Rơnó mê hngê kố, jâ Trần Thị Phương Mầu, thôn Kim Châu, cheăm Dray Bhăng, tơring }ư\ Kuin, kong pơlê Dak Lak trâm hlo  tơdroăng kơdrum tiu tro tr^ng hlá. Jâ Mầu tô tuăn, xua kố cho túa pơreăng ki ton, hiăng xông kâ ‘nhiê hên a hơnăm 2016 pro 100 xiâm tiu hlâ tâi, rơpo\ng hiăng athế pêt ki nếo, hrê hên liăn ngân, hnoăng cheăng rak ngăn. Jâ Mầu rơhêng vâ châ mâu khu ki hriăn ngăn ‘na khoa hok tiâ mơnhên xiâm kối tiu chiâng hlâ [ă ai troăng hơlâ hbrâ mơdât túa pơreăng kố:

‘’Á xuân chiâ klôh, xôh pơkeăng la gá xuân ối hlâ. Á ôh tá ‘nâi xua tơnêi gá chôu lơ tiah lâi ôh tá ‘nâi. Gá dế drêh ngiât mê kơdrâ u\m rêi hnối hlâ. Hâi hdrối á vê ngăn nồng độ pH, mê gá ôh tá kơdroh, châ 6.1. Á ôh tá ‘nâi xua tơnêi lơ môi tiah lâi, ngế ki rơkê ple\ng hôm ai túa ki lâi hnê mơhno ăm á ‘nâi’’.

Kơtăn ing hngêi jâ Mầu ôh tá hơngế, kơdrum tiu vâ chê 200 xiâm dêi pôa Trần Thiện Tâm dế tung pơla krí hơnăm ki apoăng. Klêi kơ’nâi rơnó mê hngê kố xiâm loăng kô mot tung rơnó krí ki apoăng. Pôa Tâm dế tô  tuăn tơkôm hâi xiâm tiu lo reăng, kơ’muăn plâi la xuân ối tô tuăn, tá hâi hmiân tuăn khât ‘na túa ki rak ngăn dêi tơná [ă mâu tơdroăng ki hlo a kơdrum loăng:

‘’Á xuân ôh tá ‘nâi, achê kố klêi kơ’nâi rôh kong mêi hên mê á hlo ai mâu hlá a xiâm hlo gá tr^ng, á ôh tá ‘nâi rêi gá môi tiah lâi, lơ xiâm gá kal vâ trếo ki lâi. Hơnăm kố, mê hiăng vâ kân, ôh tá ‘nâi xiâm loăng gá môi tiah mê, mê hơnăm kơ’nâi ah á kal xúa rak ngăn mâu phon klâi vâ rơvât ăm lơ túa rơvât dâng lâi, môi tiah lâi, á rơhêng vâ tơdroăng kố tiâ mơnhên ăm á ‘nâi vâ xúa châ tơ-[rê’’.

Dẫn: Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ! Sap ing mâu tơdroăng ki tô  tuăn dêi vâi krâ nho\ng o, ngin hiăng trâm Tie#n sih Phạm Công Trí, Kăn xiâm pơkuâ ngăn pêi chiâk deăng, Vie#n Khoa hok kih thuât pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên vâ tơpui tơno ‘na mâu tơdroăng ki mơngế pêt tiu rơhêng vâ ‘nâi ple\ng.

Ô Tie#n sih Phạm Công Trí, tiô tơdroăng ki tơpui tối dêi jâ Trần Thị Phương Mầu mê 100 xiâm tiu dêi rơpo\ng jâ dế ngiât le\m, kơdrâ tro tr^ng hlá, u\m rêi, ah hlâ, maluâ jâ hiăng ‘mâi pêt hdrê ki nếo la tơdroăng ki tr^ng hlá xuân ối trâm hlo. Tie#n sih ai hnê tối môi tiah lâi ‘na tơdroăng ki tiu hlâ dêi rơpo\ng jâ Mầu?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Nâ Mầu ai kơ-êng tối ‘na môi kơdrum tiu dêi jâ tro hlâ hên, hlâ tâi ah pêt ki nếo, pêt ah hlâ, ngin hlo kố cho tơdroăng ki pơloăng tung pơla pêt tiu krá tơniăn ton. Nôkố mâu khu râ, kơvâ cheăng xuân môi tiah tơdroăng ki hnê tối dêi Vie#n Tây Nguyên pơrá hnê tối vâi krâ nho\ng o pin mâu kơdrum ki tiu tro pơreăng mê pin athế ai hâi khế ‘mâi pêi tơnêi, ăm tơnêi pơtê vâ rak tơniăn tơdroăng ki le\m [ă mâu pơreăng kâ ‘nhiê tung kơdâm tơnêi mê pin nếo ‘mâi pêt ki nếo.

Ai mâu vâi krâ nho\ng o ki ‘nâ tơmiât tơ’lêi hlâu, pin xế puâ lơ xôh pơkeăng hoă hok môi tiah mê po pông tơnêi, la tơdroăng ki pơreăng xông kâ ‘nhiê tung kơdâm tơnêi xuân ối hên. Pin hlo tiah kố, tơdroăng ki rơpo\ng kuăn pơlê nôkố xế puâ hên rơhêng vâ mơdêk pH tơnêi.

La tiô tơmiât ôh tá tro pH rế hên xiâm tiu rế le\m gá ôh tá xê, xua hriăn ngăn hdrối nah dêi Vie#n Tây Nguyên mê xiâm tiu [ă rêi gá rơdêi tiô túa ki pH chía chôu môi iâ, hmâ sap ing 4,5-5,5 pH rêi tiu le\m má môi [ă tơdroăng ki xông kân ôh tá hên, [ă ki lối 6 mê tơná pơreăng Phytophthora xông rơdêi hên, mê tơdroăng ki kơdrum tiu ‘mâi pêt a tơnêi tiu ki nếo hlâ pH gá hên xua tơdroăng ki xế puâ kố xuân cho xiâm kối tơdjâk pro tiu chiâng hlâ hên h^n. Mê pin thế tơtro\ng pêi tơnêi, pôi tá xế puâ hên luâ râ, gá kô tơdjâk troh rêi’’.

Êng: Ô Tie#n sih Phạm Công Trí, pak^ng pơreăng re\ng hlâ [ă hrá hlâ, nôkố dế ai tơdroăng mơngế kuăn pơlê pêi chiâk deăng tô tuăn, mê cho mâu tơdroăng tơdjâk troh ki xiâm dêi hyôh kong prâi troh kơxái tiu. Môi tiah pin hlo tung pơla kố nah kong mêi hên, la kơxái tiô ôh tá xê loăng  plâi ki vâ [ă têa, [ă tung pơla kố tiu dế troh rơnó ai plâi, tiah mê pro ti lâi vâ tơniăn ‘na plâi tiu?

Tie#n sih Phạm Công Trí: Tiu cho loăng plâi ki ai rêi oh tá vâ [ă kong mêi kơchoh hên a tơnêi Bazan gá ai kơxo# trếo kơhiâm hên mê kô tro lâp lu. Pagong a kơpêng tơnêi pin kô hlo têa, la mâu kơdrum ki po tơnêi hên, lơ po kloh trâu mê têa kô mot tung tơnêi [ă hlối kơd^ng tung tơnêi, gá kô pro rêi hlâ ah rêi kô ôh tá kâi xông rơdêi.

Drêng kong tô, tiu xông rơdêi nếo gá lo têa hên xua mê gá ôh tá tơdâng tơ‘mô, ing mê tơdroăng tiu ho\n hlá, ôh tá xông rơdêi kô pro chiâng ai pơreăng re\ng hlâ [ă hrá hlâ xuân pro tơruih tơxui, tá tơruih tơxui krâ. {ă tơdroăng kố pak^ng tơdroăng ki pin pêt rak ngăn tro trếo sinh hok klêi mê, rak ngăn kơdrum loăng [ă hía hé, mê ai môi troăng hơlâ mâu khu cheăng kih thuât hiăng tí tăng ‘nâi ple\ng xúa pêi tơ-[rê.

Mê pin thế xúa mâu phon rơvât hlá xuân môi tiah mâu phon kế ki xôh hlá vâ ‘nhiê tah ki pro ‘mêi trếo kơhiâm xuân môi tiah pro tơdâng tơ’mô trếo kơhiâm ăm tiu tung pơla gá dế dế tô kơdrâ chiâng mêi, lơ dế kong mêi kơdrâ tô. Tâng kuăn pơlê pin hbrâ xôh mâu phon hlá ki hmâ xôh ai hên trếo trung vi lượng xuân môi tiah mâu trếo hưh cơ mê tiu kô kơdrâ tơdâng tơ’mô sinh lý tâ, gá mơdêk pro ăm rêi kâi xông rơdêi nếo tâ. Kơnôm ing tiu kô tơkâ luâ ki kơdrâ tô kơchoh.

Êng: Hôm, mơnê mâu tơdroăng hnê tối dêi tie#n sih. Ô Tie#n xih Phạm Công Trí, tung tơdroăng tơpui mê âi pôa Trần Thiện Tâm ai kơ êng ‘na tơdroăng rak ngăn tiu tung pơla tiu pơxiâm xông kân, mê thế rơvât phon klâi, ki hên iâ gá to lâi vâ tơniăn ăm tiu vâ plâi kơtóu hên tung hnăm la ngiâ? ‘Na tơdroăng mê tie#n sih ai hnê tối tiah lâi?

Tie#n sih Phạm Công Trí: Kơdrum dêi ngoh Tâm kố la ngiâ pin thế kơdroh ki vâ ăm lo reăng. Hmâ hlo kuăn pơlê pin drêng hlo kong tô mê pin tôh tiu, tơdrêng mê tiu kô ho\n rơmôe, chếo hlá, hlo tiah mê ah kô thâ re\ng tôh têa nếo, mơ’nui ôh tá chiâng lo reăng, kô pro re\ng hlâ hrá hlâ.

Xua mê, vâ ăm tiu ai ivá rơdêi ai môi rơnó lo reăng nếo tá tiu ki hiăng ai plâi hên [ă tá tiu ki nếo kân mê thế tơtro\ng má môi cho phon NPK thế tơtro\ng troh kẽm, bo [ă calci, malối calxi [ă kẽm tâng ôh tá ai calci mê tiu kô ôh tá chiâng lo reăng le\m [ă ôh tá châ hrik reăng ki tơruih vâ chiâng ki po po\m lo reăng ai plâi, xua mê kô ai lêp kâ pro tơruih tơxui reăng, tâng ôh tá ai kẽm, bo tơxui tiu kô ôh tá kân. 

Tâng pơla ki mê kuăn pơlê ki lâi hlo kẽm, bo, calci hâi bê tơxâng mê pin thế rơvât vâ ăm tơdâng tơ’mô. Kuăn pơlê xuân thế ‘nâi kơnó puâ [ă calci ki tơ-[rê. Môi tơdroăng tí tăng ‘nâi ple\ng a chê kố ăm hlo, tơdroăng rơvât phon puâ ôh tá kum pro tâk calci, xua mê thế tơtro\ng calci rơvât vâ bê ăm tiu mê tiu kô xông kân le\m, kâi trâng [ă kong tô.

Pak^ng mê tơnêi oh tá hơpok le\m, lơ kơdrum loăng rêi gá tro kơtâ ôa kâ ‘nhiê kô oh tá bê magie nếo. Kố cho ki xiâm pin thế hbrâ tu\m tâi tâng, lơ rơvât phon, lơ xoh phon vâ troh la lâi kong tô mê kơdrum tiu kô châ x^ng le\m tơ’lêi.

Tơtro\ng, kuăn pơlê pin thế pơtê lôi ‘nôi ôh tá xê lôi hlối tôh têa, mê pin thế pơtối pro ăm dêi kơdrum tiu a kơlo ki gá vâ, dâng 26-28% ki hngiâm kơchoh. Pôi tá lôi ăm khăng, xua tâng lôi khăng kô chếo hlá ah tôh têa nếo mê kô pro u\m reăng.

Êng: Ô tie#n sih Phạm Công Trí, tiô tí tăng ‘nâi ple\ng dêi ngin, nôkố ai hên kuăn pơlê pêi chiâk rơvât phon Kali [ă mâu túa phon ki hmâ rơvât vâ rơvât pro ăm tâk độ Kali ki rơvât ăm tiu, ôh tá ‘nâi túa pro mê hôm tro há lơ ôh ô tie#n sih?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tơdroăng kố, nôkố ai hên rơpo\ng hngêi tro nhôm xua ôh tá kơnó, xo phon Kali hơ’lâk [ă mâu phon dêi tơná vâ ai Kali hên, kố cho môi tung mâu tơdroăng pêi ki oh tá tro, pro chiâng tơdjâk troh ko\ng thưk phon ki hmâ rơvât ăm tiu, ki hmâ rơvât ăm kơphế [ă mâu trếo NPK [ă mâu trung vi lươ\ng tơtro, la drêng kuăn pơlê pin hmôu pơ xo phon kali hơ’lâk [ă gá kô pro tơ’nhiê mâu ko\ng thưk ki hiăng ai tung phon. 

Drêng ko\ng thưk tung phon ôh tá tơniăn, Kali hên luâ râ kô pro tơdjâk troh dâi le\m dêi loăng plâi mê kô pro tơdjâk kân troh loăng. Pơtih, tung pơla apoăng rơnó mêi [ă tơdế rơnó mêi mê drêng kố đăm troh a lân nếo kal vâ, mơ’nui cho kali nếo hên, la rơvât kali hên krâ kơvâ tê, pơtih môi tiah a tiu vâi xuân bú rơvât trếo ki păng ‘nâng ga cho 2.1.1, la tâng kuăn pơlê xo kali hơ’lâk tơ’nôm tung phon NPK mê kô pro tơdjâk troh ivá dêi loăng.

Hôm mơnê kô mâu tơdroăng ki tie#n sih hiăng hnê tối. Tơngah mâu tơdroăng ki pôa hnê tối mê kô kum ăm mơngế ki pêt tiu ‘nâi ví xêh mâu tơdroăng ki ôh tá tro tung pêt rak ngăn tiu.

Katarina Nga prếi Gương tơplôu [ă tơbleăng