Rơpo\ng pôa Phạm Văn Thủy a thôn Kim Năng, cheăm Ia Mrơn, tơring Ia Pa ai 5 ha deăng pôm loăng. Hơnăm nah, tung deăng bu ai to tíu ki ku\n xiâm pôm loăng tro pơreăng tơkru\n hlá kâ ‘nhiê [ă pôa hiăng ko tah tiô túa ki hnê tối dêi mâu kơ koan ngăn cheăng chiâk deăng. Laga, hơnăm kố, drêng vêh pêt nếo mê tâi tâng [ăng deăng pôm loăng hiăng tro tâ pơreăng tơkru\n hlá.

Ai mâu [ăng deăng ki ‘nâ hiăng hlo ki rơ-iô dêi pơreăng sap ing xiâm pôm loăng nếo hmo\ng hlá. Tung pơla kố pôm loăng hiăng hbrâ vâ lâk xo, ngăn deăng pôm loăng tro tâ pơreăng kâ ‘nhiê pro ki châ pôm [ă ki dâi le\m dêi pôm pơrá chu kơdroh hên, mơni kô tro lu\p tâi, pôa Thủy khéa hơ’nêng tối:

‘’Hơnăm nah, bu tro dâng môi sào tê la hơnăm kố mê pêt nếo gá hiăng tâ tú vâ chê tâi, xiâm pôm loăng xông ing tơnêi mê hiăng tro pơreăng kâ. Mê nôkố á xuân ôh tá ‘nâi pơkeăng ki lâi vâ pơlât prêi. Nôkố vâi krâ nho\ng o pui tah bu go#m văng dêi chiâk deăng tê, lu\p tâi tâng hlối. Tối tơdjuôm sap ing hdrê pôm loăng ôh tá ‘nâi châ xo ing Tây Ninh lơ sap ing lâi vêh pêt ki tro 2 hơnăm kố xo, gá hiăng tâ tú ó, ôh ti xê kơpong Ia Pa kố mê mâu kơpong ki achê mê, vâi athế pui tah dêi xiâm pôm’’.

Jâ Nguyễn Thị Hường, kăn pho\ ngăn chiâk deăng tơring Ia Pa, kong pơlê Gia Lai ăm ‘nâi, hơnăm 2018, [ăng tơnêi pêt pôm loăng tro pơreăng tơkru\n hlá xua virus lâp tơring bu dâng 10 ha la hơnăm kố hiăng tâk lối 100 hdroh. Kố cho môi tung mâu tơring ki ai [ăng deăng pêt pôm loăng tro pơreăng kâ ‘nhiê hên má môi kong pơlê maluâ mâu kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh dêi tơring hiăng mơ-eăm ivá mơdât la pơreăng ôh tá hlo kơdroh [ă môi tiah ôh tá kâi mơdât:

‘’Khu ngăn ‘na chiâk deăng xuân môi tiah {ơrô ngăn pêi chiâk deăng rơtế [ă Vi [an hnê ngăn mâu cheăm hnê mơhno ăm vâi krâ nho\ng o mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng pro tơkru\n hlá a pôm loăng. La nôkố, ki khât ‘na tơdroăng kố gá pá vâ kâi mơdât, tối khât gá tơpá khât. Troăng hơlâ ki hdrối tâ, [ă pôm loăng Đông Xuân nôkố hiăng châ 9 – 10 khế mê ngin hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o hiăng vâ troh khế lâk [ă mâu xiâm kối pơreăng mê hnê tối vâi krâ nho\ng o pôi tá xo hdrê ăm rơnó kơ’nâi ah [ă prâu tah mâu xiâm pôm ki kố’’.

Tiô riân ngăn dêi kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê Gia Lai, tung kơxo# ki lối 4.200 ha pôm loăng tro pơreăng, ai troh 1.600 ha tro pơreăng a kơlo ki krâ kơvâ [ă hiăng troh ki ó, ki dâi le\m mơni kô kơdroh sap ing 50 – 90%.

Tro pơreăng tơkru\n hlá kâ ‘nhiê ki hên cho hdrê pôm loăng HLS 11, KM419, KM98-5. Tiah mê, sap ing kơtăn kố lối 1 hơnăm, [ăng tơnêi pôm loăng tro pơreăng tơkru\n hlá a Gia Lai hiăng tâk lối 400 hdroh. Gia Lai nôkố ai 70 rơpâu ha pôm loăng, xua pơreăng tơkru\n hlá tá hâi ai pơkeăng pơlât, ki têi ‘na ki tâ tú xuân tá hâi châ mơdât mê tâi tâng mâu kơpong ki pêt pôm loăng a kong pơlê pơrá tro mơnhâu.

Pôa Đoàn Ngọc Có, Kăn pho\ ngăn chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê kong pơlê Gia Lai tối tiah kố, pơreăng tơkru\n hlá a pôm loăng chiâng pơreăng a hên kong pơlê ki ê, mê vâ châ tơ-[rê, hnoăng cheăng hbrâ mơdât kal châ pêi pro tung tâi tâng túa pơkâ ki kân:

‘’Kong pơlê xuân hiăng hnê mơhno kơhnâ hnoăng cheăng kố. {ă [ăng tơnêi ki nếo tro iâ êt mê athế prâu tah, pui lâk mâu xiâm pôm loăng ki tro pơreăng vâ prâu tah. {ă mâu [ăng tơnêi ki tro pơreăng hên mê athế prâu tah tơdrêng amê hnối hơ’leh pêt mâu hdrê ki ê, vâ ví virus kố tâ tú’’.

Pơtối tơdroăng rơtế prôk [ă mơngế pêi chiâk, ngin ai tơpui tơno [ă pôa Hà Ngọc Uyển, Ngế pơkuâ ngăn hdrê loăng pêt [ă pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong Gia Lai tối ‘na tơdroăng pơreăng kâ ‘nhiê hlá pôm loăng xuân tối ‘na troăng hơlâ hbrâ mơdât pơreăng.

Êh ăm ‘nâi ‘na tơdroăng pơreăng pro tơkru\n hlá pôm loăng a kong pơlê Gia Lai troh nôkố ti lâi?

Pôa Hà Ngọc Uyển: Gia Lai cho môi tung mâu kong pơlê ai tơnêi pêt pôm loăng kân dêi lâp kong pơlê. Tơnêi pêt rêm hơnăm ai dâng 60.000 ha ối to hơnăm kố vâ chê 70.000ha. Klêi tí tăng ngăn ‘na pơreăng pro tơkru\n hlá xua virus kâ ‘nhiê a kong pơlê Gia Lai sap ing mơ’nui hơnăm 2018, a mâu tơring peăng Mâ hâi lo pa Hdroh dêi kong pơlê ai Krông Pa, Ayun Pa, Ia Pa, Phú Thiện [ă mâu tơring peăng mâ hâi Lu cho C|ư Pưh.

Rôh apoăng hlo pơreăng kâ ‘nhiê hên a hdrê pôm HLS11 [ă a tơnêi ki tâ pơreăng dêi hơnăm 2018 bu ối lối 100 ha. Hơnăm 2019, tá rơnó xeăng tô [ă rơnó xeăng têa mê kơxo# ki rêm rôh kố ai lối 4.200 ha tro pơreăng kâ ‘nhiê. Tung mê ki iâ ai dâng 2.600, ki hên gá lối 1.400 ha [ă hên ó cho 188 ha, [ă mâu tơring cheăm mơhno tơku\m hên a mâu tơring tro pơreăng kâ ‘nhiê pôm loăng a hơnăm hdrối.

Hdrê ki tâ tú pơreăng mê cho hdrê HLS11, KM419, KM140 và KM98-5. Bú ai to hdrê KM194 mê ngin hlo kơlo ki ka a’nhiê gá iâ tâ.

Ki xiâm pro pơreăng tơkru\n hlá pôm loăng tâ tú re\ng a Gia Lai tung pơla hdrối kô nah ô pôa?

Pôa Hà Ngọc Uyển: ‘Na ki xiâm ki pơreăng kâ ‘nhiê pro tơkru\m hlá pôm loăng xua virus kâ hlá pôm loăng tâ tú hên lâp lu mê ai 2 tơdroăng ki xiâm, má môi cho tâ tú ing hdrê pêt, ki xiâm má péa xua ing xiâm ki djâ pơreăng tâ tú.

Ing hdrê pôm ki pêt cho xua ing kuăn pơlê tro hơ’lêh, lơ tí tăng rôe xêh klêi mê chơ djâ lăm tê lơ lăm pêt la ôh tá ai séa ngăn hdrối hdrê pôm, tơdroăng séa ngăn hdrê pôm trâm hên xahpá, xua mê ôh tá teăm châ ‘nâi tơdrêng hdrê ki tro pơreăng. Má péa, cho tung pơla lăm djâ tê ai ôa rơbông, mê ôa rơbông ki djâ tâ tú pơreăng ing hdrê pôm ki kố troh hdrê pôm ki tá, ki ối le\m. Tơdroăng  séa ngăn, châ ‘nâi [ă hbrâ mơdât ôa rơbông ôh tá teăm mê khoh chiâng tâ tú a deăng pêt ki mê troh deăng pêt ki ê.

Ki má 3, troh nôkố, ngin hiăng veăng hôp tơmâng hên rôh hnê tơbleăng túa hbrâ mơdât pơreăng pro tơkru\n hlá xua virus pro a pôm loăng mê Việt Nam xuân môi tiah lâp plâi tơnêi hâi ai hdrê pôm ki kâi trâng [ă pơreăng pro tơkru\n hlá, kố cho tơdroăng ki pá.

Ki pá má péa, cho xua ing virus mê hâi ai pơkeăng ki xêt vâ kơdê hlâ hlối pơreăng kố. Ma pái, klêi hnê tối, ple\ng tơdroăng ki ai khât a kong pơlê ngin hlo tơdroăng kố nếo [ă Gia Lai, xuân cho môi tung mâu tơdroăng ki pro pơreăng chiâng tâ tú pá vâ kơdê [ă hbrâ mơdât, xua kuăn pơlê a mâu tơring, mâu cheăm hmâ pêt pôm loăng oh tá tro rơnó.

Kố cho ki xiâm pro ăm hyôh pơreăng ôa rơbông lăm kâ ‘nhiê ing deăng ki kố troh deăng ki tá [ă xuân cho xiâm pơreăng ki hmôu pơ u-ối, pro chiâng rế hên.

Ing tơdroăng ki hlo môi tiah mê, xiâm tiah mê pôa hôm ai tối klâi mâu tơdroăng hnê tối hdrối ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk?

Pôa Hà Ngọc Uyển: Hên rôh hôp tơpui tơno tăng troăng hơlâ hbrâ mơdât [ă kơdê pơreăng pro tơkru\n hlá pôm loăng xua virus kâ ‘nhiê pá vâ mơdât. Xua mê, ki apoăng khu xiâm ngăn kơvâ cheăng [ă mâu kong pơlê tơring hnê tối ăm  kuăn pơlê ki pêi chiâk, hnê ăm kuăn pơlê hlo ‘nâi ki rơ-iô dêi pơreăng tung hbrâ mơdât. Ing mê, kuăn pơlê kô hlê xêh tơdroăng vâ hbrâ mơdât, kơdroh pơreăng tâ tú.

Má péa, kơ koan ngăn ‘na  kơvâ pêi chiâk xuân môi tiah mâu tơring cheăm đi đo po lâm hnê hnối mơjiâng mâu túa mơđah pêi [ă hnê hbrâ mơdât pơreăng kâ ’nhiê pro tơkru\n hlá xua virus kâ ‘nhiê pôm vâ kuăn pơlê ‘nâi. Má 3, tiô ngin kal khât tơdroăng cheăng dêi kơvâ kố, hdrối nah cho tíu pro hdrê pêt [ă ngăn ‘na pơkeăng xoh kơdê ôa hdrong, nôkố cho tíu tê mơdró hdrê pêt dêi tơring thế đi đo lăm ngăn, pơkâ hdrối tơdroăng vâ pêi, tơbleăng, ngăn a [ăng chiâk deăng vâ ’nâi nhên xiâm pơreăng kâ ‘nhiê pro tơkru\n hlá xua virus. {ă hlối hnê mơhno troăng hơlâ teăm tơdrêng, tiô túa pơkâ châ hnê kô pro pơxúa tơ-[rê.

Má pái,  ngin  hlo tiah kố, nôkố Gia Lai xuân hiăng hnê mơhno pơkâ kơtăng, la pin thế pơtối pro vâ mơdêk hnoăng cheăng séa ngăn, malối pơto chơ hdrê pôm ing kơpong ki kố troh kơpong ki ê, malối mâu kơpong hiăng tâ tú pơreăng. Ngin tơmiât tiah kố môi tơdroăng ki kal nếo tâng châ hlo ôa rơbông vâ teăm kơdê ôa mê tơdrêng, vâ kơdroh tâ tú. Môi tơdroăng nếo ki ngin hlo mâu tíu ê vâi hiăng chiâng pêi pro cho tơdroăng ki kal thế ai veăng hnê tối dêi kuăn pơlê.

Mâu deăng pêt pôm ki ôh tá hâi tro pơreăng kâ ‘nhiê, mâu hdrê pôm ki le\m mê tung kuăn pơlê kal thế tê x^ng xoăng ăm dêi rơpó ‘nâ, kum dêi rơpó pro ti lâi vâ châ xúa pêt hdrê pôm krúa, hdrê pôm ki oh tá ai pơreăng tâ tú kô kơdroh ki pơreăng xông tâ tú. 

Hôm mơnê kơ pôa hiăng tơpui tơno tơdroăng kố

Công Bắc chêh

Gương - Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng