Tung pơla rơnó tôu Tây Nguyên, tơ’lêi châ hlo a hên kơdrum kơphế cho mâu hlá chiâng hơ’lêh chiâng tr^ng, kơdrum loăng chiâng ôh tá le\m, ôh tá ai ivá. Tơdroăng ki rơhêng vâ tối, ôh ti xê to kơdrum kơphế ki hiăng ton hơnăm, mê tá mâu kơdrum kơphế ki nếo pơxiâm vâ krí xo xuân hlo trâm tơdroăng kố, malối cho a mâu kơdrum deăng ki dâi le\m tung rơnó krí xo pơla hdrối kố nah.

Môi tiah rơpo\ng jâ Hoàng Thị Tươi, a cheăm Nhân Cơ, tơring Dak Rlâp, [ă 5 ha kơphế, rơnó krí kố nah châ 20 ta#n kloăng, mê hên xiâm loăng tung kơdrum kố hiăng ôh pá ai ivá. Vâ ‘mâi mơnhông ivá ki dâi le\m, kum loăng păn roăng plâi kơbâng le\m, rak tơniăn ki dâi le\m ăm rơnó kơ’nâi, jâ Tươi dế tơku\m tôh têa, rơvât phon:

Rơpo\ng á, tung rơnó tôu, klêi krí á poê tơkâng, klêi mê tôh têa. Krí klêi dế tôu mơdrăng, tơnêi prêa tâi mê ôh tá chiâng rơvât phon, mê pơklât thế pin athế tôh I iâ môi hdroh vâ ai ki hngiâm kơchoh, klêi mê á nếo rơvât phon [ă tôh têa ki pơtối. Têa ki apoăng á tôh xuân iâ xo, têa ki má péa á tôh ăm gá hên hlối’’.

Rơtế [ă tơdroăng ki ‘na trếo kơhiâm, kơphế rơnó kố xuân trâm [ă mâu pơreăng kâ ‘nhiê môi tiah mâu pơreăng ki kâ ‘nhiê a xiâm loăng. Kơdrum kơphế dêi jâ Hoàng Thị Hương, a cheăm Nhân Cơ, mê cho pơreăng oâ prâp.

Ki hdrối tâ, oâ prâp rêh tơku\m pâk trếo kơhiâm a mâu tíu ki kơbâng a xiâm loăng môi tiah: hlá, rơmoê, kơpâu reăng, kơpâu plâi. Mơhúa, jâ Hương re#ng châ hlo, vâ xôh kơdê pơreăng mê kơphế ôh tá tơruih plâi kơbâng:

Hơnăm nah kơdrum á hlo ai oâ prâp, mê rơpo\ng hngêi ngin đi đo lăm ngăn dêk chiâk vâ ngăn ai oâ prâp há lơ ôh vâ xôh pơkeăng. Hdrong pong tung dế loăng xuân hlo hên, ngin xuân đi đo lo lăm ngăn vâ re#ng châ hbrâ mơdât.

Pá k^ng pơreăng oâ prâp, tung rơnó tô kố, ối ai mâu pơreăng kâ ‘nhiê ki ê xuân mơni kô xông kâ ‘nhiê a xiâm loăng kơphế môi tiah: hdrong pong tung dế loăng, oâ prâp, tảo đỏ, pơreăng klêi. Tâng xiâm loăng ki lâi hiăng tro tâ pơreăng mê hlá kô tơruih, mơni kô ôh tá kơ’mu\n plâi. Xua mâu tơdroăng tơdjâk ‘mêi ki tiah mê, athế đi đo lăm ngăn dêi kơdrum deăng, vâ re#ng châ hlo oâ hdrong kâ ‘nhiê [ă vâ re#ng ai troăng hơlâ hbrâ mơdât, cho tơdroăng ki vâi krâ nho\ng o kal tơmâng ngăn nhên tung hneăng ki kố.

Thak sih Phạm Công Trí, Vie#n hok Kih thua#t Pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô tiâ mơnhên ‘na túa ki hbrâ mơdât oâ prâp [ă rak ngăn kơphế tung pơla kong tôu mơdrăng.

Êng: Ô thak sih. A rơnó tô mơdrăng tơdroăng ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng kơphế gá mơtiah lâi há?

Thak sih Phạm Công Trí: Pin hlo rơnó mơdrăng mơhé ôa hdrong kâ ‘nhiê ôh tá ‘nhó hên ó mơtiah rơnó mêi la tung pơla kong prâi hơ’lêh hmâng vâ, ‘no liăn cheăng rế hên, yă pêi lo báu, plâi, kơchâi pôm ôh tá kơnâ, mê ki kuăn pơlê tô tuăn ‘na môi tơdroăng rak ngăn, tăng ngăn ôa hdrong kâ ‘nhiê pro ti lâi vâ tơ-[rê [ă kơxo# liăn ‘no iâ. Loăng kơphế rơnó mơdrăng ai hên ôa hdrong kâ ‘nhiê, la mâu ôa kuăn kiâ ki kâ ‘nhiê mê cho hdrong rơpâ, ôa prâp, ôa ngiêt, ôa rơbông mê ki pro ‘mêi kơpâu reăng, kơpâu plâi, tơxui plâi.

Tâng pin hbrâ mơdât tro tơdroăng gá ôh tá rế tâ tú hên [ă kơ ôh tá tơdjâk troh plâi hên. La tâng pin rak ngăn xoh pơkeăng oh tá tro tơdroăng ôa kô rế kâ ‘nhiê [ă ôa rơbông, ôa prâp kô pro ‘mêi, plâi kô oh tá chiâng kân piê le\m.  Thăm nếo ối pro ai tíu ki xêt  drêng troh rơnó mêi ah mâu kơmeăm kô mot kâ ’nhiê pro kơdrum loăng kơdroh plâi hên.

Êng: Ô thak sik. Drêng châ hlo ai ôa prâp kâ ‘nhiê, kuăn pơlê thế pro ti lâi vâ pôi tâ tú?

Thak sih Phạm Công Trí: Ai mâu kuăn pơlê ki ‘nâ tơmiêt hbrâ mơdât [ă tơdroăng xôh pơkeăng hên, kố cho môi tơdroăng tơmiêt hâi hlê ki klâi ôh. Tơdroăng xôk hên pơkeăng kơdê pơreăng a kơdrum loăng plâi ôh tá xê to ‘nhiê ki tơdâng tơ’mô, mê ối pro hlâ tá mâu kuăn kiâ ki vâ kâ mâu ôa prâp, ôa rơbông, kô pro pơreăng rế tâ tú hên.

Pin xôh mơtiah mê kô ‘nhiê ki tơhrâ séa ngăn pơkeăng xoh kơdế ôa drong a loăng plâi tung pêi pêt kơphế dêi Việt Nam. Xua mê, kuăn pơlê thế kơhnâ lăm ngăn dêi kơdrum deăng pêt ki loăng plâi, drêng loăng plâi hlo ai ôa hdrong kâ ‘nhiê pin nếo xôh kơdê, pin pôi tá xôh hdrối pơkeăng ki vâ kơdế mâu pơreăng ôa prâp.  

Rơnó mơdrăng ai kơtâk tơnêi krêa a loăng kơphế. Drêng pin lăm ngăn, prôk dêi tung kơdrum hlo hlá loăng chí mliâk, oh tá ai kơtâk tơnêi krêa, thế ‘nâi mê hiăng ai ôa prâp ‘no dêi êak a hlá pro ăm hlá chiâng chí mliâk. {ă mâu loăng ki mê, pin thế xôh mâu pơkeăng kơdế ôa prâp, ah mâu ôa kô hlâ, la pôi tá xôh hên.

Pơla rôh ki má péa tâng hlo ôa kâ ‘nhiê mê pin kô hlo ki rơbông, a loăng ai mâu kuăn kiâ cho ôa rơbông lơ mâu hmui. Pơla kố, ôa kâ ‘nhiê hiăng ó tâ mê vâi krâ nho\ng o kô chiâng xôh 1 hdrôh [ă xôh rôh má 2 ah nếo kơ’nâi ing xôh rôh má môi sap 10 – 15 hâi, vâ kơdế hlâ mâu ôa, kơtâ ôa.  Tâng mâu ôa rơbông mê hiăng kâ ‘nhiê pro prăng, hmâ hlo hên vâi krâ nho\ng o thế xo tá pơkeăng kơdế kơmeăm, pơkeăng kơdế ôa hdrong hơ’lâk [ă dêi rơpó hlối hơ’lâk [ă têa châu têk on klêi mê xôh, túa pêi pro mê oh tá tơtro. Châ khât gá klêi xôh pơkeăng kơdế ôa prâp, ôa rơpâ hiăng hlâ, bú kơ’nâi péa pái hdroh toh têa ah ki prăng krêa a hlá kô hiu tâi.

Êng: Pôa hôm ai hnê pơchân klâi [ă hnê tối klâi há ăm kuăn pơlê tung tơdroăng rak ngăn kơphế pơla kố?

Thak sih Phạm Công Trí: Ngin hnê pơchân tung rơnó mơdrăng pin kơdế tâi mâu ôa rơbông, pôi tá xếo kơdrum. Pak^ng mê vâi krâ nho\ng o xuân thế tơtro\ng tơ’nôm môi tơdroăng ‘na rơnó mơdrăng cho mâu kơdrum kơphế hiăng krâ, mâu kơdrum kơphế ki nếo ‘mâi pêt mơtiah pin tôh têa lối hên, pro ki hngiâm kơchoh gá lối hên luâ râ ôh tá xê to chiâng  mơ’nhiê têa, mê ối pro chiâng ai mâu ôa rơbông kâ ‘nhiê rêi, ‘nâ hía chiâng ai kơtâ ôa kâ ‘nhiê, kơmeăn kâ pro u\m rêi, vâi krâ nho\ng o thế kơhnâ lăm ngăn vâ ‘nâi hlo loăng u\m rêi, tr^ng hlá. Pin thế kơdroh têa tôh, tôh krâ kơvâ tê mê loăng kơphế kô kơdroh ki u\m rêi, pơreăng kâ ‘nhiê a rêi, tơdroăng rak ngăn kơdrum loăng pêt pin kô tơ’lêi hlâu tâ há.

• Hôm mơnê kơ pôa!

Hoàng Qui chêh

Gương, A Sa Ly, Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng