*** Kong pơlê Gia Lai dế pêi pro Tơdroăng tơkêa bro mơnhông ƀă mơdêk ki dâi lĕm hnê hriâm mâu hngêi trung phôh thong hdroâng kuăn ngo ai tíu kâ koi ối pơtê tung hngêi trung, hngêi trung phôh thong hdroâng kuăn ngo ai tíu pơtê kâ koi kơhâi dế hneăng hơnăm 2025 – 2030. Tâi tâng kơxô̆ liăn pêi pro Tơdroăng tơkêa bro cho lối 728 rơtal liăn. Pơkâ xiâm dêi tơdroăng tơkêa bro cho tơniăn hnoăng hriâm tâp ăm hok tro hdroâng kuăn ngo, mơjiâng mơngế pêi cheăng rơkê gum mơnhông cheăng kâ – rêh ối kơpong hơngế hơngo dêi kong pơlê. Lâp kong pơlê Gia Lai nôkố ai 17 hngêi trung phôh thong hdroâng kuăn ngo ai tíu kâ koi ối pơtê ƀă 23 hngêi trung phôh thong ai tíu kâ pơtê kơhâi dế, ƀă ai lối 14.000 ngế hok tro.

*** Rơtế ƀă mâu troăng hơlâ dêi Tơnêi têa mơ’no hnê hriâm, mơngế hdroâng kuăn ngo a Gia Lai xuân dế hlê plĕng tŏng gum ăm kuăn ‘nĕng hriâm tâp. Pôa Kpă An, hdroâng kuăn ngo Jarai, pơlê Ring Dap, cheăm Chư A Thai, tối ăm ‘nâi.

‘’Rêm roh kuăn ‘nĕng hbrâ mot hơnăm hriâm nếo, mâu rơpŏng pơtối hbrâ rôe hmân ếo, kơxop hlá mơ-éa chêh, rơxế mái...ƀă pói vâ kân má môi pro tơ’lêi hlâu ăm kuăn ‘nĕng hriâm lĕm má môi vâ kuăn ‘nĕng hriâm rơkê, chiâng mơngế, la ngiâ ai tơdroăng rêh ối lĕm tro tâ. A kơpong kố ai pái pơlê: pơlê Ring, pơlê Dap ƀă pơlê Ơi, ối tung kơpong pái. Á hlo khu râ kăn pơkuâ tơmâng hên ‘nâng, mâu cháu châ hriâm ôh tá êa nâp liăn, kơnôm tơdroăng tŏng gum mê kuăn pơlê phiu ro ‘nâng’’.

Pôa Alưnh, hdroâng kuăn ngo Bơhnéa, ối a pơlê Biă Tih, cheăm Ia Băng, kong pơlê Gia Lai xuân mơhno tơdroăng ki mơ-eăm rơtế kuăn pơlê rak ngăn ăm kuăn ‘nĕng hriâm troh tui lui:

‘’Hơnăm hriâm nếo kố a pơtối mơhnhôk kuăn‘nĕng hriâm tâp i lĕm, ôh tá lôi pơtê hriâm tơdế rá. Nôkố môi ngế mê hriâm đăi hok, ngế mê dế hriâm phôh thông. Pói vâ hơnăm hriâm nếo kố, kuăn ‘nĕng hriâm rơkê. Á ôh tá hriâm kân, ôh tá ‘nâi hên tơdroăng xua mê bu ‘nâi pơchân kuăn ‘nĕng mơ-eăm hriâm tâp vâ chiâng rơkê, tiô teăm nhŏng o, pú hmâ, vâ la ngiâ rak ngăn ăm dêi châ tơná, rơpŏng ƀă kum pơxúa ăm kuăn pơlê.’’

*** Mot tung hơnăm hriâm, kong pơlê Dak Lak tơkŭm pêi pro 10 hnoăng cheăng ki kal vâ mơnhông ki rơkê plĕng tung hnê hriâm. Kong pơlê mơ-eăm mơdêk kơxô̆ hngêi trung pêi châ pơkâ tơnêi têa tâk troh 55%, rak kơxô̆ hok troh plah tơ’noăng râ má pái lối 98% ƀă pơtối pro kơdroh kơtăn pơla rơkê tung hnê hriâm pơla kơpong tơ’lêi ƀă kơpong xơpá, tơmiât troh mơnhông tơdâng tơ’mô ƀă krá tơniăn.

*** A kơpong tơkăng kong cheăm Buôn Đôn, kong pơlê Dak Lak, Hngêi trung Mầm non Họa Mi châ ‘no 6 rơtal liăn pro tơ’nôm hngêi trung lâm hriâm, tiô tơdroăng púi vâ hriâm tâp dêi 360 ngế vâi hdrêng. Cô yăo H’Pé Niê, ăm ‘nâi:

“Pơlê cheăm ƀă tơná cô yăo ngin phiu ro khât drêng hlo hngêi trung lâm hriâm nếo, hok tro lăm hriâm tŭm. Apoăng hơnăm hriâm ngin lăm troh a rêm hngêi mơhnhôk vâi o troh hngêi trung hriâm. Tâi tâng thái cô ngin mơ-eăm tâi ivá vâ hbrâ ăm hơnăm hriâm nếo, ngin pêi hnoăng cheăng hbrâ mơdât pơreăng môi tiah mơgrúa lĕm kế xúa, lâm hriâm, hngêi mơdrah. Ngin hnê ăm nôu pâ vâ vâi ‘nâi túa hbrâ mơdât pơreăng. Ngin phiu ro khât, hâi ki lâi ngin xuân troh akố kơpuih văng, mơgrúa lĕm kơbong hriâm, plông hêi, hok tro xuân phiu ro há”.

*** Xuân a cheăm tơkăng kong Buôn Đôn, kong pơlê Dak Lak (cheăm Krông Na hdrối nah), jâ H’Sâm Ƀuôn Ja, hdroâng kuăn ngo M’Nông, ăm ‘nâi, hơnăm kố pơlê ai troăng tâp hlá cơ nếo, trăng hlá cơ nếo. Kố cho tơdroăng ki vâi krâ kuăn pơlê hâk tơngăm, mơhno hiâm mơno pâ nhuô̆m tơnêi têa, tơrŭm ƀă tơnêi têa Việt Nam. Tung tơdroăng ki phiu ro Têt Tơniăn krê, vâi krâ kuăn pơlê kơpong tơkăng kong phiu ro hbrâ ăm kuăn muăn troh hngêi trung. Jâ H’Sâm phiu ro ăm ‘nâi:

“Mâu thái cô akố vâi hâk vâ kơ hok tro, vâi rak ngăn hok tro krâu khât, hok tro ki lâi xơpá thái cô pơrá troh a hngêi kơ-êng tăng túa tŏng gum mơhnhôk hok tro lăm hriâm tŭm, hok tro ki lâi tá hâi hlê ƀai ki thái cô hnê mê thái cô hbrâ rơnáu hnê ăm a hngêi, mơhnhôk mâu hok tro ki xơpá troh a lâm, thế krếo phôn kơ-êng rế troh a hngêi vâ mơhnhôk hok tro lăm hriâm”.

*** A cheăm kơpong hngế Dang Kang, kong pơlê Dak Lak, tơdroăng ki hbrâ ăm hâi tơkŭm troh hngêi trung dế hlo hơniâp ro a tơrêm mâu hơlâ troăng, tơrêm hngêi. Ngoh Y Phinh Ƀyă, thái hnê râ má môi Dang Kang 1, tối:

“Rơnó pơtê hriâm ki hơniâp ro hiăng tâi, pơxiâm ăm tơdroăng ki hơniâp ro dêi hâi vâi hdrêng troh hngêi trung! Mâu vâi o hok tro hâk ro tơkôm troh a lâm, trâm dêi thái cô, vâi pú. Laga, pakĭng mê, xuân ối ai mâu vâi o ki xơpá. La á loi tiah kố, ƀă ivá mơ-eăm, hiâm mơno khŏm mơ-eăm ƀă tơdroăng ki veăng gum dêi pơlê pơla, mâu vâi o mê kô tơkâ luâ tơdroăng xơpá ƀă mot tung hơnăm hriâm nếo ƀă hiâm mơno loi tơngah, ôh tá tơchĕng tơmiât klâi”.

*** Kong pơlê Lâm Đồng ai 5 cheăm tơkăng kong a tơnêi ‘lâng mê cho Quảng Trực, Tuy Đức, Thuận An, Thuận Hạnh ƀă Đắk Wil ƀă kơxô̆ hdroâng kuăn ngo châ tơdế pơ’leăng mâ mơngế. Pêi pro troăng hơlâ dêi Tơnêi têa ‘na mơjiâng hngêi trung phôh thong ai tíu kâ koi ối pơtê tung hngêi trung Râ má môi – Râ má péa a mâu cheăm tơkăng kong, kong pơlê dế mơdêk tơdroăng pêi pro mơjiâng 2 toăng hngêi trung apoăng a mâu cheăm Thuận Hạnh ƀă Thuận An. Rêm hngêi trung ai 30 to lâm, tơniăn tíu hriâm ăm dâng 1.000 hok tro. Rơtế ƀă hbrâ tŭm kế tơmeăm khoăng ăm tơdroăng hnê hriâm tâp, hngêi trung xuân châ mơ’no liăn vâ tơxâng pơkâ tíu ối tung hngêi trung ƀă hnê hriâm ki phá tơ-ê a kơpong tơkăng kong pá puât.

Drêng hngêi trung nếo tá hâi kêi mơjiâng, kuăn pơlê pơtối mơ’no liăn cheăng ăm kuăn ‘nĕng hriâm tâp a mâu tíu ki hiăng ai. Jâ H’Thê, hdroâng kuăn ngo M’Nông, ối a ƀon Sarpa, cheăm tơkăng kong Thuận An, Lâm Đồng, phiu ro: tơdroăng rêh ối nôkố ôh tá păng chiâng ôh tá ‘nâi chư, xua mê rơpŏng đi đo mơ-eăm ƀă mơhnhôk kuăn ‘nĕng lăm hriâm tŭm:

‘’Rơpŏng ai 2 ngế kuăn dế hriâm. Mơhé rơpŏng pêi klâng chiâk deăng, laga drêng pơxiâm vâ lăm hriâm mê á xuân mơdoh chôu vâ hbrâ tơmeăm ăm mâu kuăn á mot hơnăm hriâm nếo i tŭm. Rôe kơtong, kơxop mơ-éa chêh, hmân ếo ƀă chêng khŏng ăm 2 ngế kuăn, vâ ai môi hơnăm nếo phiu ro troh hngêi trung ƀă hriâm tâp i lĕm tâ. Kuăn á ‘nâi chư mê lo pakong pơlê pơla mê kum ăm châ tơná hlê plĕng ƀă chiâng hlê plĕng hên tâ’’.

*** Rơtế tơdroăng tơmiât môi tiah mê, nâ Cil Pam K’Quyên (hdroâng kuăn ngo K’Ho) ối a thôn Dà Blah, cheăm Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng, tối:

‘’Ƀă kuăn pơlê, tơdroăng hriâm chư ôh tá xê to ăm kuăn ‘nâi chiâng pơchuât, chiâng chêh mê ối cho péa po ăm tơdroăng rêh ối la ngiâ tơniăn lĕm. Ing hiâm mơno mâu nôu pâ tung rêm rơpŏng, tơdroăng tơmâng dêi mâu thái cô troh tơdroăng tŏng gum dêi khu râ kăn pơkuâ hiăng mơhno hiâm mơno hâk vâ hriâm tâp dêi kuăn pơlê a tíu kố ƀă xuân cho tơdroăng mơnhên ăm tơdroăng môi hiâm mơno dêi pơlê tung tơdroăng mơnhông hnê hriâm a kơpong tơnêi kân rơdâ Lạc Dương’’.

*** Rơpŏng ngoh Tría Ha Bại (hdroâng kuăn ngo K’Ho) a thôn Mê Ka, cheăm Dà Tông, kong pơlê Lâm Đồng ối tung rơpŏng ki pá puât, drêng ai 9 ngế kuăn. Tung mê, ai ngế kuăn kân hơnăm kố hriâm lâm 10. Ngoh Tría Ha Bại tối ăm ‘nâi kô mơ-eăm vâ tâi tâng muăn kuăn châ hriâm tâp,  hlê plĕng tơdroăng ki rơkê pơhlêh tơdroăng rêh ối:

‘’Mơnê khu râ kăn pơkuâ ƀă hngêi trung hiăng pro tơ’lêi hlâu tŏng gum kơxô̆ liăn hriâm tâp ăm mâu muăn vâ mâu muăn ôh tá lôi pơtê hriâm, on veăng á mơ-eăm pơchân tối mâu kuăn mơ-eăm hriâm tâp vâ hlê plĕng tơdroăng ki rơkê ƀă rêm ngế’’.

*** A tíu kơpong tơkăng kong peăng mâ hâi Lâ kong pơlê Quang Ngãi (kong pơlê Kon Tum hdrối nah), vâi krâ kuăn pơlê mâu hdroâng kuăn ngo xuân dế mơhnhôk, rak ngăn kuăn ‘nĕng mot tung hơnăm hriâm nếo. Pôa A Blut, hdroâng Rơ-Ngao, pơlê Đăk Kang Pêng, cheăm Đăk Tô, kong pơlê Quảng Ngãi, phiu ro hbrâ rơnáu mâu tơdroăng ăm kuăn lăm hriâm a hngêi trung hdroâng kuăn ngo ai tíu kâ koi ối pơtê kơtăn ing hngêi lối 50km. Pôa ăm ‘nâi:

“Vâ hbrâ ăm hơnăm hriâm nếo hiăng vâ chê troh, rơpŏng á xuân hiăng hbrâ tŭm tơmeăm ăm dêi kuăn ‘nĕng. Pakĭng tơdroăng ki roê mơ-éa, hmân ếo, kơtong, loăng chêh hiăng tŭm, rơpŏng á ối tơmâng ngăn troh tơdroăng mơhnhôk hiâm mơno, pro tơdroăng ki hâk ro, vâ muăn mot tung hơnăm hriâm nếo ƀă ivá khên tơnôu, kơhnâ. Rơpŏng á ối hnê pơchân dêi kuăn athế mơ-eăm hriâm rơkê, athế hriâm rơtế ƀă pêi, hriâm cho vâ tơná ‘nâi hên tơdroăng ki tro ‘ló, hriâm vâ xo xo hmôi ai tơdroăng ki rơkê vâ pêi cheăng kâ, ai túa ki rơkê tung pơlê pơla kố gá hên mê athế hriâm đi đo”.

*** A cheăm kơpong Đăk Pxi, kong pơlê Quảng Ngãi, nâ Y Liễu, hdroâng kuăn ngo Rơteăng, pơlê Đăk Sế Kne, xuân hiăng hbrâ tŭm mâu tơmeăm vâ ăm 3 ngế kuăn hriâm. Tung mê ai 2 ngế kuăn hiăng kân hriâm râ má 1, ngế kuăn ki hơdrui pơxiâm hriâm mauh yăo. Nâ ăm ‘nâi:

“Hngêi trung hriâm mê xuân achê hngêi kuăn ‘nĕng lăm hriâm xuân tơ’lêi,‘na liăn hriâm mê xuân ôh ti nâp hên ôh, bu nâp môi iâ. Mot tung hơnăm hriâm nếo á rơhêng vâ kuăn á loi nguăn, hriâm tâp rơkê ƀă châ hên tơdroăng ƀlêi chiâng tung hriâm tâp".