Ngoh Đoàn Văn Hiền, ối a thôn Tiến Phát, pơlê kân Quảng Phú, tơring }ư Mgar, kong pơlê Dak Lak cho môi tung mâu rơpo\ng ki châ xo kơxo# liăn to\ng kum dêi tơring ăm rơpo\ng kơtiê, xua tung rơpo\ng ai krâm kuăn ‘ne\ng, ôh tá ai tơnêi pêi chiâk, on veăng athế lăm tăng pêi cheăng vâi, kế tơmeăm, liăn ngân ôh tá ai ki klâi.

Hơnăm 2015, Tíu xiâm hnê tơdroăng cheăng pêi tơring }ư\ Mgar mơhnhôk ngoh veăng hriâm cheăng pêt kơxêt pâng ling tiô tơdroăng hnê pêi cheăng a thôn pơlê. Klêi kơ’nâi hiăng mơgêi hneăng hriâm, ngoh hiăng khên pơtuah liăn ing mâu ngế ki hmâ vâ pêt kơxêt pâng ling vâ [ối pêt dêi a kơdrum hngêi tơná. Apoăng nah, rơpo\ng ngoh bu mơdâ dâng 100 kơlía, troh nôkố, kơdrum kơxêt dêi ngoh pêt hiăng châ 5 rơpâu kơlía, châ xo liăn tơkâ 200 rơtuh liăn rêm hơnăm. Ngoh Đoàn Văn Hiền tối ăm ‘nâi:

‘’Hdrối nah drêng tá hâi teăm châ hriâm pêi cheăng, on veăng á lăm tăng pêi cheăng vâi, pêi cheăng ôh tá bê kơxo# liăn vâ ăm dêi kuăn mơhriâm. Sap ing hâi á châ Tíu xiâm ăm hriâm tơdroăng pêt kơxêt, xua ing hiâm mơno á hâk vâ [ă tơdroăng cheăng [ă hlo ai pơxúa, sap ing hâi ki mê nah troh nôkố, á pêi lo liăn tơniăn, kuăn ‘ne\ng chiâ hriâm troh tá tui lui. Nôkố hiăng châ meăn pro môi toăng hngêi, rơxế kơto xuân hiăn ai’’.

Ngoh Nguyễn Đình Thành, ối a pơlê kân Quảng Phú, tơring }ư\ Mgar xuân phiu ro, tối ăm ‘nâi: Rơpo\ng ngoh pro kơdrum pêt kơxêt a tơnêi tíu ki lối 165 met karê, ai lối 17 rơpâu kơlía mơdâ pêt kơxêt pâng ling rơbông [ă kơxêt pâng ling khêi.

Tơdroăng pêt kơxêt ôh tá mơdoh ton chôu phut, ôh tá tơbrêi to lâi la tê châ liăn hên tâ tâng vâ pơchông ngăn [ă tơdroăng pêt mâu hdrê loăng ki ê. Maluâ ôh tá eâ ‘no liăn hên, la ngế ki pêt kơxêt athế hlê ple\ng nhên túa pêi pêt, rak ngăn, malối ‘na tơdroăng kơxêt kal chẩak ngăn vâ ing mê athế ‘nâi ‘na hyôh tô hngíu, ki hngiâm kơchoh dêi hyôh têa [ă ki ê hía, vâ ga tơtro [ă tơdroăng kơxêt chiâng dâi le\m.

Klêi kơ’nâi 3 khế, ngoh hiăng châ xo dêi dâng 4 tă kơxêt khăng 1 hdroh. Rêm rơnó châ hnêi xo dêi kơxêt ai 2 hdroh. {ă yă tê châ dâng 500 troh 600 rơpâu liăn 1 kilố, klêi kơ’nâi tah lôi liăn rôe hdrê, pơkeăng, phon [ă ki ê hía … mê ối châ liăn tơkâ dâng 300 rơtuh liăn 1 rơnó. Ngoh Nguyễn Đình Thành tối:

‘’Hnoăng cheăng rak ngăn môi hâi pin bu pêi to peăng kơxo, lăm mot ngăn dêi kơdrum, tâng hlo kơxêt ki lâi tro oâ hdrong, pơreăng athế hnêi tah lôi. Tiah mê, pin châ toh chôu vâ ngăn dêi kơdrum, peăng kơxo pin lăm dêi chiâk ah peăng xêi pin ngăn dêi kơxêt, tê châ liăn hên la hnoăng pêi cheăng bu iâ’’.

Pêt kơxêt ga tơ’lêi xuân chiâng vâ pro kơdrum a tíu plông, lơ pá k^ng kơdrum hngêi, kơxo# liăn ki apoăng vâ pro kơdrum pêt kơxêt ga bu iâ tâng vâ pơchông ngăn [ă pêi pêt mâu hdrê loăng ki ê. Mơngế ki pêt kơxêt xuân chiâng vâ hnêi xo dêi kơxêt tiô tơná vâ, pêi tro dêi tiô rơnó, ôh tá trâm tơdroăng pá. Ki rơhêng vâ tối, dế nôkố hên ngế rơhêng vâ rôe kơxêt pâng ling.

Pôa Nguyễn Ngọc Giao, Ngế pơkuâ tíu xiâm hnê cheăng pêi tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak tối ăm’nâi:

‘’{ă mâu hngêi kơchơ, ngin hiăng châ tơru\m [ă mâu khu mơdró kâ, vâi xuân vâ tơru\m cheăng [ă ngin vâ mơnhên ngăn kơxêt [ă hnối rôe kơxêt ki ngin pêt mơjiâng, rôe xuân chía ai yă kơnâ, kum tơniăn ăm mơngế pêt kơxêt châ liăn tơkâ’’.

Tơdroăng mơjiâng mâu túa pêt kơxêt pâng ling xuân hiăng châ Vi [an hnê ngăn tơring }ư Mgar to\ng kum, hâk kơdeăn, xua tơmeăm ki kố pêt ga tê châ yă, cheăng pêt kơxêt pâng ling ối pro pơxúa hên ăm pơlê pơla, mơjiâng cheăng pêi ăm kuăn pơlê a thôn pơlê, pêi lo liăn ăm toná kuăn pơlê, mơjiâng mâu kế tơmeăm krúa le\m ăm mơngế ki rôe kâ tiah dế nốkố.

Kih thuât rak ngăn kơxêt pâng ling

Tiô hên hlá mơ-éa chêh tối, kơxêt pâng ling châ ngăn môi túa pơkeăng ki kơnía ing kong kế kum ăm le\m ivá [ă kum pơlât prêi mâu tơdroăng châi. Tâng vâ pơchông [ă hên mâu kơxêt ki ê, kơxêt pâng ling kal thế pêi pêt, rak ngăn pá, kal athế tro ‘na kih thuât. Tung tơdroăng tơpui hâi kố, thak sih Nguyễn Thị Bích Ngọc, Cô hnê kơvâ pêi pêt, rak ngăn kơxêt vâ kâ [ă kơxet pro pơkeăng, cheăng tung Tíu xiâm hnê cheăng pêi tơring C|ư Mgar, kong pơlê Dak Lak kô  hnê tối vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ ‘na mâu kih thuât pêt kơxêt pâng ling.

Êng: Ô thak sih Nguyễn Thị Bích Ngọc, kơxêt pâng ling gá pơxúa tiah lâi [ă ivá ?

Tiâ: Tung kơxêt pâng ling ai 2 trếo cho polysaccharid [ă triterpeniod. Kố cho 2 trếo ki châ tí tăng ‘nâi ple\ng nhên [ă hlo ai ki pơxúa gá mơdât ôxy hoă, mơdât u\m tung châ, mơdêk ki mơdât. Pak^ng mê pro ăm mơheăm kơtâu le\m, ga pro le\m ăm mâu ki rơlâi rơlo tung châ, mâu ki kơtêi kơtâu têi. Kơxêt pâng ling ai hên túa: pâng ling khêi, pâng ling rơbông, pâng ling prăng.

Êng: Ê, tâng tiah mê pêt kơxêt pâng ling pin thế hbrâ mâu tơmeăm ki klâi?

Tiâ: Vâ pêt kơxêt pâng ling ki apoăng pin thế ai xu loăng, thế ai xu loăng ki nếo uâ, ki krúa. Klêi pêi pro tơdroăng ăm krúa xu loăng pin thế râm tơ’nôm puâ, akố kal 1% puâ, klêi mê hơ’lâk tâm [ă têa. Klêi hiăng pro ăm gá hngiâm kơchoh dâng 70% tơngi klêng mê thế tơ’nôm trếo kơhiâm. Tơ’nôm trếo kơhiâm akố pin xúa tơpoăng kơtâk phái [ă kơtâk alâi, hơ’lâk ki hên iâ gá sap 5-7%. Klêi pro xu loăng mê pin kô tâ tung cháa kilia. Kilia ki tâ mê sap 1,2 troh 1,5kg, klêi mê pong tru\m, kơchiâ kơpê a ko cháa kilia, klêi mê lăm hơ-oh kơdê pơreăng. 

A Tíu xiâm ai tíu ki hơ-oh kơdê pơreăng gá hơ-oh xêh kal ăm ki tô hngíu sap ing 90-100 độ C, hơ-oh tung pơla 12 chôu. Klêi hơ-oh athế têk tơdrong kilia ki tâ xu loăng mê ‘măn tung hngêi vâ tâm hơ-oh hmo\ng, klêi môi hâi kô mơdâ hdrê, tơkéa vâ tối mơdâ hmo\ng kơxêt. Drêng mơdâ hmo\ng kơxêt thế rak tơniăn, mơdâ tung pơla oh tá ai khía, [ă vâ mơdât tâ pơreăng.

Klêi mơdâ hmo\ng djâ troh a tíu ki păn kông ăm ga xông kân. Klêi 2 măng t^ng mê hdrê pin kô pơxiâm mot a xu loăng [ă gá kô kâ chu tê. Tiah hmâ akố dâng 20 hâi mê hdrê kâ tâi tơdrong xu loăng, klêi hmo\ng hiăng kâ tâi tơdrong xu loăng mê pin kô djâ troh a hngêi ki pêt.

Êng: Tiah mê, thak sih tối nhên tâ pin kal thế ngăn ki hngiú tô [ă ki kơchoh môi tiah lâi ăm tơtro tung pơla kơxêt xông kân.

Tiâ: Mâu khu ki pêt apoăng thế rak tơniăn ki hngiâm kơchoh 80% tơngi klêng. Ki hngíu tô tung hngêi ki pêt dâng 24 - 26% độ C, tơkéa vâ tối ki rơngiâp gá krâ kơvâ. Ki eăng trâ dêi mâ hâi akố dâng 800 lux, tơkéa vâ tối drêng pin mot tung hơpăm ki pêt kơxêt, ki eăng trâ bê ăm pin vâ pơchuât ngăn hlá mơ-éa mê gá hôm.

Klêi djâ pêt kơxêt tung kơdrum hngêi, pin thế lôi dâng 1 pơla măng t^ng vâ ăm kông kơxêt tơniăn tâ. Drêng kông kơxêt hiăng kâi trâng mê pin thế tôh têa vâ ăm gá kơdrâ tô, ki xiâm ăm kơdrâ tô cho vâ ăm kơxêt huăn tâi tơdrêng [ă rơdêi. Klêi tôh têa mê kơxêt kô re\ng xông kân [ă thế tơtro\ng rak ngăn.

Tâng ki hngiú tô luâ tâ 26 đo# C [ă ki kơchoh gá iâ tâ lối 80% mê thế toh têa vâ rơngiâp ăm hngêi ki pêt. Drêng pêt kơxêt, pôi tá ăm mơngế, mơnăn mơnôa mot lo vâ mơdât pơreăng tâ tú.  

Êng: Tiah mê, la lâi pin châ hnêi dêi kơxêt [ă drêng hnêi dêi kơxêt pin thế tơtro\ng tơdroăng klâi ô thak sih?

Tiâ: Tung pơla pêt dâng 3 khế ta troh drêng tuăn kơxêt tâi ki rơbông [ă kơxêt hiăng tơhnhâ hên, klêi mê pin ôh tá toh xếo a kơpêng mê, pin tôh pá xuâp, toh a trêi, ki xiâm toh a trêi vâ ăm tuăn kơxêt xuân pơtối huăn kân, a mâu kliâm kơxêt, pá pêng kliâm kơxêt mê oh tá tro ruih klêh.

Klêi kơxêt hiăng huăn kân [ă kơxêt hiăng khăng dâng 20g cho hiăng tro tiô pơkâ, mê hiăng chiâng vâ hnêi xo. Klêi hnêi xo mê kô pơtối pôe xiâm [ă toh têa a trêi vâ hbrâ ăm kơxêt huăn roh ki má 2. Kơxêt rôh má 2 huăn ngăn gá iâ tâ dâng 1 khế mê pin hiăng chiâng vâ hnêi xo. Rôh má 2 oh tá hên tơ’mô [ă rôh má 1 mê drêng rak ngăn thế pro ti lâi tro tâ vâ rôh má 1 châ xo hên [ă le\m vâ tê hên ngế rôe.

Êng: Hôm mơnê kơ thak sih Nguyễn Thị Bích Ngọc!

Nhat Lisa prế Gương tơplôu [ă tơbleăng