{ă ivá uâ mơdiê 300 ta#n/môi rơnó, Hngêi kơmăi ki uâ mơdiê mắc ca dêi Ko\ng ti tơlo liăn Damaca Nguyên Phương, cheăm Phú Lộc, tơring Krông Năng dế ai tơdroăng vâ tơru\m kơpong ki pêt lối 100 ha la nôkố Ko\ng ti nếo uâ mơdiê 60 ta#n tung môi rơnó [ă [ăng tơnêi tơru\m bu nếo 15 ha. Jâ Nguyễn Thị Thu Phương, Kăn xiâm pơkuâ Ko\ng ti tơlo liăn Damaca Nguyễn Phương ăm ‘nâi:

‘’Nôkố, a kơchơ tê mơdró Việt Nam [ă kế tơmeăm ki pro ing mắc ca dêi mâu tíu pêi cheăng mơjiâng pro ki dâi le\m mê mắc ca dế tung pơla ối kal vâ hên. Môi tiah tíu pêi cheăng ngin kố kơxo# plâi ki ngin uâ mơdiê bu châ tê ăm môi kơchơ mơdró ki ku\n [ă mâu kơchơ tê mơdró kân mê ki hên mâu khu mơdró kâ tá hâi châ roê xua kơpong ki pêt tá hâi teăm tu\m’’.

{ă yă mắc ca roê a kơdrum sap ing 100 troh 120 rơpâu liăn môi kg [ă  kloăng khăng sap ing 25 troh 280 rơpâu liăn môi kg, mắc ca Việt Nam dế ai yă kơnâ tâ hên tâng vâ pơchông [ă mâu kế tơmeăm ki ê tung lâp plâi tơnêi. Yă kloăng mắc ca, ca cao tung mâu hơnăm achê pơla kố hiăng [ă dế pro ai pơxúa tơ’lêi hlâu vâ hơ’leh tơdroăng rêh ối ăm mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng khên mơnúa pêt tơvât lơ hơ’lêh pêt hdrê loăng ki kố.

Cho môi tung mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng djâ ahdrối hiăng djâ hdrê mắc ca vêh pêt a kong pơlê, pôa Đinh Tất Thắng a cheăm Ea Put, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi: hdrối nah, pôa hmâ pêt hên cho kơphế, drêng kơphế pơxiâm hiăng vâ krâ pôa hiăng hơ’leh lối 1 ha sap ing tơnêi pêt kơphế chiâng pêt mắc ca [ă hbrâ tí tăng hriăn ple\ng ‘nâi xêh mâu hlá mơ-éa ‘na hdrê loăng ki kố.

Klêi kơ’nâi 8 hơnăm sap ing pơxiâm pêt mắc ca [ă po rơdâ rế hía rế mơdêk [ăng tơnêi [ă hên rơkong tơpui tối phá tơ-ê dêi pó mê 3 hơnăm kố rêm hơnăm pôa châ xo lối péa rơtal liăn, ôh tá riân kơxo# liăn ‘no hrê rak ngăn pôa ối châ xo liăn laih ai 1 rơtal 500 rơtuh liăn sap 1.200 xiâm loăng mắc ca dế ai nôkố.

‘’Á hlo, tâng vâ pơchông [ă kơphế, tiu mê loăng ki kố hiăng le\m tâ. Má môi cho pêt tơvât tung loăng kơphế xuân chiâng xua gá ôh tá tơdjâk troh loăng kơphế. Rak ngăn tơ’lêi hlâ poê tơkâng lơ hnêi hmo\ng ôh tá tơdjâk hên troh kuăn pơlê. Drêng loăng hiăng ai plâi ah mê á rơvât phon, drêng hiăng kơ’muăn plâi to hơto hơ‘ngrăng ko\ng mê á rơvât tơ’nôm 1 hdroh nếo tơkôm troh rơnó krí. Kri plâi mắc ca xuân tơ’lêi a khế 7 âm l^ch troh khế 8 mê plâi gá tơruih xêh tâi’’.

{ă ki xiâm cho ‘na trếo kơhiâm châ pơtih môi tiah ‘’Apía kloăng khăng’’ [ă tơdroăng ki rơhêng vâ roê xúa rêm hâi rế tâk hên ai rôh ki ‘nâ kuăn pơlê a Tây Nguyên tơbriât dêi rơpó pêt mắc ca. Mắc ca chiâng tơdroăng ki mơhúa lơ ôh drêng ai kơdrum ki dâi le\m, plâi kơtốu hên, yă tê kơnâ la xuân ôh tá iâ kuăn pơlê tro lu\p dêi kế tơmeăm khoăng xua hdrê loăng ki kố ôh tá ai plâi. Hên khu ki hriăn ngăn ‘na khoa hok hnê mơhnhôk kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tơche\ng tơmiât nhên drêng pêt hdrê loăng mắc ca, malối cho tung pơla ki tá hâi ‘nâi nhên xiâm kối, tá hâi ‘nâi nhên kih thuât pêt, rak ngăn mắc ca [ă ki kal tâ cho tíu tê ‘na hdrê kố tá hâi tơniăn. La troh nôkố, klêi kơ’nâi hriăn ngăn [ă pêt mơnúa ngăn ki hên mâu [ăng tơnêi pêt pơrá hlo tơniăn le\m, ai plâi kơtốu hên, pro pơxúa ‘na liăn ngân ăm mâu ngế ki pêt.

Pôa Huỳnh Ngọc Huy, ngế ki chêh tơm xo rơkong Khu tơru\m pêi pêt loăng mắc ca Việt Nam tối:

‘’Loăng kơphế mot tung Việt Nam tá hr^ng hơnăm nếo châ pêt a mâu [ăng tơnêi môi tiah hâi kố, mắc ca gá nếo, mê xuân ai tơdroăng ki ối tơvâ tơvân xua tơdroăng pơkâ cheăng dêi khu kăn pơkuâ cho tơdroăng ai yoh, la troh nôkố klêi kơ’nâi 5 hơnăm á hlo hiăng ai tơdroăng ki kal khât malối cho tung mơ-éa pơkâ 30 dêi Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê mơnhên mắc ca cho 1 tung 20 to hdrê loăng pêt tung la ngiâ dêi Việt Nam mê cho tíu ki tơtro luât khât’’.

Pêt loăng klâi tơtro [ă kong prâi, tơnêi tơníu [ă ai pơxúa ‘na cheăng kâ xuân cho tơdroăng ki tơche\ng tơmiât nhên dêi hên ngế kuăn pơlê pêi chiâk a Dak Lak. Klêi kơ’nâi hên hdroh hơ’leh sap ing kơphế, chiâng pêt tiu, ca cao, sa chi, loăng plâi kâ mê nôkố hên kuăn pơlê xuân djâ loăng mắc ca mot tung troăng ngăn vâ hơ’leh mâu [ăng tơnêi ki ôh tá dâi le\m lơ pêt tơvât tung mâu kơdrum kơphế, tiu ki hiăng ai hlâu mơni kô mơdêk tơ’nôm yă kơnâ tung môi [ăng tơnêi.

Laga, tơdroăng ki tô tuăn dế nôkố cho tơdroăng rak ngăn ki dâi le\m ‘na hdrê loăng. Jâ Trần Thị May, cheăm Ea Hồ, tơring Krông Năng, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi:

‘’Klêi kơ’nâi tí tăng ‘nâi ple\ng [ă lăm séa ngăn a mâu túa pơkâ pêt mắc ca, á xuân hiăng ai tơmiât vâ hơ’leh pêt mắc ca teăng a tíu ki pêt tiu ki hiăng hlâ. La xuân ối tô tuăn má môi nôkố hdrê roê u lâi [ă roê tiah lâi cho rak tơniăn xua ai hên ngế tối pêt mê hlá loăng lo le\m la ôh tá ai plâi’’.

Ki khât gá, ngế ki pêt loăng mắc ca Việt Nam tối tơdjuôm, Dak Lak tối krê hiăng tơkâ luâ ôh tá iâ [ai hriâm ‘na hdrê. Drêng yă to kơnâ, kuăn pơlê tơbriât dêi rơpó pêt tung pơla ôh tá tơngah ki klâi, tơdroăng ki hlê ple\ng, rah xo hdrê ôh tá rak tơniăn ki dâi le\m chiâng tơdjâk troh ko ‘nhiê lơ rak vế tung tơdroăng ki ôh tá dâi le\m, oâ hdrong kâ ‘nhiê. Kơxái tiu cho [ai hriâm ki nếo má môi. Mắc ca cho hdrê loăng kong, klêi kơ’nâi 3 hơnăm pơxiâm hiăng ai plâi, tâng ôh tá tơmiât nhên sap ing tôh ki rah xo hdrê, ôh tá rak ngăn tro ki dâi le\m dêi hdrê loăng mê [ai hriâm ki kơnía mơni kô trâm klêi kơ’nâi 3, lơ 5 hơnăm la ngiâ.

Ki păng ‘nâng gá tung hơnăm hdrối ai hên kuăn pơlê a Dak Lak rôe hdrê ki ôh tá krúa le\m pro chiâng ai tơdroăng troh kơ’nâi 5-6 hơnăm pêt loăng xuân ôh tá ai plâi, ki ‘nâ ai la plâi ôh tá hên, ôh tá dâi le\m. Mê pro ti lâi vâ  ‘nâi rah hdrê loăng ki dâi le\m, pó vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng ki drêng rah hdrê pêt, ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng mê hiăng kơ-êng pôa Trần Đức Vượng, ngế ki hmâ tí tăng ‘nâi ple\ng ‘na hdrê [ă ko\ng nge# sinh hok ngăn ‘na loăng kong Việt Nam ai tối ‘na tơdroăng mê. Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

-Ô pôa! Pôa búa tối ti lâi ‘na tơdroăng hdrê loăng mắc ca ki tê dế  nôkố?

Pôa Trần Đức Vượng: Nôkố hên ngế pêi kơdrum deăng pêt loăng plâi pêi ôh tá tơ-[rê. Malối ai hên mâu kơdrum mơdâ hdrê hlối tê hdrê hnê tối ăm kuăn pơlê ‘na túa mơdâ pêt sap ing mơdâ kloăng hdrê ki vâi tối dêi loăng mơdâ ing hdrê ôh tá pơklêp tơkâng. Má péa nếo, tơkâng ki pơklêp tơkâng ôh tá xê loăng hdrê ki apoăng ki dâi le\m. Má pái, vâi pro pơklêp ki oh tá le\m xo hơkê lêa pro tơchiê kơtôu loăng klêi mê vâi pôe rơmôe gá ai tíu tơlêa rơhôt, klêi mê vâi xuân [á chhá ni-long nếo. {ă kuăn pơlê ki hâi chói la lâi ‘nâi hlê ‘na loăng mắc ca mê pá vâ châ ‘nâi kơnó tơdroăng ki mê.

-A Việt Nam ai to lâi hdrê loăng mắc ca, pin ai pơkâ mâu tơdroăng klâi drêng vâ tối ‘na ki le\m lơ ôh dêi hdrê mắc ca, ô pôa?

Pôa Trần Đức Vượng: Nôkố ai dâng 7 hdrê, môi tiah hdrê 246, 741, 800, 849, QN1, A38, 344 mê mau hdrê ki mê tơtro tâi tâng xua tơdroăng pơkâ apoăng dêi loăng kố pêt a tíu ki tô hngiú a kơmăng thế 18 đo# tung pơla 4-5 măng t^ng  gá kô lo reăng [ă ki tô hngiú a kơmăng rế têi mê kơxo# ki hdró tâk chu gá kô pro hơ’lêh chiâng lo reăng. {ă ai to lâi pơkâ vâ tối ki tơ-[rê dêi hdrê. Má môi, plâi gá le\m, má péa kloăng gá tum ah gá tơruih xêh.

Má 3, kơxo# plâi a kloăng gá châ 35-37 lơ troh 43%. Kơxo# kloăng a pơ’leăng kố châ tối cho tơmeăm ki pơxúa dêi xo ah hmôi. Môi tiah mâu hngêi kơmăi uâ mơdiê vâi kô pơkâ yă kơnâ hên tâ. Má 4, kloăng gá drêng hiăng klêi têng pin mơnúa kơ’râu gá kô tơlêa kơtôu. Mâu ngế ki uâ mơdiê ôh tá pro ăm tơhneăng kloăng gá xua vâi tê [ă yă kơnâ tâ mê vâi kơ rôe plâi dêi kuăn pơlê [ă yă kơnâ tâ mâu plâi ki ôh tá tơlo\ng kơtôu.

-Tiah mê, vâ rah mâu hdrê loăng măc ca ki dâi le\m, vâ pêt mê pôa hôm ai hnê pơchân tơdroăng klâi ăm vâi krâ nho\ng o?

Pôa Trần Đức Vượng: Vâi krâ nho\ng o lăm rôe ki hdrối thế rah mâu hdrê loăng mắc ca ki pơklêp tơkâng, pôi ta rôe loăng ki pro hdrê ing kloăng gá. Má péa, vâi krâ nho\ng o thế rah kơdrum mơdâ hdrê ki vâi ô eăng hên, ai kơdrum ki mơdâ hdrê ahdrối. Kơdrum mơdâ hdrê xo ing hdrê ki xiâm mơni hiăng châ séa ngăn khe\n kơdeăn dêi khu râ pơkuâ cheăng dêi tơnêi têa ki hlê ‘na hdrê apoăng mê la thế châ ngăn tối nhên dêi mâu kơ koan khu râ pơkuâ cheăng tơnêi têa hiăng châ krí dêi plâi 3 hơnăm tơngi ngiâ mê kô châ tối cho kơdrum loăng ki [ă mâu kơdrum mơdâ hdrê thế krâ kơ[ăng a loăng mê cho loăng ki pêt xo ing hdrê ki xiam, thế ai hlá mơ-éa séa ngăn tơmeăm.

Vâi thế ‘nâi nhên khât hdrê ki mê cho vâi xo ing hdrê loăng ki ai plâi kơpâu hên. Tâng ki le\m tâ mê nếo châ hlo kơdrum ki vâi pêt loăng  plâi mê plâi gá le\m lơ ôh, kơpâu lơ ôh, kloăng hôm le\m, mê kơxo# tơpoăng plâi gá ti lâi, [ă kơxo# kơtôu loăng hôm hbo há lơ ôh, kơtôu hôm ai pơ’leăng dâi, hôm hbo há lơ ôh. Mê cho mâu tơdroăng ki kal châ ‘nâi ahdrối. Má 3, kuăn pơlê thế rah hdrê ki mơdâ hiăng 1 hơnăm tơdế troh 2 hơnăm tơdế tung mâu tíu ki mê tê. Tơdroăng ki kal nếo cho pơklêp tơkâng hiăng krêa amê oh tá châ ăm hyoh lo pá gong kô tơ’lêi tro tâ pơreăng [ă tíu ki loăng tro rong mê loăng kô oh tá kâi xông kân.

-Hôm mơnê kơ pôa!

            Hương Lý chêh

Gương-Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng