Vâ chê 30 hơnăm kố pêt kơphế, pôa Mai Đình Phượng, a thôn An Phú, cheăm Ea Drơng, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak hiăng hlê ple\ng hên tung tơdroăng ki pêt [ă rak ngăn kơphế. Laga, mâu hơnăm achê kố, xua yă kơphế chu rơpâ, tung pơla kơdrum kơphế rế hía rế hiăng krâ, kơdroh ki dâi le\m. Vâ hơ’lêh pêi lo liăn, pôa Phượng hiăng rah xo pơklêp môi iâ [ăng tơnêi pêt kơphế, tơdrêng amê hnối pêt tơvât hên hdrê loăng plâi ki phá tơ-ê dêi rơpó.

Pôa Mai Đình Phượng tối ăm ‘nâi, tơdroăng ki pêt tơvât hiăng kum mơdêk pêi lo liăn. Tơdrêng amê kơxo# liăn ‘no [ă hnoăng rak ngăn kơphế xuân kơdroh xua kơdroh rôh tôh têa [ă phon rơvât la ki dâi le\m dêi kơphế xuân rak tơniăn châ 2,5 – 3 ta#n kloăng tung môi ha. Tơdroăng kố chiâng tơtro tung tơdroăng ki yă kơphế a kơlo ki rơpâ môi tiah nôkố.

‘’Sap ing pêt tơvât plâi sầu riêng, tiu, [ơr mê hlo tơ-[rê tâ. Xua pêt rêm hdrê môi iâ mê tơ-[rê hên, tâng pêt to kơphế mê rơpâ môi tiah nôkố mê ki tơ-[rê xuân iâ athế pêt tơvât mâu hdrê loăng ki ê’’.

Xuân môi tiah pôa Phượng, rơpo\ng pôa Dương Văn Thao, a [uôn Ê Chăm, pơlê kân {uôn Trấp, tơring Krông Ana hiăng pêt tơvât hên hdrê loăng tung kơdrum kơphế. Kơnôm mê, mâu hơnăm achê kố, maluâ kơxo# liăn pêi lo sap ing hdrê loăng ki xiâm cho kơphế kơdroh xua yă chu rơpâ, la mâu hdrê loăng pêt tơvât môi tiah sầu riêng, [ơr krí châ xo hên [ă tê châ yă tâi tâng kơxo# liăn pêi lo dêi rơpo\ng pôa xuân tơniăn a kơlo 300 – 400 rơtuh liăn rêm hơnăm.

‘’To lâi hơnăm kố yă kơphế, tiu Tây Nguyên chu rơpâ. Á xuân ai 4 ha kơphế mê á xuân hơ’leh pêt mâu hdrê loăng, pêt tơvât tơ’nôm loăng plâi kâ [ă tiu vâ pro tiah lâi ăm ai liăn pêi lo tơniăn mê ôh tá tro kơdroh ki dâi le\m tung kơdrum, pơtih hdrê loăng ki kố ôh tá châ krí xo mê kô pê lo liăn sap ing hdrê loăng plâi kâ ki ê ăm gá tơniăn tâ’’.

Tiô riân ngăn dêi Khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê dêi kong pơlê Dak Lak, kong pơlê nôkố ai lối 200 rơpâu ha kơphế, tung mê [ăng tơnêi pêt tơvât hdrê loăng plâi kâ tung kơdrum kơphế châ dâng 20%, tơku\m hên a tơring }ư\ Mgar, Krông Pa], Krông {uk, pơlê kong krâm {uôn Hồ [ă pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột. Pêt tơvât loăng plâi kâ tung kơdrum kơphế cho troăng hơlâ ki châ hên kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng a Dak Lak rah xo, malối cho mâu hdrê loăng môi tiah sầu riêng, [ơr, tiu, mắc ca [ă loăng karê (xúa vâ pro trăng tiu).

Ôh ti xê to hơ’lêh pêi lo liăn, mâu hơdrê loăng ki châ pêt tơvât kố ai tơkâng hên mê ai hên ki pơxúa ăm tơdroăng ki pro xâp rơngiâp, hbrâ mơdât khía ăm kơdrum kơphế. Kố cho troăng hơlâ kih thuât rế pro ai pơxúa tơ-[rê ‘na cheăng kâ rế pro ai pơxúa tơ-[rê ăm kong prâi tơnêi tơníu.

Môi tiah ngin hiăng tối tơbleăng, pêt hên hơdrê loăng tung kơdrum kơphế cho troăng hơlâ dế châ mơhnhôk [ă châ hên kuăn pơlê a Tây Nguyên rah xo. Vâ kum vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ ‘nâi nhên tâ ‘na troăng hơlâ kố, pơtối tơdroăng tơpui hâi kố, Tie#n sih Phạm Công Trí, kăn pho\ pơkuâ Bộ môn Hệ thống nông nghiệp, Vie#n Khoa hok kih thuât pêi chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên kô ai mâu troăng tiâ mơnhên ‘na túa pơkâ kố.

-Ô Tie#n sih Phạm Công Trí, môi tiah lâi cho pêt hên hdrê loăng tung kơdrum kơphế? Hên hdrê loăng mê ai pơxúa tiah lâi ăm kơdrum loăng?

Tie#n sih Phạm Công Trí: Pin hlo tiah kố, pêi chiâk deăng cho môi tung mâu tơdroăng cheăng ki hên tơdroăng ôh tá mơhúa [ă trâm hên tơdroăng ki ôh tá tơniăn tung kơchơ tê mơdró ‘na yă tê xuân môi tiah kong prâi. {ă tơdroăng ki tơmiât tăng mâu hdrê pêt kơnâ tâ [ă pro tơ’nhiê tơdroăng pro ăm tơdroăng ki ôh tá tơniăn tung pêi chiâk deăng dế trâm tơdroăng ôh tá tơniăn. Loăng kơphế, tiu dế tung pơla tro lu\p hên ‘na yă tê. Laga, pin hlo tiah kố tơdroăng ki rơkê ple\ng mâu rơpo\ng ki ko ‘nhiê dêi hdrê loăng pêt tiah hmâ vâ pêt mâu hdrê loăng ki nếo tâi tâng mê vâi tá hâi hmâ khât mê tơdroăng ki tê tơmeăm tung kơchơ mơdró gá kô tro tơdjâk.

Mê tung tơdroăng ki pêt tơnăn ngin mơhnhôk tiah kố, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pin kô pêt hên hdrê loăng tiô túa ki tơtro tung kơdrum kơphế. Hơ’leh sap ing kơdrum kơphế ki ôh tá dâi le\m mê chiâng kơdrum kơphế ki le\m, tơkéa vâ tối pin pêt hên hdrê loăng tiô túa ki tơtro.

Tâng vâi krâ nho\ng o ko tâi dêi kơphế, ko ‘nhiê dêi tiu hơ’leh pêt hdrê loăng plâi ki ê kô chiâng [ă kô châ xo dêi tơkâ hên, tâng yă mâu plâi kâ pêt mê xuân ối tơniăn. Tâng mâu loăng plâi kâ mê ai drêng to drêng chu ôh tá tơniăn mơngế ki pêt kô tro lu\p hên.

Tơdroăng rak kơdrum kơphế, pin hơ’lêh ‘nâ há mâu hdrê loăng plâi tung kơdrum chiâng mâu hdrê loăng plâi kâ, mê gá ôh tá xê to kum ăm mâu kơdrum kơphế dêi kuăn pơlê châ tơniăn tâ ‘na tơnêi pro ăm hơpok, mơngế ki pêt kô châ pêt tơ’nôm mâu hdrê loăng tơtro tâ. Tung tơdroăng ki pin pêt hdrê loăng plâi ki ai loăng xo\n, gá ôh tá xê to ăm pin châ xo dêi plâi, mê kô ối cho môi to loăng ki ai hên tơkâng gá kum ăm kơdrum kơphế châ xâp tơniăn, [ă hyôh kong prâi ki hơ’hêh hmâng vâ.

{ă kong tô mơdrăng môi tiah kố kơdrum kơphế kô châ mơdêk ki xâp rơngiâp, kơdroh tôh têa [ă châ kơd^ng phon. Tiah mê pêt kơphế xuân châ xo tơ-[rê hên tâ, tâng vâ pơchông [ă pêt môi hdrê loăng tung kơdrum.

-Mê drêng pêt tơvât môi tiah mê mơngế ki pêt kô trâm tơdroăng pá ki klâi drêng rak ngăn hên hdrê loăng mê tơdrêng môi hdrôh há, ô tie#n sih?

Tie#n sih Phạm Công Trí: Loăng plâi kâ pin pêt môi hdrê loăng môi tiah hmâ kal thế kuăn pơlê ki pêi chiâk hlê kih thuât pêt rak ngăn. Tâng pin pêt tơvât hên hdrê loăng tung kơdrum kơphế, mê hyôh kong prâi tơtro [ă hlối le#m. Pơtih hngiâm kơchoh, rak tơnêi, mâu tơdroăng pơreăng kâ ’nhiê xuân kơdroh. Xua mê, mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk kô kơdroh iâ trâm pá ki tro lu\p ‘na kih thuâ#t tung pêt rak ngăn.

{ă pin hlo tiah kố, tâng kuăn pơlê pin ối lôi dêi loăng kơphế ki pêt ton nah 90% mê loăng kơphế ki ton mê kô ôh tá kơtóu plâi hên, tuăn tơmiât thế pro ăm loăng ki pêt tơvât mê re\ng châ xo plâi xuân kơdroh, tiah ki lu\p gá iâ há.

Ngin hnê mơhnhôk kuăn pơlê ki pêi chiâk pin hơ’leh ‘nâ mâu tơnêi pêt kơphế chiâng mâu kơdrum pêt loăng plâi kâ, tơkéa vâ tối pro chiâng mâu kơdrum pêt loăng plâi tơtro hlối le\m mơnâ mâ, tơru\m [ă pro chiâng ai hlá ki tơruih lêm nhâ pá xôp; hlối pêi pro mâu tơdroăng hơ’leh pêt mâu hdrê loăng tơtro klêi pin hiăng hơ’leh 1 rơpâu 100 xiâm loăng kơphế chiâng 1 rơpâu xiâm loăng kơphế ki xông dâi le\m kơtóu plâi hên châ xo sap 15-20%.

Xua loăng hlâ ing kong tô, ôh tá ai ivá vâ hrik xo trếo kơhiâm, ki hngiâm kơchoh tung kơdrum kơphế châ hơ’lêh  hrik xo trếo kơhiâm, mơngế ki pêt kơhnâ ngăn dêi krâu tâ. Tiah mê vâ tối, maluâ pin kơdroh iâ ‘na rak ngăn kơphế ki pêt a kơdrum la plâi kơphế ôh tá kơdroh Kơdrum kơphế xông tơ-[rê xua kơdroh kơxo# liăn ‘no pêi rôe phon rơvât. Tung 100 tíu ki mê pin hơ’lêh pêt loăng plâi kâ tiô mâu tơdroăng ăm tơtro. Gá pro mâu loăng plâi tơkâng kơpêng ai kơtóu plâi hên môi tiah: loăng plâi sầu riêng, [ơr, măng cụt, plâi mit tố nữ, plâi mit Siam. ‘No liăn pêt gá oh tá hên tâng vâ pơchông [ă pin pêt môi tiah hmâ sap ing nah la kih thuât rak ngăn tôh têa, rak ngăn nhâ hlá ki leăng a tơ’nêi, rak ngăn phon rơvât a xiâm loăng plâi gá tơ’lêi hlâu.

Xua tơdroăng tơnêi pêt, tơnêi hyôh kong prâi ôh tá tơvât tơve#ng. Tiah mê, kum kuăn pơlê ki pêi chiâk cho tơdroăng ki hmâ pêi dêi mơngế ki pêt kơphế, hơ’leh pro môi ngế kuăn pơlê pêt hên mâu hdrê loăng la ôh tá tơvâ tơvân hên ‘na kih thuât.

-Tie#n sih hôm ai pơchân klâi ăm pó vâi krâ nho\ng o ‘na tơdroăng pêt loăng vâ xông kân le\m tiô troăng hơlâ pêt hên xiâm loăng mê?

Tie#n sih Phạm Công Trí: Vâi krâ nho\ng o xuân thế tơmâng vâ ‘nâi pin dế pêt tơvât loăng ki lâi ăm tơtro lơ pêt loăng plâi kâ tung kơphế mê pin thế ai pơkâ hdrối ăm tơtro lơ kơ-êng mâu khu  ki rơkê ngăn ‘na pêi chiâk, môi tiah tơdroăng pêi cheăng ki xiâm ‘na pêi chiâk ngin kô kum ăm kuăn pơlê môi tơdroăng ki tro, ví pôi tá pro kơdrum kơphế chiâng kơdrum ki pêt tơvât hên mâu loăng plâi, ah chiâng ôh tá ai plâi hên.

Ing tơdroăng mê tâng vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk pêi pro tro pin kô mơjiâng môi kơpong ki pêt hên hdrê loăng plâi vâ tơniăn; tâi tâng mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk mê xuân cho mâu tơmeăm ki vâ tê modró tiô troăng hơlâ GAP lơ tơmeăm pê lo le#m hưh cơ. Tiah mê, ki pơxúa kân tâ, hên tâ. Pin mơjiâng mâu tơdroăng pêi chiâk pêt loăng plâi ki hmâ achê [ă tơdroăng pêt kong.

Mê cho ai loăng ki pêt xo loăng, ai loăng kơphế, ai kế lêk a‘nâi ăm hơpok tơnêi, ai hên tơdroăng ki pro ăm tơdâng tơ’mô ôh tá xê pêt to môi hdrê loăng tê, mê pin thế pêt tơvât mâu loăng ki chiâng xo loăng gá tung kơdrum kơphế. Tâng kuăn pơlê bú hlo loăng plâi sầu riêng ai yă kơnâ ah lôi loăng kơphế tâng ti mê pin hiăng pro ôh tá tro tơdroăng.

Tiah mê, pin thế tơtro\ng kuăn pơlê pin dế pêt hên mâu hdrê loăng tơchoâm tung môi kơdrum tiô troăng hơlâ le\m tro mơnâ mâ ôh tá xê pêt hên luâ râ. 

Hôm, mơnê kơ tie#n sih ‘na tơdroăng hiăng tơpui mê âi.

H’Xíu H’Mok chêh

Katarina Nga - Gương tơplôu [ă