Klêi kơ’nâi lối 7 hơnăm veăng tung tơdroăng ‘mâi pêt kơphế [ă pêt kơphế krá tơniăn, pôa Trần Trọng Khánh, a cheăm }ư\ Êbur, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak hiăng châ hlo mâu tơdroăng ki pơxúa nhên ki tơdroăng kố pro pơxúa ăm. Ki nhên gá, ki dâi le\m kơphế tâk tơdế, kơxo# liăn ‘no rak ngăn kơdroh môi kơpêng 3 [ă yă tê đi đo tơniăn, kơnâ tâ yă kơchơ tê sap ing 1 rơpâu troh 3 rơpâu liăn/kg. Pôa Khánh ăm ‘nâi, drêng ‘nâi tơdroăng ki pêt kơphế krá tơniăn châ tối tơbleăng pêt a Dak Lak, pôa hiăng chêh inâi veăng tung hlo hdrê vâ ‘mâi pêt 2 ha kơphế ki hiăng krâ dêi rơpo\ng.

Tơdrêng amê hnối châ xo mâu tơdroăng ki to\ng kum ‘na kih thuât, hnê mơhno túa rak ngăn kơdrum loăng tiô pơka 4C. Tiô pơkâ kố, mâu ngế ki pêt kơphế tơhrâ kơdroh tơdroăng ki xúa pơkeăng xoh kơdê oâ hdrong vâ rak vế kong prâi tơnêi tíu, tơdrêng amê hnối rak tơniăn tơdroăng pêi cheăng tro má môi ăm kuăn pơlê ki pêt [ă rak ngăn kơdrum loăng.

Pôa Khánh tối nhên:

‘’Hdrối vêh ‘mâi pêt nah mê ki dâi le\m bu châ 1 ta#n 5 tă tung môi ha mê ngin hlo ôh tá tơ-[rê [ă liăn ngân xuân ôh ti châ. Châ ‘nâi troh tơdroăng ki ‘mâi pêt kơphế dêi Chin phuh mê ngin xuân pêi pro tơdroăng ki ‘mâi pêt [ă pơkle\p hdrê kơphế. Troh nôkố, kơphế ngin xuân châ 7 hơnăm, ki dâi le\m nôkố dêi loăng kơphế hiăng hlo tơ-[rê khât, châ sap ing 2 troh 2,5 ta#n/ha’’.

Xuân môi tiah pôa Khánh, hên kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pêt kơphế a Dak Lak hiăng khên tơnôu veăng tung ‘mâi pêt kơphế krá tơniăn. Sap ing hơnăm 2012, tơdroăng tơru\m cheăng tơdjuôm krê ‘’Mơhnhôk pêi chiâk deăng tơtro [ă kơdrum pơkâ túa’’ tung hdrê loăng kơphế châ tơbleăng a 7 tơring ki xiâm dêi kong pơlê.

Ki xiâm dêi tơdroăng kố cho tơku\m mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pêt kơphế iâ, ku\n, mơjiâng mâu khu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng vâ kum hnê hriâm kih thuât tung ‘mâi pêt kơphế [ă tơdroăng ki tê tung kơchơ, mơjiâng mâu kơdrum tro túa pơkâ, pêi pro hnê mơhno ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tung khu a mâu túa pơkâ mơđah tơbleăng tiô túa pơkâ ‘’kuăn pơlê pêi chiâk deăng hnê ăm kuăn pơlê pêi chiâk’’; kum mơdêk mâu khu rơdêi chiâng mâu khu pêi cheăng tơru\m; tơru\m [ă kơchơ mơdró ‘’roê tơdjuôm, tê tơdjuôm’’.

Troh hơnăm 2017, tơdroăng kố hiăng mơjiâng châ 63 khu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng, [ă 3.262 rơpo\ng veăng tung [ăng tơnêi vâ chê 3.500 ha kơphế; mơjiâng châ Khu pêi cheăng tơru\m Nguyên Trường Thịnh (tơring Krông Pa]) [ă khu pêi cheăng tơru\m Quyết Thắng (tơring }ư\ Mgar).

Pôa Phạm Phú Ngọc, kăn teăng mâ [ơrô Nestlé Việt Nam a Tây Nguyên ăm ‘nâi, Nestlé Việt Nam cho tíu cheăng ki djâ troăng ahdrối veăng tung khu pêi cheăng tơru\m tơdjuôm krê sap ing hơnăm 2010 nah troh nôkố. Hlo ki pơxúa hên kơvâ dêi tơdroăng kố, hên hơnăm hdrối nah Nestlé hiăng tơbleăng hên tơdroăng cheăng ăm khu tơru\m cheăng tơdjuôm krê a hên kơvâ cheăng môi tiah kơphế, ka kao, chế, têa ôu tâ tung kong kếo.

Malối cho [ă kơvâ kơphế châ tơbleăng xiâm a Dak Lak [ă kơpong Tây Nguyên, tơdroăng tơru\m cheăng tơdjuôm krê hiăng pro ai pơxúa kal khât.

‘’Ki khât gá tơdroăng tơru\m tơdjuôm krê mê ngin châ pơxúa hên. Drêng pơxiâm pêi tơdroăng mê ngin hiăng pro chiâng môi troăng tiô túa ki kơnía dêi kơphế. Ngin ‘mot tâi tung tâi tâng mâu khu mơdró kâ dêi Việt Nam tung troăng kơnía dêi kơphế tung tơdroăng ki ngin khe\n cho tơdroăng Nescafe Plan, tơdroăng kố gá pro pơxuá tơdjuôm, tơkéa vâ tối drêng pin veăng tơru\m tung tơdroăng kố bô bố xuân châ xúa.

Drêng mâu khu tơru\m veăng tung tơdroăng kố kô châ klâ xoăng hnoăng cheăng châ pro môi tiah dêi rơpó, tiah mê kô kơd^ng hên liăn. {ă môi tung mâu ki pơxúa má môi ki Nestlé châ pơxúa mê cho klêi kơ’nâi kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng veăng tơru\m tung tơdroăng mê, vâi kô pêi pro tiô mâu túa pơkâ ‘na pêt kơphế krá tơniăn tiô 3 víu ‘na cheăng kâ-rêh ối pơlê pơla-kong krâi tơnêi tíu.

Mơ’nui Nestlé châ xo kơphế ki dâi le\m vâ ‘mot tung hngêi kơmăi xuân môi tiah tê ngi mâu kong têa ê ôh tá xơpá môi tiah hdrối nah xếo’’.

Tiô pôa Ngô Nhân, kăn pơkuâ Tíu xiâm Hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Dak Lak, tơdroăng tơru\m cheăng tơdjuôm krê cho tơdroăng ki pơkâ tơdroăng ki kal ai pơxúa ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng, tơku\m mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tung kơpong veăng tiô túa ki mơhno\ng xêh, ôh tá pơklât thế. Xua mê, tung la ngiâ ah, kal pơtối rak vế mâu tơdroăng ki po rơdâ tơru\m cheăng tơdjuôm krê, ki nhên gá cho tơdroăng mơhnhôk pêi chiâk deăng tơtro [ă mâu kơdrum túa pơkâ ăm kơpong xiâm ‘na pêt kơphế tung kong pơlê Dak Lak xuân môi tiah pơtối rak vế ‘mâi mơnhông mâu tơdroăng cheăng dêi khu kăn pơkuâ kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng.

Rơtế amê, mâu kế tơmeăm ki ê môi tiah loăng plâi kâ, păn mơnăn, ká xi xo\ng xuân kal ai mâu kơxo# liăn to\ng kum kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng tiô túa tơru\m tơdjuôm krê.

‘’Tung pơla hdrối kố nah [ă ki rơdêi, loăng kơphế cho ki xiâm ngin hiăng tơru\m [ă mâu ki pêi cheăng ăm Tơnêi têa [ă kuăn pơlê krê. Á xuân púi vâ tiah kố [ă mâu tơmeăm pêi lo môi tiah tiu, loăng plâi kâ, tung tơdroăng păn kơpôu ro chu í pêap, malối tung tơdroăng păn ká xi xo\ng, păn ká têa kroăng xuân cho tơdroăng púi vâ dêi ing mâu khu tơru\m cheăng pá gong veăng kum vâ rơtế [ă mâu tíu pêi cheăng kum ăm kuăn pơlê ai mâu túa tơru\m cheăng pêi lo mâu tơmeăm ki pơxúa vâ kum tung rêh ối pơlê pơla’’.

‘’Tung pơla hdrối kố nah [ă ki hiăng ai hlâu, mê loăng kơphế cho ki xiâm ngin hiăng tơru\m [ă mâu ki pêi cheăng ăm Tơnêi têa [ă kuăn pơlê krê. A xuân púi vâ tiah kố [ă mâu tơmeăm pêi lo môi tiah tiu, loăng plâi kâ, tung tơdroăng păn kơpôu ro, chu í pêap, malối tung tơdroăng păn ká xi xo\ng, păn ká têa kroăng xuân cho tơdroăng púi vâ dêi ing mâu khu tơru\m cheăng pá gong veăng kum vâ rơtế [ă mâu tíu pêi cheăng kum ăm kuăn pơlê ai mâu túa tơru\m cheăng pêi lo mâu tơmeăm ki pơxúa vâ kum tung rêh ối pơlê pơla.

{ă tơdroăng vâ khu ngăn ‘na chiâk deăng chiâng kơpeăng ko\ng ki tơdjêp pơla kuăn pơlê [ă khu mơdró, pak^ng mê hlối hơ’leh nếo tơdroăng ki achê [ă kuăn pơlê tung hnê mơhnhôk cheăng, nếo achê kố, Tíu xiâm ngăn ‘na Hnê mơhnhôk pêi chiâk dêi tơnêi têa hiăng tơku\m po hneăng Hôp tơpui tơno lâp plâi tơnêi ‘na tơru\m cheăng tung pêi pro mơhnhôk pêi chiâk a pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak. Sap ing po hneăng hôp hiăng veăng kum rêm pâ tơbleăng mâu tơdroăng hnê tối nhên veăng pê klêi luât pơkâ tơru\m cheăng tung hnê mơhnhôk pêi chiâk, pro xiâm ki tro vâ Kuo#k ho#i tơbleăng luât tơru\m cheăng pơla tơnêi têa [ă mơngế krê tung la ngiâ.

Vâ kum kuăn pơlê [ă pú hmâ hlê ple\ng nhên tâ mâu tơdroăng ‘na tơru\m cheăng hnê pêi chiâk deăng xuân môi tiah mâu tơdroăng ki pơxúa [ă kuăn pơlê drêng veăng tơru\m cheăng, ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng tơpui [ă pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh, Ngế xiâm pơkuâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng Tơnêi têa tối ‘na tơdroăng mê.  Pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng .

-Ki hdrối, mơnê kơ pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh hiăng veăng tơpui tơno. Ô pôa, pôa tối nhên ‘na tơdroăng kal [ă ki pơkâ dêi tơru\m cheăng pơla tơnêi têa [ă mơngế krê?

Pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh: Pin ‘nâi  nhên cho khu ngăn ‘na chiâk deăng dêi Việt Nam cho môi tung mâu khu ki châ Chin phuh tơmâng, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng tơmâng khât. {ă ki khât gá tung pêi chiâk ôh tá ai hnê mơhnhôk pêi chiâk Việt Nam môi tiah môi inâi hiăng ai ton vâ chê 30 hơnăm kố [ă hiăng veăng ‘no hên hnoăng tung pêi chiâk deăng hlo tơ-[rê. Kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng pin hiăng chiâng môi tiah trăng ki vâ râng dêi tơdroăng cheăng kâ môi tiah dế kố xuân cho môi hnoăng cheăng ki xiâm veăng ‘no ki ôh tá xê iâ dêi tơdroăng hnê mơhnhôk pêi chiâk.

Khu tơru\m cheăng Tơnêi têa [ă kuăn pơlê cho mơhnhôk ing kuăn pơlê vâ tí tăng pêi cheăng vâ tơ-[rê dêi khu cheăng ki kố [ă tâng pin xúa pêi cheăng tâi ivá mê xiâm ki pro pơxúa ăm ‘na pêi chiâk kô kân ‘nâng. Xua mê, xua ti lâi tơdroăng tơru\m pơla Tơnêi têa [ă kuăn pơlê mê tung hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng ngin rah xo vâ pêi vâ xiâm ki mơnhông [ă djâ khu pêi chiâk mê chiâng môi khu pêi cheăng ki tơ-[rê [ă mâu ngế ki pêi khât ‘na tơdroăng pêi chiâk.

{ă ngin tơbleăng ki xiâm vâ pro tơ’lêi hlâu ăm rêm pâ drêng veăng pêi rơtế tối ăm dêi rơpó ai hnoăng cheăng pêi, hnoăng ki pơxúa [ă mơ’nui mơngế ki xúa hên má môi cho kuăn pơlê ki pêi chiâk. Pro ti lâi vâ mơdêk tơ-[rê tơdroăng pêi chiâk [ă ví tơdroăng ki ôh tá mơhúa môi tiah nôkố ki pin dế trâm.

-Ê, tâng tiah mê mâu ngế ki lâi châ veăng pêi a tơdroăng tơru\m cheăng pơla tơnêi têa [ă kuăn pơlê, ô pôa?

Pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh: Ngin ôh tá kơdroh mơngế [ă ngin ôh tá tối kho\m thế, mê kô ngăn, tiô a tơdroăng pơkâ tơchoâm. Gá môi tiah plông xah hêi tơchoâm, ngoh kal vâ, ngoh ai pơkâ vâ pêi, ngoh ai hnoăng ki pơxúa, tơkéa vâ tối, ai hnoăng cheăng pêi [ă ngin kô cho tíu pêi cheăng vâ pro ai tiô tơdroăng púi vâ mê, mâu tơdroăng púi vâ, mâu tơdroăng pêi pro dêi tâi tâng mâu kơ koan, khu tơru\m cheăng  púi vâ châ veăng mê ngin ‘nâi nhên gá chiâng tơmeăm ki mơhno [ă mơ’nui cho  ki xiâm ing pêi chiâk, gá kô pro troh pêi chiâk ki re\ng má môi, iâ má môi [ă hlối tơdrăng le\m nhên má môi.

-Môi tiah pôa tối mê drêng veăng pêi tơdroăng mơngế ki châ xúa hên má môi cho kuăn pơlê. Tiah mê ki pơxúa vâi cho ki klâi?

Pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh: Kuăn pơlê kô châ xúa drêng vâi pêi cheăng vâi ‘nâi kô pêi lo tơmeăm vâi kô prôk alâi. Ki kal má môi nôkố, pin dế thế hơ’lêh ki hlê ple\ng tung pêi chiâk. Pin thế hơ’leh ing môi tơdroăng pêi chiâk pêi iâ, chiâng môi tơdroăng pêi cheăng kâ kân pêi lo tơmeăm tê mơdró ki kal má môi dêi tơdroăng cheăng kâ tê mơdró mê cho hdrối ga vâ pêi lo tơmeăm ga thế ‘nâi tơmeăm ki pêi lo mê kô ‘măn ulâi tung mâu kong têa ki rôe tơmeăm tê mơdró, thăm nếo cho ‘măn drăng lâi, siêu thị ulâi [ă tơdroăng pơkâ ki lâi? {ă tơdroăng ki le\m mê? Ôh tá ai kơbố hôm tâ [ă tơdroăng mơhnhôk pêi chiâk kô chiâng kum kuăn pơlê, kuăn pơlê kô pro mâu tơdroăng ki púi vâ dêi tơná chiâng tơmeăm pêi lo re\ng má môi.

{ă xua ti mê mâu khu tơru\m cheăng kố cho ki xiâm vâ mâu khu mơhnhôk pêi chiâk pêi pro hnoăng cheăng ki mê. Vâi ai xiâm, vâi ai kơmăi kơmok la ngin ai kơmăi, ngin ai kuăn mơngế achê má môi, pro ti lâi vâ chiâng mâu tơdroăng ki púi vâ dêi kuăn pơlê la vâ tí tăng ‘nâi xiâm ki ê, hơ’leh tơmeăm pêi lo.

-Ô pôa, tiah mê nôkố, tơdroăng tơbleăng ‘na tơru\m cheăng pơla tơnêi têa [ă kuăn pơlê trâm mâu tơdroăng ki lâi pá, tơdroăng ki lâi tơ’lêi?

Pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh:  Nôkố a tối tah kố, ki tơ’lêi hlâu [ă xahpá mê gá la lâi xuân cho péa tơdroăng ki môi tiah. Ai tơdroăng kố ‘na ki kố gá tơ’lêi hlâu. Laga pin thế rế pêi rế ‘mâi hơ’leh. Kố cho ki xiâm ôh tá pro chiâng tơdroăng pơkâ ki kơtăng mê pin thế ngăn a tơdroăng dêi luât vâ pêi lo mâu tơmeăm ki tro luât pơkâ. {ă ing tơdroăng luât pơkâ mê pin mơjiâng ăm mâu tơdroăng ki nhên, tơtro [ă tơrêm tơdroăng, tơrêm kơvâ cheăng [ă ing mâu tơdroăng ki nhên khât.

Xua mê, cho tung tơdroăng ki mê pơla ki tơ’lêi hlâu [ă ki pá mê ngin xuân hiăng hlo nôkố kơlo ki loi nhoăm dêi rơpó ti lâi, kơlo ki veăng tơmâng dêi tơrêm khu tơru\m mâu ngế ti lâi. La ngin púi vâ tâng pin ‘nâi veăng hnê tối, tâng pin pơkâ hnoăng ki pơxúa dêi kuăn pơlê ki pêi chiâk ah hdrối mê á loi tơngah khât pin kô châ môi tơdroăng pơkâ ki tro tâ.

-Hôm mơnê kơ pho\ yăo sư - tie#n sih Lê Quốc Thanh.

H’Xíu H’Mok chêh

Gương-Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng