Châ pêt mơjiâng sap ing hơnăm 2000 nah [ă hdrê ki ton, mê 2 ha kơphế dêi ngoh Nguyễn Văn Mạnh ối a cheăm Nghĩa Hưng, tơring C|ư Pah, kong pơlê Gia Lai hiăng krâ [ă ôh tá ai plâi hên xếo tâng vâ pơchông [ă mâu kơdrum ki pêt achê pơla mê.

Apoăng hơnăm kố, ngoh Mạnh rôe hdrê pêt, kơdrum kơphế dêi ngoh ôh tá kâi xông kân. Hlo tr^ng hlá, ai xiâm ki ‘nâ hlối hlâ. Klêi veăng tí tăng mơnhên ngăn a hên ngế ki hiăng hmâ rơkê ‘na tơdroăng cheăng kố, ngoh Mạnh mơni dêi kơdrum loăng tơná tro pơreăng kơtâ ôa, ngoh hiăng xôh hên túa pơkeăng la ôh tá hlo kơdrum loăng ôh tá kâi tơ-[rê:

‘’Kuăn pơlê pêi hên, la ôh tá hlê kih thuât ki pêt rak ngăn. Pơreăng kâ ‘nhiê rơ-iô mê á ôh tá ‘nâi. A rôe pơkeăng kơdê kơtâ ôa ki vâi tê xôh kơdê la ôh tá ai kâi hlo tơ-[rê klâi, mê a tô tuăn ‘nâng’’.

Ngoh Lê Hùng Lợi, cheăm Trang, tơring Đăk Đoa xuân trâm tơdroăng ki môi tiah mê há. Ngoh Lợi ăm ‘nâi, drêng ‘mâi pêt, klêi pin chiâ klôh, ngoh thế xo puâ [ă lân vâ kơdê pơreăng. La kơtâ ôa xuân ối hên pro kân deăng kơphế nếo pêt khăng răng sap ing xiâm troh a xơkối.

Hên loăng ki ‘nâ hlá tr^ng, tá kâi xông rơdêi, mâu xiâm ki ‘nâ hlâ, chiâ ngăn rêi, ngăn nhên a rêi, ngoh Lợi hlo ai hên tíu ki pơpo\m. Pak^ng mê, hên rêi ki ku ku\n hiăng u\m. Ngăn kơdrum loăng tro pơreăng kâ ‘nhiê la hâi ‘nâi pêi pro tơdroăng ki tiah lâi vâ kơdê ăm pơreăng hlâ hlối, ngoh Lợi ôh tá khên, ôh tá tơngah ‘na tơdroăng vâ pơtối ‘mâi pêt kơphế a deăng ki u ối:

‘’Ôh tá khên ‘mâi pêt a môi kơpong, xiâm loăng ki lâi tơ hlâ, a nếo pui tah. A vâ ‘nâi túa kơdê pơreăng kơtâ ôa gá ti lâi, rôe hdrê u lâi [ă mâu tơdroăng ki ê. Pro ti lâi ăm gá tơtro’’.

Jâ Đào Thị Lan Hoa, Kăn pho\ ngăn ‘na cheăng rak hdrê pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong dêi Vie#n Khoa hok ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên ăm ‘nâi, ki păng ‘nâng gá ăm hlo kơtâ ôa kâ ‘nhiê rêi ga ai a tâi tâng mâu tíu tung kong pơlê ki pêt kơphế, kâ ‘nhiê ó rơdêi [ă mâu loăng kơphế ki nếo pêt. {ă kố cho môi tung mâu tơdroăng ki xiâm pro chiâng khoh pro hên kơdrum kơphế ki nếo pêt mê hlâ:

‘’Ki khât gá ăm hlo, mâu hơnăm hiăng luâ, ngin hlo mâu kơtâ ôa kố kâ ‘nhiê lâp lu mâu kơpong pêt kơphế. Pin ôh tá kâi vâ kơdê tâi mâu pơreăng kơtâ ôa tung tơnêi, mê bú chiâng pêi pro mâu tơdroăng kơdroh kơtâ ôa. Hbrâ mơdât kơtâ ôa kâ ‘nhiê, pin thế pêi tơdrêng mâu tơdroăng ‘na rah hdrê, kih thuât pêt rak ngăn, túa pêi pro ‘na sinh hok, hoă hok vâ hbrâ mơdât pơreăng. Tâng xúa pêi pro phá xêh mê kô ôh tá kâi tơ-[rê’’.

Tiô kih sư Nguyễn Văn Duy, Ko\ng ti Bình Điền vâ kơdroh kơtâ ôa kâ ‘nhiê rêi kơphế sap ing pơxiâm ‘mâi pêt, kuăn pơlê thế tơtro\ng:

‘’Deăng pêt kơphế ki hiăng krâ a Tây Nguyên xuân ối hên. Xua mê, mâu hơnăm achê pơla kố, tơdroăng ‘mâi pêt loăng kơphế châ kuăn pơlê tơmâng vâ ‘nâi. Mâu kơdrum kơphế hiăng krâ, kơtâ ôa kâ ‘nhiê [ă mơni ing tơnêi hiăng ai pơreăng hdrối. mê tơdroăng ‘mâi pêt pin thế pro tro tiô pơkâ.

Pak^ng ko tah loăng kơphế ki hiăng krâ, pin thế xo#m tâi nhâ, po tah tâi rêi, klêi mê chiâ klôh, choi tung kloh hdrối phon hưh cơ ki hiăng pro mơ-u\m [ă mâu pơkeăng vâ hbrâ mơdât kơtâ ôa. Pin choi puâ, a kloh vâ kơdê tah pơreăng. Klêi 2-3 hroh hơ’lêh pêt loăng plâi iâ khế mê pin nếo chiâng pêt kơphế. Tung pơla pêt hdrê ki nếo, sap ing 1-2 khế apoăng pin thế choi phon hoă hok’’.

Malối ‘na tơdroăng pêi pro râk ăm ai trếo kơhiâm ăm loăng ki nếo ‘mâi pêt vâ loăng ai ivá rơdêi kâi trâng tơplâ mơdât pơreăng, xông rơdêi tâ, kih sư Nguyễn Văn Duy tối nhên:  

‘’Drêng kơphế hiăng hu\n rêi, sap ing khế má 3, má 4 troh hơnăm má 3, má 4 pơxiâm ăm krí hơnăm ki apoăng, mê pin thế rơvât tơ’nôm trếo kơhiâm ăm loăng kơphế ki ối kum. Vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng pin xúa mâu ko\ng thưk ki rơvât đăm hên, lân hên, kali iâ tê.

Pơtih gá môi tiah ko\ng thưk 16-16 cho mâu ko\ng thưk ki kum ăm tơdroăng xong kân, xông rơdêi le\m ăm kơphế ki ối ku\n. Rơvât hên iâ gá tiah kố, hơnăm apoăng, pin rơvât sap ing 100-150kg/1ha klâ rơvât 4 troh 5 hdroh tung 1 hơnăm. Hơnăm má 2, má 3, pin rơvât hên tâ iâ hơnăm ki apoăng drêng kơphế ối ku\n, sap ing 50 troh 100 kg. Tơkéa vâ tối hơnăm má 2, pin rơvât sap ing 150 troh 200. Hơnăm má 3 rơvât sap ing 200 troh 250kg/1ha kơphế ki ối ku\n vâ xông kân.

Tiah mê, gá kô ai tiô tơdroăng vâ xông kân, xông rơdêi le\m dêi kơdrum kơphế. Drêng krí hơnăm apoăng, pin xúa nếo ko\ng thưk rơvât phon rơvât kali hên tâ iâ vâ kum ăm loăng ai plâi [ă loăng plâi xông kân rơdêi’’.

Nguyễn Thảo chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng