?

Tie#n sih Trương Hồng: Ngin pêi pro mâu kih thuât hên tâ xua tơdjâk troh tơdrêng mâu ngế pêi pêt kơphế. Ki hdrối, pin thế pêt mâu hdrê kơphế ki dâi le\m kơtóu plâi hên, tơtro [ă tơrêm kơpong, tơdjâk troh tơdroăng xúa kơnho\ng têa. Pơtih, môi tiah mâu hdrê kơphế ki tum tro rơnó lơ hrá tum môi tiah hdrê: TR4, TR5, TR7 xo pêt a kơpong ki ôh tá ai têa hên, tâng mâu hdrê TR8, TR9 pin xuân chiâng pêt a kơpong ki ai têa tơ’lêi hlâu vâ tôh. {ă mâu kơpong ki ôh tá ai têa tôh, mâu hdrê kơphế hrá tum kô kum ăm pin hrá châ krí dêi plâi gá a rơnó mơdrăng kơ’nâi mê mơni kô krí a khế 1,  lơ khế 2. Drêng mê, tiô ki hmâ dêi hyôh kong prâi kô tơ’lêi hlâu ăm tơdroăng têng khăng vâ kô xăm tâ. Pak^ng mê drêng pêt hdrê kơphế ki hrá tum mê pin kô kơdroh 1 hdroh tôh têa, kô kơdroh kơxo# liăn ‘no pêi rak ngăn tôh têa [ă mâ lối châ xúa têa tơ-[rê tâ tung pơla hyôh kong prâi hơ’lêh môi tiah nôkố.

Êng: Tiah mê, ô tie#n sih tơdroăng rah hdrê kố bú pêi pro [ă kơdrum kơphế ki ‘mâi pêt lơ pêt nếo. Tiah mê [ă mâu kơdrum kơphế hiăng troh rơnó ai plâi mê pin thế pro ti lâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Ngin hnê tối ăm pó vâi krâ nho\ng o tung tơdroăng nôkố thế pêi hên túa kơphế tung kơdrum tơná [ă tơdroăng pêt tơvât mâu hdrê loăng plâi ki ai pơxúa tê lo liăn, môi tiah pêt plâi sầu riêng, [ơr, tiu [ă hên hdrê loăng ki ê. Laga vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng pêt tơvât ki tiah lâi ăm tơtro, vâ pin châ xo dêi tu\m mâu plâi ki pin pêt. {ă plâi [ơr lơ sầu riêng pin thế pêt tơvât dâng 80 troh a 90 xiâm tung 1 ha kơphế. Tiô mâu tơdroăng tí tăng ‘nâi ple\ng ngin ăm hlo, tâng pêt tơvât plâi kâ tung kơdrum kơphế mê kô tâk tơ’nôm kơxo# liăn châ xo dâng 50-60% tâng vâ pơchông [ă pêt môi túa hdrê loăng tê, kum kuăn pơlê châ xo tơ’mot tơnôm kơxo# liăn, mơdêk tơniăn krá ton. Malối mâu kơdrum kơphế ki châ pêt mê hyôh kong prâi tung kơdrum gá le\m tro tâ, kum ăm loăng xông kân rơdêi piê le\m tâ [ă kô hrá troh khế tôh têa, kum châ kơd^ng têa, rôh ki tôh gá iâ tâ [ă châ xúa têa châ tơ-[rê tâ há.

Êng: Pak^ng hdrê pêt, pêt tơvât mâu hdrê loăng tung kơdrum kơphế mê pin kal thế tơmâng khât troh tơdroăng klâi vâ kơdroh ki tơdjâk dêi hyôh kong prâi?

Tie#n sih Trương Hồng: Pin xuân chiâng pêi pro tiô mâu tơdroăng ‘na kih thuât pơrá phá ki kơjo kum, pin rak ngăn hdrê loăng ăm kơphế, tơkéa vâ tối xúa mâu hdrê ki le\m, re#ng xông kân vâ mơdêk ki kâi trâng, má péa pêt tơvât, rơvât phon tơtro, tôh têa ing kơmăi ki toh kơd^ng, tơku\m [ă tơdroăng rak ngăn xôh kơdế hên túa ôa hdrong. Tâi tâng mâu tơdroăng kố pin thế pêi pro tơdrêng kô ai pơxúa, tâng ôh tá pro tơdrêng kô ôh tá tơ-[rê to lâi.

Hôm, mơnê kô tie#n sih Trương Hồng.

Nhat Lisa prế Gương tơplôu [ă tơbleăng