Tung mâu hâi ki kố, pôa Đoàn Văn Bằng ối a thôn Thuận Nghĩa, cheăm tíu tơkăng kong Thuận Hà, tơring Dak Song (kong pơlê Dak Nông) môi tiah ‘’ôi kơpêng kơnoh on’’ xua kơdrum tiu dế răng hlâ vâ chê tâi ôh tá ‘nâi pêi pro ti lâi vâ kơdê pơreăng. Hên hơnăm hiăng luâ, rơpo\ng hngêi pôa hiăng ‘no rơtal liăn vâ rak ngăn kơdrum tiu ki vâ chê 8ha. Rơnó mêi kố nah, kơdrum tiu ối hlo ngiât le\m, la nếo apoăng rơnó mơdrăng kố, hiăng hlo hlâ hên h^n, rơpâu xiâm tiu hiăng răng khăng hlối hlâ. Ôh tá ‘nâi pêi pro ti lâi, rơpo\ng hngêi pôa Đoàn Văn Bằng thế ko tah dêi vâ hơ’lêh pêt pôm ló, hơpê.

‘’Apoăng gá chếo hlá môi tiah hmâ hlo, môi tiah pin tro xôh gá pơkeăng ăm nhâ hlâ. Klêi mê, môi lơ péa hâi ah hlo gá tơruih hlá, tơkâng, klêi mê răng hlâ’’.

Tiu pêt tơvât tung kơdrum kơphế ki ôh tá dâi

Cheăm Dak Ndrung cho môi tung mâu kơpong pêt tiu hên má môi dêi tơring Dak Song, kong pơlê Dak Nông, pêt lối rơpâu ha. Dâng môi khế kố, kuăn pơlê a kố tâ tô tuăn xua ôh tá ‘nâi pro ti lâi drêng kơdrum tiu rế hlâ tâi. Rơpo\ng hngêi pôa Nguyễn Văn Thu, ối a cheăm Dă Ndrung, tơring Dak Song ai 1.400 xiâm tiu dế tung rơnó ai plâi xuân hiăng hlâ tâi há.

‘’Nôkố hngêi á ai 1.400 xiâm hiăng hlâ tâi. A dế lăm tôm dêi kloăng tiu ki hbâ vâ híu dah châ xo môi, péa pái liăn vâ ăm dêi kuăn rôe têa ôu. Vâ tối, tiu hiăng răng hlâ tâi, xo ki klâi vâ tơvêh che\n kố ah’’.

Tiu hlâ hên, mâu rơpo\ng hngêi chiâng che\n ó

Péa pái hơnăm hdrối, tiu tê ối ai yă, kuăn pơlê a Dak Song tơxup tơbriât dêi rơpó po rơdâ deăng pêt tiu. Vâ ai liăn ‘no pêt, ki hên kuăn pơlê thế lăm mung ing hngêi rak liăn. Troh drêng tiu pơxiâm vâ châ krí yă chu rơpâ ó. Nôkố trâm kong mêi tô, ôh tá tơniăn, tiu hlâ tâi tâng, pro kuăn pơlê chiâng che\n hên h^n, thăm nếo lôi dêi hngêi trăng châ ối tíu ê. Tiô pôa Nguyễn Hữu Thiện, Kăn thôn Dak Kual 5, cheăm Dak Ndrung, tơring Dak Song, tơdroăng tiu hlâ hên h^n kô pơtối ai nếo, xua rơnó mơdrăng nếo pơxiâm troh, [ă tơdroăng ki che\n ‘nâi la lâi châ tơvêh.

 ‘’Nôkố kuăn pơlê che\n hên hngêi rak liăn, rơpo\ng ki che\n hên châ 3,5 rơtal liăn, ki iâ 100 rơtuh liăn. Nôkố kuăn pơlê ôh tá ‘nâi xo liăn ulâi vâ tơvêh che\n. Malối akố ai 3 rơpo\ng hiăng lôi dêi hngêi trăng kơtâu tíu ê. Vâ tối nôkố ai 2/3 cho tiu hiăng răng hlâ, la ngiâ kố ah kô ối hlâ nếo. Kong tô môi tiah kố dâng 1 khế ah nếo kô hlo tiu hlâ tâi. Tiu nếo pêt xuân hlâ, tiu pêt ton hơnăm xuân răng hlâ’’.

Pôa Trịnh Đức Anh, Kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm Dak Ndrung, tơring Dak Song ăm ‘nâi, hâi la lâi hlo tiu hlâ hên môi tiah dế kố. Maluâ  kơvâ cheăng [ă kuăn pơlê hiăng tăng troăng vâ kơdê oâ hdrong, pơreăng  la ôh tá hlo tơ-[rê; hên rơpo\ng pa ai ki klâi xếo, chiâng che\n hên h^n.

‘’{ă tơnêi ki ai mâu rơpo\ng ki ‘nâ tiu hlâ sap 7.000- 8.000 xiâm, [ă troh hâi kố tiô tối tơbleăng tiu hiăng hlâ 63 ha, [ă dâng 80.000 xiâm. Nôkố, tung deăng hiăng tâ tú pơreăng a lối 40 ha nếo’’.

Dak Song cho ‘’Tơring ki pêt tiu hên má môi’’ dêi kong pơlê Dak Nông, ai lối 15.000 ha, ối má môi deăng pêt tiu tung lâp kong pơlê. Tiô riân ngăn, troh nôkố ai dâng 1.800 ha tiu akố hiăng tro pơreăng kâ ‘nhiê, tung mê, lối 200 ha hiăng hlâ tâi. Tiô pôa Lê Hoàng Vinh, Kăn [ơrô ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê dêi tơring Dak Song, tơdroăng tiu hlâ hên h^n nếo hlo môi khế achê pơla kố. Ki xiâm môi pâ xua kong prâi hơ’lêh rơnó, môi pâ xuân xua ing yă tiu chu rơpâ tung pơla ton hơnăm, mê kuăn pơlê ôh tá bê tu\m kơxo# liăn vâ ‘no rak ngăn, ôh tá kâi pêi pro tro tiô pơkâ ‘na rơvât phon.

‘’Malối a hơnăm 2018 kong mêi hên, tơdjâk hên troh kơxái tiu. Kong mêi ton puk puk châ 4 khế hlối, ing mê pro têa chiâng toăng a xiâm tiu, chiâng ai pơreăng. Ing têa toăng mê pro tâ tú pơreăng, mê cho ki xiâm. Má péa, kuăn pơlê rơvât phon êak ro, phon êak í la hâi teăm vâ pro mơ-u\m [ă pơkeăng, chiâng tơdjâk ’mêi troh rêi gá’’.

Tơdroăng ki kơxái tiu hlâ hên h^n, kuăn pơlê che\n hên a mâu kơpong pêt tiu hên má môi dêi Tây Nguyên môi tiah C|ư Sê, C|ư Pưh (kong pơlê Gia Lai), Dak Song (kong pơlê Dak Nông) [ă hên tíu ki ê a kong pơlê Dak Lak. Drêng tiu to yă, kuăn pơlê tăng troăng mung liăn hngêi rak liăn, tơxup dêi rơpó po rơdâ deăng pêt tiu, ôh tá vâ hmâng ‘na hdrê pêt hmôu kơnhig pêt. Troh drêng tiu chu yă rơpâ, ôh tá kâi ai liăn ‘no rôe phon rak ngăn, tơ’nôm [ă kong prâi ôh tá tơniăn, pro pơreăng tơ’lêi lo kâ ‘nhiê tiu, pro tiu hlâ hên h^n, kuăn pơlê chiâng che\n hên, lu\p tơmeăm khoăng, tơdroăng ki mê pá vâ kâi ví.

Quốc Học chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng