Pôa A ‘Djoa, ối a thôn 3, cheăm Tân Cảnh (tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum) tối ăm ‘nâi, rêm hâi, vâi krâ-nho\ng o Rơteăng hmâ trâm mâ, tơpui tơno, ối [ă dêi pó, maluâ mê cho ối a hngêi, tung pơlê, lơ lăm a chiâk deăng, mot tung kong lơ hiăng tro ôu drôu pou klêi kơ’nâi môi hâi pêi cheăng tơbrêi [ă ki ê hía.

Tơdroăng rêh ối xuân ôh tá kâi hluăn, kâi ví ing tơdroăng ki tro tơpui mơdêi, tơpui hyông, tơhôu tơhêng dêi pó, lơ  bu môi nâ ôh tá kâi gât dêi hiâm tô la hiăng pro dêi pó chiâng khéa hơ’nêng. Kơmăng vêh a hngêi, ngế ki mê nếo chôu vế dêi tơdroăng tơpui, hiâm mơno tơná tá hâi ‘nhó le\m. Têh! Hâi hnah, rơkong á tơpui chía mơdêi, tro tơpui xôi, lơ tro hôu vâi krâ-nho\ng o tung pơlê pơla. Pôa A ‘Djoa ai hơ’muăn tối tiah kố:

‘’Hâi hmôi nah, tung pơlê ngin ai môi ngế ôu drôu sêa hôu vâi ki ê, troh a kơxo hâi kơ’nâi mê, ga athế lăm troh a ngế ki tá vâ pâ pơhnêm dêi tơdroăng xôi. Tiô khôi túa, vêa vong ngin, tơdroăng pâ pơhnêm cho kal păng ‘nâng, lơ tro hôu vâi, sêa vâi, tơpui ‘mêi vâi, mê athế pâ vâi pôi tá ‘nhó dêi châ. Tâng ôh tá pâ pơhnêm, vâi kô ôh tá tơmiât le\m kơ pin, xua hiăng ai tơdroăng pui ‘mêi kơ vâi’’.

Tiô khôi túa, vêa vong dêi hdroâng mơngế Rơteăng, tơdroăng ki pâ pơhnêm athế châ pêi pro a kơxo má, tiô tơdroăng ki tơleăng, lơ pro pơle\m dêi krâ pơlê, mê ga nếo chiâng xêt păng ‘nâng. Jâ Y Ui, ối thôn Têa Djê Krâm, cheăm Đăk Rơnga, tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum, tối ăm ‘nâi:

‘’Tiô khôi túa, vêa vong, tâng tung pơlê ai tơdroăng ki ôh tá ro, vâi athế lăm pâ pơhnêm a kơxo má. Ngế ki ai xôi athế pâ ngế ki ga tro tơpui ‘mêi pôi tá ‘nhó tơdroăng ki ga hiăng tơpui ‘mêi, la athế troh hdrối tâ chêm kong tá hâi kơneăng luâ tơkâ troăng. Vâi ối djâ kơkốu í pôh a on, klêi mê, xối xeăng, kơ’nâi mê ga nếo pâ ngế ki tá mâ tá ‘nhó, thăm nếo vâi ối pơle\m [ă drôu xiâm, í.

Ngế ki pro tơleăng cho krâ pơlê, kơnôm krâ pơlê mê kô hnê tối, tơpui khe\n tơdroăng ki xôi ki tro dêi péa pâ, peăng pá lâi xôi krâ pơlê athế vâi pâ pơhnêm dêi tơdroăng xôi, thăm nếo tro pơxâu phak, la ngế ki xôi mê athế tơhrâ, la ngiâ ah ôh tá la lâi pro xếo tơdroăng xôi ti mê’’.

Tối khôi túa, vêa vong dêi hdroâng Rơteăng, khoh chiâng lăm pâ pơhnêm a kơxo má, pôa A Luô, krâ pơlê Kon Pâu, [uôn Kon Wang, cheăm Ea Yiêng, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak, tối ăm ‘nâi: Peăng kơxo má cho chôu phut ki tơtro má môi ăm tơdroăng vâ pro pơle\m. Xua a kơxo má cho roh ki ôh tá ai tơdroăng pơ’lok pơ’lâ, ôh tá kế ki klâi pro ‘mêi, ai xok tuih, ga krúa le\m [ă hmái il^ng, ôh tá ai tơdroăng ki ‘mêi ‘măk, ôh tá ai ki rơtoh dêi mâu kuăn kiâ, kuăn mơnăn tơkâ hluâ.

Ki má péa nếo, a kơxo má, tuăn ngôa dêi kuăn mơngế ga ối hdróu tơleăng le\m, rơkong vâi tơpui xuân tơdrăng tro tiô ing plâi nuih vâi ai. {ă ki má péa, ing 2 tơdroăng ki nếo tối mê, khu xeăng nếo vâ chu lăm ngăn [ă pơtroh ăm tơdroăng ki le\m tro ăm péa pâ, ôh tá ai tơdroăng ki thăm rế tơhôu tơhêng lơ chiâng ai tơdroăng kơneăm dêi pó, lơ ai mâu tơdroăng pơloăng kân ki ê.

Pôa A Luô-Krâ pơlê [uôn Kon Wang, cheăm Ea Yiêng, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak

{ă tơdroăng ki ‘’tơviah xêt’’ tiah mê, tơdroăng ki lăm pâ pơhnêm dêi hdroâng Rơteăng khoh chiâng xêt khât, xut tah lôi mâu tơdroăng ki kơneăm, tam nâ dêi pó, [ă thăm rế tơru\m krá tơniăn pơla hdroâng kuăn ngo Rơteăng. Pôa A Khao, ối a [uôn Ea Mao, cheăm Ea Yiêng, tơring Krông Pa], kong pơlê Dak Lak hơ’muăn tối:

‘’Á ai tơdroăng xôi ‘nâng. Kơmăng hmôi nah á hiăng poăng ‘mot dêi ro tung kơdroăng, xua péa kơdroăng tro tơđôu, môi to ro hiăng châ hdâ lo pá gong, lăm rê kâ lôi alâi dêi Pôa Ngok dâng to lâi chât mêt karê. La troh kơxo má hâi kơ’nâi á hiăng lăm troh a hngêi Pôa Ngok vâ pâ pơhnêm.

Á râng tơvế dêi liăn ai 200 rơpâu há vâ hbrâ ăm tơdroăng chêl alâi xua ro a hiăng kâ, la Pôa Ngok ôh ti vâ xo. Xua á pâ ga pôi tá ‘nhó, á ôh tá tơnăng kơ’nêi dêi ro, Pôa Ngok hiăng lôi [ă ôh tá eâ thế á chêl thiăn. Pôa Ngok ối pơchân tối thế á rak ngăn dêi ro i krâu khât tâ. Sap ing mê a kô mơ-eăm ngăn dêi khu ro i krâu [ă mơnê pôa Ngok hên’’.

Dế nôkố, tơdroăng rêh kâ ối, ‘na hiâm tuăn dêi hdroâng Rơteăng hiăng châ mơnhông mơdêk hên, tơdroăng mơhno túa le\m tro xuân hiăng châ hriâm tâp, châ hlo, ‘nâi nhên ki hloh hlê rơkê ple\ng ‘na mâu hdroâng kuăn ngo ki ê, xua mê, tơdroăng ki pâ pơhnêm a kơxo má ôh ti ai châ rak vế tu\m [ă tơtro tiô chal vâi krâ nah xếo. La ki xiâm dêi tơdroăng ki kal vâ hnê tối ‘na tơdroăng rêh ối kuăn mơngế dêi tơdroăng ki pâ pơhnêm a kơxo má mê vâi krâ-nho\ng o Rơteăng xuân ối rak vế dêi.

Mê cho tơdroăng ki vâ hnê tối pơchân: kuăn ngế ôh tá ai kơbố le\m tro đi đo, tâng lơ tro tơpui, tro pro xôi kal athế ‘nâi s^ng hmréa, ôh pá pro xếo tơdroăng mê. Kal athế ‘nâi ple\ng thế ‘mâi rơnêu dêi hiâm tuăn, ‘mâi pât dêi châ tơná ing rơkong tơpui [ă tơdroăng pêi pro vâ khoh chiâng tơpui tơno, pêi pro mâu tơdroăng ki le\m tro tâ. Peăng ngế ki tro tơpui ‘mêi, tro hôu xuân pôi tá tí tăng tôm xo mâu tơdroăng ki ku\n vâ mơhno tối ăm pơlê pơla pơxâu phak.

Trâm êng vâi krâ 'na túa pâ pơhnêm a kơxo má dêi hdroâng Rơteăng a [uôn Kon Wang (Ea Yiêng, Krông Pa], Dak Lak)

Thăm nếo, vâi ki mê kal athế ai hiâm mơno ‘nâi hơ-ui pâ, ôh ti ‘nhó, veăng hnê tối ngế ki tro xôi mê ‘nâi xo dêi tơdroăng xôi, kô vâ vêh pêi pro tơdroăng le\m tro, ai pơxúa ăm dêi tơná, rơpo\ng hngêi, pơlê pơla, rơtế dêi pó hloh hlê rơkê ple\ng, rak vế tơdroăng ki tơru\m tơrôa krá tơniăn tung pơlê pơla. Pôa A Thin, ối a pơlê Têa Rơsa, cheăm Đăk Trăm, tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum tối:

‘’Tâng lơ tro tơpui xôi, lơ pro ‘mêi mê pin kal athế ai tơdroăng pâ vâi pôi ti ‘nhó, vâ pôi tá ai tơdroăng ki ku\n xo ah chiâng ai tơdroăng ki kân, chiâng kơneăm, tam nâ dêi pó. Mê cho hnoăng cheăng dêi rêm ngế pin. Kuăn ngế ôh tá chiâng rêh ối xêh môi ngế mê kal athế rêh ối tơchuôm [ă pơlê pơla.

Nôu pâ, jâ pôa ai hnoăng cheăng hnê tối dêi kuăn ‘ne\ng; rêm ngế, rêm rơpo\ng hngêi kal athế ai hnoăng cheăng vâ rak vế tơdroăng rêh ối tung rơpo\ng hngêi, xuân môi tiah [ă vâi krâ-nho\ng o pơlê pơla. Rêm ngế tung thôn, pơlê kal athế đi đo hriâm tâp [ă pêi pro tiô kơxop mơ-éa Luât dêi Tơnêi têa, rak vế khôi túa, vêa vong ki le\m tro ki jâ pôa pin hiăng ‘măn ăm’’.

Khôi túa pâ pơhnêm peăng kơxo má dêi mơngế Rơteăng ôh ti xê mơhnhôk thế vâi krâ –nho\ng o pin pro xôi ah lăm pâ vâi pôi tá ‘nhó a kơxo má kô châ pơklêi tơdroăng xôi. Xua bu ai tơdroăng ki ‘nâi s^ng hmréa tung hiâm mơno păng ‘nâng dêi tơná mê nếo châ kuăn pơlê mơnhên tối cho ngế ki hiăng vâ vêh le\m.

‘Nâi nhên dêi tơdroăng tơná xôi, la athế ‘nâi s^ng mréa, ôh tá khoh pêi pro tơdroăng xôi [ă ôh tá ‘nhó tơdroăng xôi vâi rơtế dêi pó vâ mơjiâng tơdroăng rêh ối ki le\m tro tâ nếo -Mê cho ki le\m tro tung mơhno túa le\m tro ’na tơpui kâ dêi hdroâng mơngế Rơteăng a Tây Nguyên.

Nhat Lisa chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng