Rơpo\ng ngoh Đặng Văn Thạch, ối a thôn 6, cheăm Ea Bhôk, tơring }ư Kuin, kong pơlê Dak Lak ai 1 ha tơnêi pêt tiu. Klêi kơ’nâi hên hơnăm pêi pêt [a\ rak ngăn tiu, ngoh Thạch chúa vế hên túa ki rơkê, tơdroăng rơvât phon drêng tiu lo hbú rơmôe hlá, kơ’muăn plâi cho kal khât laga tơdroăng hbrâ mơdât pơrea\ng kỉpo re\ng hlâ hrá hlâ cho kal tâ. Xua tâng ôh tá ai túa hbrâ mơdât sap ing apoăng mê tiu kô hlâ hên h^n, ôh tá kâi vâ hbrâ ví.

‘’Nôkố ki á rơhêng vâ ‘nâi ple\ng mê, troh nôkố hiăng mot tung rơnó mêi á tô tuăn má môi cho pơreăng ki pro tiu re\ng hlâ [ă hrá hlâ. {a\ dế nôkố kong prâi hiăng kum pin troh 70% [a\ pin vâ păn roăng plâi mê thế rơvât phon tơtro’’.

Xuân hiăng ai hên hơnăm pêt [a\ rak ngăn tiu, la ga nâ Hồ Trần Kim Chi, ối a thôn 3, cheăm Drai Bhăng, tơring }ư Kuin, kong pơlê Dak Lak ối xuân tô tuăn kơdrum tiu tro pơrea\ng kâ ‘nhê, ki má lối a rơnó kong mêi. Xua mê, mâu túa kih thuât đi đo châ tơtro\ng pêi, ki má lối xúa rơvât mâu pơkeăng ho\a hok vâ xôh teăm tơdrêng drêng kơdrum tro ôa hdrong kâ ‘nhê.

‘’Troh a rơnó mêi á xâu má môi mê cho drêng tiu tơpo reăng trâm kong prâi ôh tá tơniăn, mê tiu tơpo reăng ôh tá le\m. Má péa nếo, cho tro ôa kâ ‘nhê a hlá kơbâng. Má pái nếo cho ôa chư T, á xâu xôh ôh tá tro rơnó mê reăng ôh tá teăm kơ’muăn plâi, plâi ôh tá dâi le\m’’.

Tối ‘na pôa Đặng Văn Cường, ối a thôn 6, cheăm Ea Bhôk, tơring }ư Kuin, pôa đi đo lăm ngăn dêi kơdrum [a\ hbrâ mâu túa mơdât ton hơnăm tung kơdrum loăng plâi. Pôa Cường tối ăm ‘nâi, bu ai pro ti mê tê nếo kâi kơdroh tro tơ’nhê tiu drêng ai pơrea\ng xông tâ tú.

‘’Hơnăm kố kong mêi hên, [a\ roh kố tơdroăng ki tiu re\ng hlâ hrá hlâ xông tâ tú ó rơdêi, xua mê, thế ai túa ki hbrâ mơdât teăm tơdrêng pro ti lâi pôi tá ăm drêng ai pơrea\ng xông tâ tú, mê pin nếo ngăn, pơlât, ôh tá teăm xếo, mê pơreăng kô xông tâ tú hên’’.

Rơpo\ng pôa Trần Văn Xanh, ối a thôn 8, cheăm Ea Bhôk, tơring }ư Kuin ai lối 1 rơpâu xiâm tiu, tung mê ai vâ chê 500 xiâm hiăng mot tung hơnăm má 4 [a\ hiăng pơxiâm châ krí xo plâi hên. Hlo hên rơpo\ng a chê mê xúa loăng kơxu pro trăng tiu mê pôa xuân pêi tiô tung môi [a\ng deăng nếo pêt dêi rơpo\ng. Pôa Xanh tối ăm ‘nâi, tung pơla kố nah, pôa xuân rak ngăn dêi kơdrum tiah hmâ, xúa mâu túa kih thuât hiăng châ hnê mơhno [a\ kơnôm ing túa ki rơkê tơtro dêi mơngế pêt hdrối. Laga, sap ing hơnăm nah troh nôkố tung kơdrum dêi rơpo\ng pôa hiăng ai lối 100 xiâm tiu tro hlâ. Mâu loăng plâi ki ê xuân chôa ‘lâng hlâ pro pôa Xanh tô tuăn ti tăng túa vâ xôh pơkeăng pơlât.

‘’Tá hâi ai ngế ki lâi rơkê ‘na kih thuât hnê tối pêt tiu a loăng kơxu châ tơ-[rê hôm. Laga ki nhên khât ga, hiăng ai kuăn pơlê pêt tiu a trăng loăng kơxu, hiăng châ tơ-[rê. Môi tiah kơdrum á kố mê tiu hlâ, laga kơdrum vâi ki ê ôh tá hlâ. Ki phá tơ-ê a kố mê hlâ 100 xiâm, tá hâi ‘nâi nhên xiâm kối, la xuân ai nho\ng o a kố pêt 1 ha 2 mê xuân hlo ngiât le\m’’.

{a\ pôa Đào Xuân Hùng, ối a thôn 3, cheăm Ea Bhôk, tơring }ư Kuin, klêi kơ’nâi hên xôh lăm hriâm [ối túa ki rơkê tơtro dêi hên rơpo\ng pêt tiu mê cho tô tuăn, xua tiô pôa hlo, rơtế môi hdrê, môi túa rak ngăn la ga pêi lo a mâu kơdrum ôh tá môi tiah dêi pó. Tơdroăng mê cho xua hdrê lơ xua tơnêi ôh tá hơpok le\m. Pôa xuân xo tơdroăng kố lăm kơ-êng laga xuân tá hâi ai ngế tiâ ki tro khât ăm tơdroăng ki pôa rơhêng vâ ‘nâi ple\ng.

‘’Tiah hmâ hlo a kơdrum tiu á, ai mâu kơdrum rơtế môi hdrê pôe xo ing môi xiâm vâ xo kông ga pêt, mê ai mâu kơdrum drêng mot tung rơnó krí plâi mê châ tơdâng tơ’mô rêm hơnăm. Laga ai mâu kơdrum tiu hơnăm kố châ hên mê troh hơnăm ah ga kơdroh hên, laga pêi môi tiah dêi pó, phon, pơkeăng xuân rơvât, xôh môi tiah dêi pó’’.

Nôkố, xua tơdjâk ing kong prâi hơ’lêh, mê tơdroăng pêi dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng trâm hên pá puât tâ, xua rế hía rế hlo ôa hdrong kâ ‘nhê rế hên. Xua mê, pak^ng tơdroăng lăm ngăn túa pêi ki rơkê tơtro dêi kuăn pơlê ki prôk hdrối, mê tơdroăng ti tăng ‘nâi ple\ng ing mâu ngế cheăng khoa hok cho kal khât vâ kuăn pơlê ‘nâi hên tung rak ngăn loăng plâi xông ngiât le\m.

Rơnó mêi cho rơnó loăng kơphế, tiu xông rơdêi ngiât le\m [a\ kal hên trếo kơhiâm. Kố xuân cho roh ai hên pơrea\ng kâ ‘nhiê a xiâm loăng [a\ plâi. Tâng ôh tá teăm hbrâ mơdât mâu ôa pơrea\ng kô kâ ‘nhê hên tơmeăm pêt.

Tung tơdroăng pơtối kố, Thak sih Phạm Công Trí, Kăn pơkuâ môn Pêi chiâk deăng - Pêt kong Tây Nguyên kô hnê vâi krâ mâu kih thuât rak ngăn [a\ rơvât phon ăm tiu tung rơnó mêi. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng:

Tiô thak sih Phạm Công Trí, tiu cho hdrê plâi ki ai xiâm rêi ing kong ki tô mê bú kal ai eăng trâ mâ hâi tê, xua mê kal ai loăng ki hding ăm xâp vâ mơ’rêh ăm kơxái tiu lo reăng, kơ’muăn plâi. Pak^ng mê, kơpong tơnêi pêt tiu thế ăm hngiâm le\m a rơnó mơdrăng, têa pôi tá toăng a xiâm tung rơnó mêi. La troh nôkố, hên mơngế pêt tiu ôh tá hlê tơdroăng kố, hên deăng pêt tiu ôh tá ai loăng ki vâ hding ăm xâp rơngiâp.

Thăm nếo ối pêt a mâu kơpong ki klong, hôk, thông ăm têa châ toăng a xiâm pro hngiâm kơchoh, pro chiâng ai mâu pơreăng kâ ‘nhiê môi tiah pơreăng pro re\ng hlâ [ă hrá hlâ, pro hlá tơkru\n [ă hên ki ê. Pơla kố cho dế rơnó mêi, tung tơdroăng rak ngăn kơdrum tiu, vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng hnêi tah lôi tơkâng ki hding lôi rơtoh, ăm ga tơ’lêi hlâu kơxái tiu vâ xông rơdêi tung kơdrum.

‘’Pơla kố cho pơla ki tiu vâ hrik xo eăng trâ dêi mâ hâi ing mâu loăng ki hding xâp gá kal ‘nâng vâ tơniăn ăm ki hding xâp dêi mâu tơkâng loăng mê krâ kơvâ, vâ ivá tiu xông rơdêi le\m, vâ pôi tá tro mâu pơreăng kâ ’nhiê. Mâu rơpo\ng ki ‘nâ, tróu dêi tơkâng lối hên pro tiu chiâng tro tô trâ hên [ă pin hlo tiah kố, tung pơla kong prâi ai drêng mêi drêng tô hmâng vâ, tâng tung kơdrum tiu tro ko tâi mâu loăng ki hding xâp mê kô chiâng tô, tơdroăng kố thế tơtro\ng, pin hlo tơdroăng ki tiu kơdrâ tô xuân môi tiah kong prâi ăm bơr booth hơnăm kố iâ lo reăng kơ’muăn plâi, ‘nâ hía ai reăng la oh tá chiâng kơ’muăn plâi.

Xua mê, tơdroăng kong mêi tô kơdrâ hơ’lêh hmâng vâ, ai loăng ki hding pro xâp kô pơtối rak rơngiâp le\m ăm loăng plâi ki ê, ai pơxúa. Xua mê, tơdroăng tróu tah tơkâng loăng ki hding ăm xâp rơngiâp ăm tiu thế tơtro\ng, tróu krâ kơvâ.

Tơdrêng [ă tơdroăng tróu tơkâng loăng ki hding xâp rơngiâp tung kơdrum tiu xuân cho tơdroăng ki kal, xua a rơnó mêi, mâu nhâ re\ng xông kân. La tiô thak sih Phạm Công Trí, tơdroăng ki po hrâ a xiâm mâu nhâ ki mê [ă tơdroăng xôh pơkeăng kơdê nhâ, mê vâi krâ nho\ng o thế pêi pro tro tơdroăng cơ hok, kơdroh ki tơdjâk ăm kơdrum loăng.

‘’ ‘Na nhâ tung kơdrum mê nôkố cho pơla rơnó mêi mê hên kuăn pơlê pêi pro tiô túa ‘’Khu ngăn ‘na chiâk deăng ôh tá vâ [ă nhâ’’ mê mơ-eăm po hrâ nhâ tung kơdrum, a tơnêi ôh tá hlo ai nhâ xếo, la ki khât gá túa po hrâ nhâ mê oh tá tro. A kơdrum, tung klôh xiâm loăng pê pin thế po hrâ nhâ vâ rơvât phon, tôh têa, a tâ tá xiâm thế trâ nhâ, lôi xiâm gá a môi tíu ki lâi ‘lo vâ tơniăn rak têa vâ ai kế ki rak vế ăm kơdrum tiu châ rơngiâp luâ tâ kơ pin po hrâ nhâ ‘’.

Malối a rơnó mêi kơtâ ôa [ă kơmeăn xông rơdêi, tơ’lêi lo kâ ‘nhiê a mâu rêi tiu. Tâng ôh tá teăm mơdât pơreăng tiu kô hlâ tâi tâng.

‘’Tâng tiu tro pơreăng, kơtâ ôa kâ ‘nhiê mê gá kô êi rêi lơ u\m rêi  kô pro chiâng ai kơmeăn kâ ‘nhiê, xua mê tiu hiăng tro pơreăng kâ ‘nhiê rêi ó [ă kô ôh tá kâi hrik xo trếo kơhiâm ing tơnêi,mê ivá tiu kô rế pá hro. Xua mê, vâ tiu xông rơdêi nếo tơdroăng pin hbrâ mơdât kơtâ ôa [ă hbrâ mơdât kơmeăn kâ ‘nhiê cho kal khât vâ ăm tiu ai ivá rơdêi, [ă kơdroh tơdroăng ki oh tá tơdâng tơ’mô dêi trếo kơhiâm mê tiu nếo châ hrik.

Tung pơla rêi tiu dế tro pơreăng kâ ‘nhiê tiah mê, pin thế rơvât hên phon hoă hok, tâng pin rơvât mâu phon ki pro oh tá dâi kô pro rêi oh tá xông rơdêi, xua mê, drêng rêi hiăng tro pơreăng kâ ‘nhiê pó vâi krâ nho\ng o thế rah mâu phon trung t^nh [ă phon ki dâi le\m tâ vâ rơvât iâ. Kô chiâng rơvât [ă tơdế phon ki hmâ rơvât la rơvat hên hdroh vâ ăm trếo kơhiâm ai tơ’mô tung rêm hdroh rơvât, kơ’nâi mê ah pin kô rơvât iâ tê. Tiah mê, ki rong dêi rêi kô chía. Tâng pin ôh tá kơdê kơtâ ôa, pin ôh tá pro ăm rêi hu\n xông rơdêi mê pin kô mơhrê liăn rôe phon, tối ‘na ki ton ta ah kô pro ăm kơdrum tiu rế pá ai ivá [ă kơpâu plâi kô tơruih tâi’’.

Tơdrêng [ă tơdroăng xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong kâ ‘nhê, mê tơdroăng rak ngăn trếo kơhiâm cho tơdroăng ki kal, ai tơdjâk troh plâi kơtóu hên lơ oh dêi kơdrum. {ă mâu loăng plâi pêt ton hơnăm môi tiah kơphế lơ tiu, tơdroăng rơvât phon ăm tơtro [ă rơvât tro tơdroăng cho ki xiâm rak pro tơniăn [ă plâi châ le\m kơtóu hên dêi kơdrum tiu.

‘’ ‘Na rơvât phon cho môi tung mâu troăng hơlâ pêi pro vâ ngăn cho vâ pơkâ ki kơtóu plâi hên dêi kơphế [ă tiu [ă xuân cho môi troăng hơlâ ki vâi krâ nho\ng ‘no hrê hên liăn ngân. Mơhé ti mê, ‘nâ hía troăng hơlâ kố ôi môi tiah hơkê péa plá, tâng vâi krâ nho\ng o rơvât tro tơdroăng mê kơdrum loăng plâi kô xông rơdêi le\m.

Tâng rơvât ôh tá tro mê kô hlo hlôi ki oh tá tơ-[rê. Vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng nôkố ‘na hưh cơ mơ-u\m tơru\m [ă mâu túa phon vi sinh ki ê thế xúa rơvât ăm kơdrum loăng tro tiô tơdroăng vâ pro tơnêi kô hơ’lêh ki hơpok, mâu rêi tơniăn, [ă kô kâi mơdât mâu pơreăng, kơtâ ôa [ă kơmeăn kâ a rêi, cho môi tơdroăng ki vâi krâ nho\ng o thế tơmâng khât xua rêi ai ivá rơdêi, tơnêi kô le\m, tơdroăng rak ngăn loăng plâi nếo tơ’lêi hlâu, ai plâi hên, tê châ xo hên liăn’’.

H’Xíu Hmok chêh

Gương prế A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng