{ă tơdroăng ki rơkê ple\ng hiăng lối 20 hơnăm pêt kơphế, pôa Y Prum Niê, a [uôn Pô] A, pơlê kân Ea Pô], tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, maluâ hiăng xúa hên troăng hơlâ, xuân môi tiah tí tăng ‘nâi hên tơdroăng tung mâu um tơvi, rơ’jiu, la mot tung rơnó mê hngê kố, tơkéa vâ tối cho rôh loăng kơphế dế păn roăng plâi, mê tơdroăng ki tơruih plâi xuân ối trâm hên. Kơdrum kơphế 1,4 ha dêi rơpo\ng pôa, nôkố ai dâng 100 xiâm tro tơruih plâi, 50% tung kơxo# ki mê tro tơruih châ tơdế kơxo# plâi.

‘’Riân ngăn mê tâng gá lo reăng gá kô ai plâi kơtốu hên, troh drêng kơ’muăn plâi mê kơpâu plâi mê gá tơruih. Plâi rế kân mê gá rế tơruih hên. Nôkố a kơdrum kơphế plâi tơruih hên, khu ki hriăn ngăn ‘na khoa hok pro tiah lâi tiâ mơnhên rak ngăn ăm kơdrum kơphế, ví tơdroăng ki tơruih plâi’’.

Ôh ti xê tơruih plâi môi tiah kơdrum kơphế dêi rơpo\ng hngêi pôa Y Prum Niê, kơdrum kơphế 1 ha dêi rơpo\ng hngêi pôa Y Lui Niê, a [uôn Pô] A, pơlê kân Ea Pô], tơring }ư\ Mgar ối trâm xơpá xua tro pơreăng kâ ‘nhiê:

‘’Xơpá má môi cho tơdroăng ki ‘na tơruih plâi, má péa ‘na pơreăng kâ ‘nhiê mê ah loăng chiâng hlâ, răng tá xiâm hlối. Nôkố a hngêi á tro tâ pơreăng oâ tâng măng, oâ prâp kâ ‘nhiê kơnôm khu ki hriăn ‘na khoa hok hnê mơhno ăm vâ hbrâ mơdât pơreăng kố’’.

{ă loăng kơphế, tung pơla tơdế rơnó mê hngê kố gá kal khât xua kố cho rôh vâ loăng ai hên trếo kơhiâm vâ păn roăng plâi re\ng kân, tơdrêng amê hnối ối pro chiâng ai hên tơkâng hlá ki nếo, kố cho khu tơkâng vâ kơd^ng ăm hơnăm kơ’nâi, tâng ôh tá ai mê kô ôh tá ai plâi kơtốu hên dêi rơnó kố kô kơdroh a hơnăm kơ’nâi ah.

Xua mê, tơdroăng ki kum trếo kơhiâm ăm loăng kơphế tung pơla kố cho tơdroăng ki mâu ngế ki pêt kơphế rơhêng vâ ‘nâi ple\ng má môi. Nâ H’Pluen Niê, a [uôn Tría, cheăm Ea Tul, tơring }ư\ Mgar ăm ‘nâi, kơdrum kơphế 2 ha dêi rơpo\ng nâ dế hbrâ vâ rơvât phon rôh má 2, laga nâ xuân tá hâi ‘nâi athế rơvât phon klâi, rơvât tơlâi ăm tơtro.

‘’Tung pơla păn roăng plâi hmâ trâm xơpá cho oâ, tăng măng kâ ‘nhiê [ă tơruih plâi, tung pơla kố plâi tơruih hên. Vâ pơkâ hbrâ mơdât tơdroăng kố kal hnê mơhno túa ki rơvât phon tơdâng ăm kuăn pơlê [ă túa ki rak ngăn môi tiah hneăng ki kố xiâm loăng kơphế kal mâu trếo ki lâi, tối tơbleăng nhên vâ kuăn pơlê ‘nâi’’.

(Nhạc quảng bá)

Ing tối tơbleăng a kơpêng mê âi, tơdroăng ki tơruih plâi [ă rak ngăn pơreăng kâ ‘nhiê xiâm cho mâu tơdroăng ki tô tuăn [ă mâu ngế ki pêt kơphế a Dak Lak tung pơla kố. Vâ troăng hơlâ ki ối tô tuăn dêi vâi krâ nho\ng o [ă tối tơbleăng tơ’nôm mâu troăng hơlâ kih thuât rak ngăn kơphế tung pơla tơdế rơnó mê hngê châ tơ-[rê, ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam a Tây Nguyên ai tơpui tơno [ă Tie#n sih Đặng Bá Đàn, kăn teăng mâ [ơrô cheăng Tíu xiâm hnê mơhnhôk cheăng Tơnêi têa kơpong Nam Trung Bộ [ă Tây Nguyên ‘na tơdroăng kố.

(Băng trao đổi)

Ô tie#n sih Đặng Bá Đàn, môi tiah tơdroăng chêh xo mê âi ‘na tơdroăng tơruih plâi kơphế tung pơla kố dế pro hên ngế ki pêt kơphế trâm pá, tiô tie#n sih ki lâi cho xiâm khoh pro plâi kơphế tơruih pơla kố?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Tơdroăng plâi kơphế tơruih gá ai hên tơdroăng, môi tung mâu tơdroăng ki xiâm tơxâng tơmâng khât mê cho ‘na trếo kơhiâm ăm loăng, má péa, pơla kố loăng hiăng xông kân, plâi kô rế kân há. Tơdroăng tơbriât trếo kơhiâm cho tơkâng hlá [ă ki xông kân dêi plâi. Tơdroăng ê nếo, ôa hdrong kâ ’nhiê, pơla kố ôa ngiât, ôa prâp kâ ‘nhiê xuân pro plâi tơruih mê pin thế kơhnâ ngăn dêi chiâk deăng, hơ’lêh tơdroăng rovât phon ăm tơtro, tâng ôh rơvât xiâm lơ xôh mâu hlá vâ kơdroh plâi gá tơruih’’.

Ô tie#n sih, pak^ng tơdroăng tơruih plâi mê tơdroăng ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng kơphế tung pơla kố xuân hên, êh hôm ai hnê tối tơdroăng vâ vâ mơngế pêt kơphế ‘nâi hbrâ mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê tung pơla kố.

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Nôkố mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê kơphế tung pơla rơnó mêi ki hên cho ôa ngiât. Mâu ôa kố kâ ‘nhiê a rơnó mêi drêng loăng ối kơbâng [ă huăn hlá kơbâng, tơkâng, hmo\ng luâ gá kô lo [ă kâ ‘nhiê, malối mâu ‘noăng plâi ki pơtối pêt nếo kô kâ ‘nhiê hên tâ. Drêng ôa hdrong ngiât lo kâ ‘nhiê hmâ hlo a loăng pro ai mâu hmui [ă kơmeăn, mâu tri trôu prăng. Drêng hlo mâu ôa ngiât pak^ng athế tróu tah, ko tah tơkâng ki ai oâ hdrong kâ, hnêi tah tơkâng rôe ki kơbâng ki ai hdrong kâ ‘nhiê [ă pơtối rak mâu loăng ki le\m. Drêng hlo ôa hdrong kâ ‘nhiê hên pin kô chiâng xôh pơkeăng. Pin kô chiâng xúa môi tiah mâu pơkeăng movento, actara... Drêng xôh thế xôh tung pơla kong tô khăng le\m.

Ô tie#n sih, tơdjâk troh tơdroăng xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong mê kuăn pơlê tô tuăn cho drêng kơdrum kơphế tro ôa hdrong kâ ‘nhiê vâi kô lăm troh a tíu tê pơkeăng vâ rôe vâ xôh a mâu loăng ki ai ôa hdrong kâ ‘nhiê. Lagá bú kơ’nâi klêi xôh ôh tá ton ing mê mâu ôa hdrong lo kâ ‘nhiê nếo. Ki lâi xiâm dêi tơdroăng mê ô tie#n sih?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Vâ tối, môi túa ôa hdroâng kâ ‘nhiê tâng pin xôh môi túa pơkeăng hên hdrôh mê kô pro ăm túa pơreăng ki mê hmâ [ă pơkeăng ôh tá xâu kơ pơkeăng thế hơ’lêh pơkeăng. Má péa, mơni pin xôh hâi tro tơdroăng tiô pơkâ, malối ôa ngiât thế xôh ki iâ gá péa hdroh xua tung rêm hdroh mâu ôa mê lo kâ ‘nhiê gá ai kuăn pơrá phá. Kô chiâng xôh rôh kố kơdê ôa re\ng kân la gá kơtâ ối kơbâng lơ kơtâ ôa hâi châ kơdê gá kô xông mơdêi kâ ‘nhiê loăng plâi nếo’’

Ô tie#n sih, pơla tơdế rơnó mêi cho rôh loăng kơphế re\ng xông mơdêi vâ drêh ăm plâi re\ng kân mê thế kal trếo kơhiâm vâ mơdrêh dêi plâi. Laga rơvât phon ki lâi [ă rơvât hên gá to kéa lâi  xuân cho tơdroăng ki hên ngế pêt kơphế tô tuăn vâ ‘nâi?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Ki khât gá tung pơla rak ngăn loăng kơphế hmâ klâ rơvât phon 4 hdroh, pơla rôh ki kố troh rôh rơvât phon rôh má péa. Pơla kố pin tơtro\ng cho pá k^ng tơdroăng rơvât ăm loăng trếo đạm vâ ăm loăng xông kân, mê pin ối thế tơtro\ng rơvât kali. Kali ai to lâi tơdroăng ki pro pơxúa ăm loăng, gá pro kơdroh plâi tơruih xua pơla kố plâi dế vâ kân, má péa, kali veăng kum tơ’nôm ăm loăng plâi kâi tơplâ mơdât [ă pơreăng. Xua mê, thế tơtro\ng tơdroăng kố, rơvât tiô pơkâ 30% đăm, 30% kali tiô pơkâ, tơkéa vâ tối kali nôkố hiăng tâk tâng vâ pơchông [ă rôh má môi [ă tiô kơxo# rơvât phon kơ pin hmâ rơvât rêm hơnăm.

Ô tie#n sih, ai môi tơdroăng ăm ‘nâi, nôkố hên ngế pêt kơphế dế rơvât phon ăm loăng kơphế tiô kô ivá tơná ai liăn, ai liăn rơvât hên, tâi liăn rơvât iâ. Tiah mê, tơdroăng rơvât mê kô tơdjâk môi tiah lâi troh ki xông kân [ă xông mơdêi dế loăng kơphế?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Ki khât gá vâ tối trếo kơhiâm dêi loăng ki pêt tiô kô kơpong pơrá pá dêi rơpó, tơnêi pơrá phá, malối tơdroăng ki krí xo rêm hơnăm. Xo hên mê loăng kô tâi trếo kơhiâm hên há la tơdroăng rơvât phon thế tơdâng tơ’mô, pơtih môi tiah nôkố cho đăm [ă kali thế rơvât tơ’mô dêi rơpó. Rêm hơnăm pin xuân chiâng rơvât 2 kg, la nôkố pin rơvât kơdroh tâ iâ ối, 1,5kg ‘lo la xuân ối rak ki tơniăn vâ pôi tá tơdjâk troh tơdroăng xông kân dêi loăng.

Má péa nếo, pin thế kơdroh rơvât vâ kơdroh kơxo# liăn ki ‘no ôh tá kal pơtih mâu tơkâng, hmo\ng vâ pôi tá veăng hrik xếo trếo kơhiâm, kơdroh ki tơdjâk tro ôa hdrong kâ ’nhiê, vâ mơdêk ki tơ-[rê dêi phon rơvât. Pin thế hnêi, tróu tah tơkâng ki hding, hnêi tah hveăng vâ kơdroh kơxo# liăn ‘no rôe phon rơvât, kơdroh kơxo# liăn ki ôh tá pơxúa ăm ‘na ‘no liăn cheăng.

Môi tiah tie#n sih nếo klêi hnê tối, pak^ng rơvât phon, hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê thế tróu tah, hnê tah ‘nâ tơkâng ki hding pro xâp rơngiâp, po nhâ ăm kơdrum kơphế tung pơla kố xuân kal thế tơmâng, mê tie#n sih ai hnê tối klâi ‘na tơdroăng mê?

Tie#n sih Đặng Bá Đàn: Tung rơnó mêi ai nhâ huăn re\ng kân pro êa rơtôh, malối a mâu kơpong deăng ‘mâi pêt tơnêi kơtê gá hên pin oh tá pêt plâi rêm hơnăm vâ ăm ai xâp châ hding mê ai re\ng xông kân la mê pin thế po văng krúa pôi tá ăm ai nhâ châ êa tung deăng nếo pêt kơphế. Tâng ôh tá teăm pin thế xo kơmăi pôe nhâ vâ kơdroh rơvât phon teăm tơdrêng. Mâu kơpong ki ai loăng hding xâp pin thế ko tah ‘nâ tơkâng, tơdroăng ki ko tah tơkâng mê ôh tá xê to ăm mâ hâi châ trâ mê ối pro ăm ki tơ-[rê dêi phon rơvât, malối cho phon kali’’.

Hôm, mơnê kơ tie#n sih Đặng Bá Đàn hiăng hnê tối ‘na kih thuât ki kal tung rak ngăn kơphế tơdế rơnó mêi

Nam Trang chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng