VOV4.Sêdang - Mơhé trâm pá puât xua pơrea\ng Covid-19 xông tâ tú, vâi krâ Tây Nguyên [a\ lâp tơnêi têa kơdroh tơdroăng prôk lăm, iâ tơku\m kơdrâm mơngế, laga tung rêm rơpo\ng, tơdroăng tơku\m, tơpui tơno dêi pó xuân pêng păm tơdroăng phâi tơtôu. Hâi hơngui, tung tơdroăng apoăng hơnăm, hên ngế pâ troh tơdroăng phiu ro hâi leh, mâu khôi túa le\m tro [a\ tơbleăng ăm rơxông ối nếo, kuăn cháu rơtế tơmâng. Pin rơtế troh [a\ mâu pơlê pơla kơpong Tây Nguyên, rơtế tơmâng krâ pơlê hơ’muăn ‘na tơdroăng tơdah Têt chal krâ nah [a\ mâu khôi túa le\m tro tơdah Têt dêi mâu hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên:

*** Tung tuăn tơmiât dêi pôa Siu Reo, krâ pơlê ối  a pơlê Mok Đen, cheăm Ia Dom, tơring Đức Cơ, mơngế Jarai nah ôh tá ai Têt. Rơnó xah hêi ro má môi tung hơnăm cho rơnó ‘’kâ hơnăm, ôu khế’’ ton 3 khế rơnó hơngui. Mơngế Jarai ôh tá riân hâi, ôh tá riân khế, bú ‘nâi mê cho rơnó xuâ báu, hiăng klêi xuâ dêi báu, tơdroăng ‘na chiâk deăng hiăng pê klêi tâi tâng, rêm ngế hiăng châ toh, rêm hngêi hiăng ai hmê kâ phâi. Pôa Siu Reo krâ pơlê hơ’muăn tối:

‘’Tơdroăng ki phiu ro ngin hdrối nah, klêi xuâ báu, đôu alâi mê nếo pơxiâm vâ po mơd^ng xối ăm jâ pôa, mơd^ng lôi tơnâp kiâ, pơxiâm lôu péa i lâng kiâ. Ngin mơđah to\n chêng tơgôu koăng, xuâng [ă hơdruê tiâ pro tơhmâ tiô tơdrá ton nah. Hâi ki mê, hngêi ki lâi ai ro pôh dêi ro, ai chu pôh dêi chu, klêi mê krếo tơku\m tâi tâng kuăn ‘ne\ng, kuăn cháu tung rơpo\ng hngêi, hdrông hdrê, vâi krâ nho\ng o tung pơlê rơtế troh phiu ro hâi mơd^ng. Nôkố ôh tá xah hêi tung 3 khế nếo, la ngin xuân hnê tối kuăn cháu pin pơtối rak vế khôi túa le\m tro roh ton nah cho tơdroăng ki tro. Xua ai mâu hơnăm hiăng krâ ai mâu hiăng kân nếo ai kuăn ‘ne\ng mâu droh rơtăm, vâi pơto pơtih môi tiah loăng pơlái hiăng krâ ah huăn tơpăng nếo. Droh rơtăm, mâu vâi ‘ne\ng tơku\m to\n chêng tơgôu koăng, mâu hơnăm hiăng krâ hnê ‘na khôi túa le\m tro ki jâ pôa pin roh nah: To\n chêng tơgôu koăng, kơ’râu xuâng, prông tơxông, hmê kơxuô [ă hlá [ă hlối pế mâu kơchâi kơhiâm tiah vâi krâ nah’’.

*** Pôa R]om H’Guoah, krâ pơlê (kot mâ hơnăm 1951, ối a tôh 6, bêng Hòa Bình, pơlê kong krâm Ayun Pa, kong pơlê Gia Lai) tối, mơd^ng rơnó hơngui nah dêi mơngế Jarai cho mơhrê hên liăn ngân, tơmeăm khoăng [a\ mơdoh hên chôu. Nôkố, mơngế Jarai xuân kâ Têt tiô khôi hmâ dêi mơngế Xuăn, phiu ro 3 hâi apoăng hơnăm nếo, kâ kơd^ng [a\ ai pơxúa:

‘’Hdrối nah, mơngế Jarai ngin ôh tá ai tơdah hơnăm nếo, bu ai xối pleăng jâ pôa, t^ng lôi tơnâp kiâ. Pin hiăng ai hơ’leh, hriâm tâp nho\ng o mơngế Xuăn rêm hơnăm phiu ro rơnó hơngui, tơku\m po kâ Têt. Hlo tơdroăng rêh ối dêi nho\ng o mơngế Xuăn hlê ple\ng [a\ mơnhông xua mê ngin xuân thế hơ’leh troăng pêi kâ, tơdroăng rêh ối ăm tơtro [a\ rơxông. Hdrối nah, bu phiu ro tung mơd^ng kâ báu nếo klêi kơ’nâi pôe xo [a\ mơd^ng lôi tơnâp kiâ tê laga nôkố pin pơtối tơmâng xo tơdroăng ki nếo, laga hên tơdroăng ki le\m tung khôi túa le\m tro hiăng piu nôkố pin vêh tơku\m po nếo. Hơnăm nếo, Têt troh pin rơkâu dêi pó ngoh nâ o, vâi krâ tung kơtâu mo sêi, têi ‘răng pêi cheăng kâ tơniăn’’.

*** Têt ‘’lôi tơnâp kiâ’’ dêi kuăn ngo Jarai môi tiah túa tơlá lăm pôu ngăn tơnâp kiâ dêi mơngế Xuăn la tơku\m po kân tâ. Tâng vâ pơchông [ă mâu hâi po mơd^ng, rơkâu mo le\m ivá, châ chăn, mơd^ng kâ kơpôu, mê Têt ‘’lôi tơnâp kiâ’’ cho hâi mơd^ng kân má môi dêi mơngế Jarai. Krâ pơlê [ă mâu ngế hiăng hên hơnăm ki kuăn pơlê loi nhoăm tung pơlê kô cho mâu ngế ki pơkuâ, po leh xối a tơnâp kiâ. Vâi teăng mâ mâu ngế tung pơlê rơkâu hơnăm nếo hơniâp ro, báu phái châ xo hên, kuăn ‘ne\ng pêng hngêi, tơdroăng rêh ối tơniăn plâ hơnăm. Rơnó hơngui dêi mơngế Jarai ngăn rơnó pơtê pơto akố ai túa tơlá ki tơviah cho kâ Têt [ă mơngế hlâ. Kuăn pơlê mơngế Jarai nhoăm khât kơ mâu ngế ki hiăng hlâ, xua mê, drêng tung rơpo\ng hngêi, hdrông hdrê ai ngế hlâ, vâi kô pro mâu hngêi tơnâp kiâ ki krip, tơviah iâ vâ xối. Mơngế Jarai ôh tá pơkâ xo hâi ki lâi vâ tơdah Têt krê ăm hdroâng kuăn ngo tơná mê vâi rah khế Têt cho khế môi, tơkéa vâ tối khế pái (riân tiô má khế). Ngăn tiô kơ tơnêi, kong prâi dêi rêm kơpong mơngế Jarai a rêm tíu kô tơku\m po kâ Têt a mâu hâi ki pơrá phá dêi rơpó.

(Um) Rơnó mơd^ng Hơngui dêi mơngế Jarai

{a\ vâi krâ Rơđế, leh tiô khôi hmâ vâi krâ nah xuân hiăng tơbâ tung tuăn ngôa [a\ hên hơ’leh tiô hâi khế.

*** Krâ pơlê Y Yơh K[uôr (hmâ tối cho pôa Huy), ối a [uôn Kmrơng Prong A, cheăm Ea Tu, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak hơnăm kố hiăng 81 hơnăm, châ hlo hên tơdroăng ki hơ’leh a pơlê. Pôa phiu ro tối ăm ‘nâi, rêm hơnăm tơkâ hluâ, tơdroăng rêh ối dêi vâi krâ rế hía rế châ mơnhông tơtêk. Mâu hơnăm achê kố, vâi krâ tơdah Têt rế hía rế phiu ro tâ, laga xuân thăm rế tơ’lêi hlâu. Tiô tơdroăng mơnhông mơdêk dêi tơdroăng rêh ối pơlê pơla, hên khôi túa le\m tro tơdah Têt dêi vâi krâ hiăng ai hơ’leh ăm tơtro [a\ tơdroăng rêh ối nôkố. Pôa ối pâ, nah, mơngế Rơđế mơdoh môi rơnó tung hơnăm, tối cho rơnó ‘’Kâ hơnăm ôu khế’’, ton sap ing mơ’nui khế 12 hơnăm hdrối troh tâi khế 3 hơnăm nah, mê châ ngăn cho rơnó pêi chiâk deăng ki tôh má môi, rơnó pơtê klêi môi hơnăm pêi cheăng tơbrêi tơbrêh.

‘’Nah, drêng rơnó pôe xo tơmeăm khoăng hiăng klêi, hiăng kêi đeăng tâi tâng mê [a\ vâi krâ hdroâng kuăn ngo Rơđế a Dak Lak, sap ing khế môi troh khế pái châ ngăn cho Têt dêi mơngế Rơđế. Pái khế mê mơngế Rơđế ôh tá lăm pêi kâ xếo mê ối a hngêi pơtê. Mâu rơpo\ng ki kro mơdro\ng mê ai xối pâ ăm rơpo\ng, jâ pôa, nôu pâ [a\ kuăn cháu. {a\ nôkố  tơdah hơnăm nếo cho phiu ro, sôk sua [a\ ai tu\m tơmeăm. Vâi krâ mâu hdroâng kuăn ngo, ki má lối cho mơngế Rơđế kâ Têt ki hên xuân tiô khôi hmâ dêi mơngế Xuăn. Vâi krâ ru\m môi tuăn [a\ dêi pó rơtế rêh ối.

*** Pôa Y Thim {yă vâi hmâ khe\n (Pâ Thu), ôi a pơlê Êbông, cheăm Cư\ Ebur, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột hơ’muăn tối, dế ối ku\n nah, rêm rôh troh hơnăm nếo, tung pơlê hmâ po mơd^ng Kleăng kơneăng têa. Drêng mê, kuăn pơlê hiăng klêi xuâ dêi báu, đôu alâi, báu hiăng pêng hnôu. Mơd^ng Kleăng kơneăng têa cho tơdroăng ki vâ mơnê kơ mâu xeăng hiăng troh veăng kum ăm kuăn pơlê tung plâ hơnăm, rơkâu pâ xeăng ăm kong pêi tro tô ‘ló, kong prâi tơniăn, mâu xeăng kring vế mâu báu alâi ôh tá ăm hdrong kâ ‘nhiê  lơ troh tah kuăn kiâ kong ôh tá ăm kâ ‘nhiê báu alâi kuăn pơlê, vâ troh rơnó kuăn pơlê châ xo dêi hên, kuăn pơlê kô trâm pon mơhúa. Kố xuân cho rôh vâ kuăn pơlê tung pơlê châ tơku\m dêi rơpó, hnê tối ‘na tơdroăng rêh ối, tơdroăng cheăng pêi tung môi hơnăm ton. Ing mê, rêm ngế kuăn pơlê xuân hâk ro [ă pleăng dêi tơná veăng pêi, ai ki klâi kô veăng tơlo ki mê vâ rơtế tơku\m po mơd^ng.

“Hdrối nah krâ pơlê [ă kăn pơlê hôp tơpui [ă kuăn pơlê vâ môi tuăn xo hâi ki lâi [ă tíu ki lâi vâ tơku\m po mơd^ng, x^ng xoăng hnoăng cheăng vâ rêm ngế hbrâ dêi drôu xiâm, tơmeăm vâ xối xeăng... drêng mâu tơmeăm hiăng hbrâ klêi, troh hâi ki le\m khế ki tro hiăng pơkâ mê rêm ngế kuăn pơlê rơtế tơku\m [ă dêi rơpó po mơd^ng, rêm ngế xuân re\ng troh vâ hbrâ tu\m tơdroăng’’.

{a\ mơngế Rơteăng a Kon Tum, ôu kâ ôh tá ai kê ski lâi hên bu ai péa t^ng ki păng ‘nâng cho T^ng kleăng kơneăng Têa [a\ T^ng muih on.

*** T^ng kleăng kơneăng têa a khế 3 dương l^ch. Klêi kơ’nâi mơgêi rơnó pôe xo tơmeăm khoăng mơngế Rơteăng pơxiâm rơnêu mâu klo\ng phêa, pơ-ốu kleăng têa [a\ tơku\m po t^ng ‘’xối kơneăng kleăng têa’’ vâi krâ pói vâ Xeăng têa ăm kuăn pơlê hơnăm nếo pêi lo châ hên kế tơmeăm khoăng, ai bê têa vâ tôh tơmeăm khoăng. Kơneăng kleăng kơneăng têa kố cho kế tơmeăm vâ mơngế hdroâng kuăn ngo Rơteăng xúa vâ djâ têa krúa ing têa plông hiu troh mâu kế dâ têa dêi rơpo\ng. Mâu kế kleăng têa kố hmâ pro [a\ kơlá. Rêm rơpo\ng pơrá chiâng vâ xo têa ing mâu kơneăng  têa môi tiah mê. Klêi kơ’nâi kleăng xo têa, mơngế Rơteăng kô tơku\m po môi roh ôu kâ kân tơku\m po tung hên hâi ki mê. Tung roh T^ng kleăng kơneăng têa mơngế tung pơlê ‘no dêi xiâm drôu, hdro kăng troh a mâu kơneăng kleăng têa vâ xo têa djâ vêh a hngêi, tơdrêng amê tơku\m po ôu kâ, phiu ro xah hêi to lâi hâi pơtối. Krê ‘’Xối kơneăng têa’’ ăm pơlê mê vâi krâ-nho\ng o kô tơku\m po a Kuât xua krâ pơlê tơku\m po. Phá tâ [a\ T^ng kơneăng têa châ tơku\m po klêi kơ’nâi rơnó pôe xo tơmeăm khoăng mơgêi, T^ng lo treăm chiâk kô tơku\m po drêng hbrâ pơxiâm mot a rơnó chiâk ki nếo.

Hơnăm 2020 [a\ hên tơdroăng ki ôh tá [e\ng ê, pá puât hiăng tơkâ hluâ. Tơdjâk dêi pơrea\ng Covid-19 rơtế [a\ mâu tơdroăng pá puât tơdjuôm dêi tơdroăng cheăng kâ hiăng tơdjâk troh rêm thôn pơlê, rêm rơpo\ng mơngế Rơteăng. Pôa A U Rớp, kăn [o# Mơhno túa le\m tro cheăm Ngọc Réo, tơring Đăk Hà, kong pơlê Kon Tum loi tơngah [a\ tơdroăng mơ-eăm kô châ mơhá, tơdrêng amê pói tơngah châ tơ-[rê hên tơdroăng:

‘’Hơnăm ton hiăng luâ hơnăm nếo hiăng troh, á rơkâu tâi tâng vâi krâ tung pơlê, tung cheăm mơ-eăm pêi kâ, pêi pro tiô mâu troăng hơlâ dêi Đảng, troăng hơlâ [a\ Luât dêi Tơnêi têa. Mơngế krâ thế djâ troăng ahdrối vâ kuăn muăn hriâm tâp tro môi tiah troăng hơlâ dêi Đảng. Hơnăm nếo hiăng troh, á rơkâu tâi tâng vâi krâ, mêh, miê, ngoh nâ đi đo mo krá. Môi tiah pin hiăng ‘nâi, hơnăm hiăng hluâ, vâi krâ pin mơ-eăm pêi kâ laga xua yă ôh tá tơniăn mê vâi krâ trâm hên pá puât. Á pói vâ tung hơnăm nếo kố, vâi krâ đi đo loi tơngah a mâu troăng hơlâ dêi Đảng, Tơnêi têa mơ-eăm mơnhông mơdêk cheăng kâ, pói tơngah mâu rơpo\ng kô ai tơdroăng rêh ối hôm tâ hơnăm ton’’.

(Um) T^ng kleăng kơneăng têa dêi mơngế Rơteăng

Ôh tá xê to le\m tơviah ‘na rơkong tơpui, ếo xâp, kế kâ, rêm hdroâng kuăn ngo, rêm kuăn ngo, rêm kơpong ai khôi túa tơdah Têt krê xêh, ki ro tơviah.

*** Mơngế K’ho rêh ối ki hên a Lâm Đồng vâi kâ Têt, klêi Têt Lo hơnăm nếo dêi mơngế Xuăn dâng môi khế vâ pơxá cho Nhô Lir-bông (Phiu ro báu troh a hngêi). Têt mê hmâ ton plâ khế. T^ng xối báu hmâ tơku\m po a hnôu báu dêi rêm rơpo\ng hngêi [ă pơxiâm ing kong xêi [ă veăng ai krâ pơlê rơtế [ă hên mâu kăn ki ê. Vâ xo mơheăm í pik a hnôu báu, a mâu péa kân, péa ku\n. Klêi po mơd^ng tung rơpo\ng hngêi, mơngế K’ho brôk dêi rơpó prôk ing hngêi ki kố troh hngêi ki tá vâ kâ ôu, hơdruê, kơ’râu kơhnhon xuâng tơchoâm [ă dêi rơpó. Mơngế K’ho loi tiah kố, tu\m tơdroăng rêh ối xuân ai mâu ki rơdêi pơkâ. ‘Na loi t^ng mơngế K’ho loi ai hên Xeăng, [ă mâu khu ki rơdêi veăng kum kuăn mơngế. Mâu xeăng ki kâ cho Ndu [ă ai mâu xeăng ki ê môi tiah: Xeăng Mâ hâi, xeăng Mâ khế, xeăng Kong, xeăng Têa, xeăng Tơnêi, xeăng Báu [ă hên xeăng ki ê. Vâi hmâ xối xeăng tung mâu rôh po mơd^ng lơ a mâu hâi po  leh kân tung rơpo\ng hngêi môi tiah drêng ai mơngế hlâ, drêng ôu pơko\ng, tung pơla mâu khế pêi chiâk deăng.

Um: Mơd^ng ki  tơviah dêi mơngế  K’ho

*** Mơngế Jeh - Triêng ai hên khôi túa le\m phiu ro, tung mê, thế tối troh khôi túa ôu kâ T^ng kâ kơchâ, hvâng troh a kuâ hngêi [a\ pôu kơchâ vêh a hngêi. T^ng kâ kơchâ, nâl Jeh – Triêng tối Cha Kchah hiăng châ rak vế ing hên rơxông. T^ng Cha Kchah ôh tá xê to t^ng vâ mơgêi môi rơnó hiăng klêi pôe xo, hơnăm pôe xo tơmeăm mê ối cho roh vâ mơngế Jeh - Triêng ôu kâ phiu ro, mơnê [a\ mơhno hiâm mơno nhuo#m pâ dêi tơná [a\ mâu xeăng hiăng ối [a\ rak ngăn kuăn pơlê hluăn ing châi tamo, tro tâ pơrea\ng, rak tơdroăng rêh ối phâi tơtôu, hơniâp ro. Tơku\m po T^ng Cha Kchah ối cho rơnó vâ mơngế Jeh Triêng hbrâ mâu kế tơmeăm pêi cheăng kum ăm rơnó pêi kâ pơtối [a\ hên tơdroăng pói vâ, pói tơngah le\m tro tâ hơnăm ton. T^ng Cha Kchah dêi mơngế Jeh Triêng hmâ châ tơku\m po sap ing hâi lơ 21 troh hâi lơ 27 khế 12 rêm hơnăm. Vâ tơku\m po T^ng Cha Kchah châ tơ-[rê ôh tá xê tơdroăng ki tơ’lêi. Mâu ngế châ rah xo vâ veăng mơd^ng kal thế pêi pro tiô pơkâ. Krâ pơlê kô rah xo tơpah ngế ai ivá le\m rơdêi vâ ai ivá lăm tung kong chôu kơchâ, pôu pló djâ vêh ăm kuăn pơlê. Kơxo# kơchâ kố kô tơku\m klêi mê hvâng a‘ngêi, rêm ngế tơku\m pá xôp vâ pê xo rế châ hên rế ‘ló mê tơdroăng mơhúa [a\ hơniâp ro tung hơnăm nếo kô rế châ hên.

            (Um) Châ pê xo hên pló kơchâ tung hâi têt mơngế Jêh – Triêng tối dêi cho mơhúa

*** Têt troh rơnó hơngui klê cho rơnó tăng dôh dêi mâu kuăn ngo a kơpong Tây Nguyên, tung mê ai kuăn ngo Chru. Mơngế Chru tiô kơjôi peăng kơdrâi, kơnốu hmâ châi a hngêi peăng kơdrâi, kuăn ‘ne\ng thế tiô kơjôi nôu. Ngế kuăn kơdrâi cho ngế ki tăng xêh dôh tung tơdroăng xo on veăng.  Drêng ngế kuăn kơdrâi mê hiăng tăng tro xêh mơngế kơnốu ki gá vâ mê gá kô tối ăm dêi nôu pâ. Tâng nôu pâ ăm, peăng kơdrâi rah môi ngế tung rơpo\ng hngêi peăng ngế kơdrâi lăm pôu hngêi peăng kơnốu vâ pâ diâp pơko\ng. Tâng hngêi kơnốu hiăng vâ, môi ngế tung rơpo\ng hngêi peăng kơdrâi kố lăm pôu a hngêi peăng kơnốu vâ pâ pơko\ng. Tâng hngêi peăng kơnốu hiăng tâ vâ mê hngêi peăng kơdrâi kô ăm tơmeăm kơ hngêi kơnốu [ă truâ ăm mâ xâng ko\ng a hơ’ngrăng ko\ng ngế kơnốu. Troh môi kơmăng ki le\m ngế droh Chru kô truâ mâ tơhrâ a ko\ng ngế kơnốu [ă hlối pro mơd^ng xo dôh. Tung pơla pro mơd^ng xo dôh, vâi pro sap kơxê troh a kơmăng. Tâng ngế kơnốu oh tá vâ kơ’nâi 7 hâi kô lăm mơdrếo tơvêh mâ xâng. Ngế droh kô mơ-eăm pơxâng ăm ngế rơtăm hnâng a kơmăng ai khế bâ eăng hlối ai khía pêi ho hói troh drêng ngế rơtăm hiăng vâ ah ‘nôi mê nếo lôi.

(Um) Khôi xo dôh cho túa tơlá ki tơviah dêi mơngế Chru

*** Mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên ai hên kơchâi kâ tiô khôi vâi krâ nah, mơhno ki le\m tro phá tơ-ê tung khôi túa kơchâi kâ. Tơmeăm kơchâi kâ dêi mơngế Tây Nguyên ki hên cho kơchâi nhâ, ai tung kong kế, mê cho mâu kơchâi hlá, plâi pôm, châ xo ing kong; pơtih môi tiah kơchâi beăp, hơpoê, pôm prâi, rôa priât kong, tơpăng kong [a\ hía hé. Pôa Điểu Nhót (kuăn pơlê M’nông) ối a cheăm Dak NDrung, tơring Dak Song, kong pơlê Dak Nông tối ăm ‘nâi, krê kơchâi beăp kô chiâng pế hên kơchâi kâ phá tơ-ê. Tâi tâng mâu kơchâi kâ ing hlá beăp pơrá le\m ăm ivá châ chăn, tơtro tung mâu roh Têt [a\ hâi leh.

‘’Klăng mâu hâi leh, hâi Têt, kơchâi kâ hmâ châ hên ngế pế má môi cho kơchâi beăp hiăng krâ. Xua biăp krâ tơ’lêi pế [a\ tơ’lêi tăng. Hlá beăp krâ pế kơchâi tơpoăng, [a\ kơchâi tơpoăng têng tôu). Kơchâi kố pế thế hbrâ hên tơdroăng. Hâi mơd^ng hên mơngế kâ, xua mê mơngế M’nông hmâ pế mâu kơchâi kâ kố. {a\ kơchâi ki tâ tung klo\ng bu kâ tung rơpo\ng hngêi, 4 -5 ngế kâ môi klo\ng. Kơchâi hlá beăp cho kơchâi kâ tiô khôi hmâ dêi mơngế M’nông sap ing ton nah rak troh nôkố. Kơchâi beăp pế pro 3 túa kơchâi kâ, gá tơ-ê dêi pó mê cho: rơmôe, hlá ối kơbâng [a\ hlá krâ. Kố cho kơchâi kâ dêi mơngế M’nông sap ing nah troh nôkố’’.

Gương – A Sa Ly tơplôu [ă tơbleăng