Rơpo\ng pôa Nguyễn Đình Hà, ối a cheăm Ea Tul, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak nếo châ krí dêi lối chât ta#n krui kơxái ki prâp ki pêt tơvât tung kơdrum deăng tiu. Pôa Hà tối ăm ‘nâi, 2 hơnăm kố, rơpo\ng pôa hiăng dâi trăng tiu ki nếo vâ pro tơdrá pêt tơvât plâi krui kơxái rơdâ vâ chê 1 ha. Tâng vâ ngăn châ krí xo [ă tê châ liăn kơnâ luâ tâ mâu hdrê loăng ki ê. Tâng pêt 1 ha plâi krui kơxái kô châ krí dâng 80 ta#n, tê vâ chê 700 rơtuh liăn. Dế nôkố, plâi krui kơxái prâp tê châ kơnâ yă a mâu hngêi kơchơ [ă châ hên kuăn pơlê vâ rôe. Pôa Nguyễn Đình Hà tối:

‘’Ki pơxúa dêi tơdroăng pêt plâi krui kơxái xua tê châ liăn kơnâ, tâng vâ pơchông ngăn [ă kơphế tơdroăng tê mơdró xuân châ liăn hên tâ. Riân sap ing hâi ki pêt troh nốkố hiăng châ kri dêi 2 troh 3 khế, la krí mơni xuân hiăng châ dâng 20-30 ta#n, tê tiah hmâ ai 14 troh 15 rơpâu ai drêng ‘nâ tâk troh 17 rơpâu ta#n 1 kilô’’.

Xuân môi tiah mê, rơpo\ng pôa Lê Xuân Hải, ối a thôn 6, cheăm }ư\ Dliê Mnông, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak hiăng dâi kơxái meăm vâ kât, hnhâng pơla mâu trăng tiu tung kơdrum chiâng tơdrá vâ pêt plâi krui kơxái. Maluâ bú pêt ai 20 xiâm plâi krui ki pêt mơnúa roh apoăng, rơpo\ng pôa hiăng châ krí xo dêi lối 2 ta#n plâi ki hiăng tum, tê mơ’no tung hngêi kơchơ [ă yă kơnâ sap ing 15 troh 18 rơpâu liăn 1 kilô. Hlo túa pro tơdrá mê chiâng dâi le\m, pôa Hải pơtối po rơdâ tơnêi vâ pêt mơjiâng plâi krui kơxái tung kơdrum tiu:

‘’Plâi krui kơxái hngêi rơpo\ng á pêt mơnúa hlo châ tơ-[rê hên, sap ing ai kơdrum plâi krui kố nah, mê hiăng thăm kum ăm rơpo\ng hngêi á tê châ xo liăn hên. Hlo tơ-[rê tung pêi cheăng kâ châ tơtêk mê rơpo\ng á hiăng ‘no liăn rôe hdrê pêt tơ’nôm pá 200 xiâm nếo. Plâi krui kơxái chiâng dâi le\m ‘nâng, liăn ‘no rôe hdrê xuân iâ, ôh tá hrê liăn hên môi tiah rôe hdrê loăng kơphế lơ tiu, la plâi krui kơxái tê xuân châ kơnâ liăn’’.

Plâi krui kơxái cho hdrê plâi ki tơtro [ă tơnêi khêi bazan, kơxo# liăn ‘no hrê rôe hdrê bu iâ, ôh tá eâ rơvât phon hên, xua ti mê, hên rơpo\ng hiăng xúa trăng tiu ki ai hlâu vâ pêt ăm kơxái plâi krui hếo a trăng ki mê. Plâi krui kơxái prâp dế kố dế cho tơmeăm ki châ tê hên a mâu hngêi kơchơ [ă hên rơpo\ng tung lâp cheăm }ư\ Dliê Mnông xuân hiăng tí tăng lăm ngăn túa pêt plâi krui kơxái dêi pôa Hải vâ hriâm ‘na kih thuât ‘na kơdrum tiu dêi tơná. Pôa Nguyễn Đình Hiền, Kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm }ư\ Dliê Mnông, tơring }ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak tối ăm ‘nâi:

‘’Á tơring kố, plâi krui kơxái cho túa pêi pêt hdrê plâi ki nếo, maluâ mê cho hdrê plâi ki iâ hâi la tơdroăng ki châ krí xo plâi châ plâ tung 3 hơnăm. Kố châ ngăn cho hdrê plâi ki vâ kơdroh kơklêa, xăm kơtiê ki tơtro. Dế nôkố, a cheăm kố hiăng ai hên rơpo\ng kuăn pơlê hiăng no liăn pêt mơjiâng [ă hiăng châ krí xo dêi plâi, hên rơpo\ng ki ‘nâ pêt sap ing 200 troh 300 xiâm. Kố cho túa cheăng ki pơxúa khât tung tơdroăng vâ mơnhông pêi cheăng kâ a cheăm kố’’.

Túa pêt plâi krui kơxái prâp hiăng kum pro pơxúa ăm tơdroăng pêi cheăng kâ ăm vâi krâ-nho\ng o tung pơla tơkôm kơxái tiu vâ hếo lâp trăng. Dế kố, yă rôe plâi krui kơxái prâp dế to kơnâ, tí xê bu kum ăm to kuăn pơlê châ pêi lo liăn ngân mê ối kum pro kơdrum deăng ngiât le\m [ă rak ki hngiâm ăm tơnêi. Maluâ ti mê, vâ pôi tá ai lối hên kuăn pơlê tơbriât dêi pó pêt lối hên hdrê plâi ki kố, mê khu kăn pơkuâ ngăn tơring, cheăm a kong pơlê Dak Lak hiăng hnê tối kuăn pơlê kal athế pêt krâ kơ vâ, vâ khoh ai liăn ngân pơtối pêi pêt, mơjiâng hên hdrê loăng ki ê.

Túa ki rak ngăn plâi krui kơxái châ tơ-[rê a cheăm }ư Dliê M’nông, tơring }ưMgar

Mô hình trồng chanh dây tím góp phần đem lại hiệu quả kinh tế cho bà con trong thời gian chờ tiêu phủ trụ. Hiện tại giá thu mua chanh dây tím đang ở mức cao, không những giúp được người dân cải thiện kinh tế mà còn giúp phủ xanh và giữ được độ ẩm cho đất. Tuy nhiên, để tránh tình trạng người dân phát triển ồ ạt loại cây này chính quyền địa phương ở Đak Lak cũng khuyến cáo bà con chỉ nên trồng để lấy ngắn nuôi dài.

{ă kơxo# liăn ki ‘no iâ, ôh tá êa pêi tơbrê hên tơdroăng po văng, rak ngăn, sap ing hâi ki pêt troh a hâi châ krí xo plâi ôh tá luâ 2 hơnăm, plâi krui kơxái kô châ tơ-[rê hên tâ tâng vâ pơchông ngăn [ă tơdroăng pêt mơjiâng [ă mâu hdrê loăng plâi ki ê. Maluâ ti mê, vâ tơdroăng pêt plâi krui kơxái tro tiô túa kih thuât, châ mơdât oâ hdrong, pơreăng kâ ‘nhê tung pơla rơnó mê hngê xuân cho tơdroăng ki kal athế kuăn pơlê đi đo lăm ngăn dêi kơdrum deăng.

Rơpo\ng pôa Nguyễn Văn Long ối a thôn 2, cheăm Cư Dliê Mnông, tơring C|ư\ Mgar, kong pơlê Dak Lak ai vâ chê 2 ha tơnêi pêt plâi krui kơxái, ki hên cho hdrê ki rôe ing Đài Loan. Pôa Long tối ăm ‘nâi: Tung 2 hectar mê, rêm hơnăm rơpo\ng pôa châ xo dêi vâ chê 200 ta#n plâi, yă tê sap ing 15 rơpâu -17 rơpâu 1 kilô, klêi hiăng tah tâi kơxo# liăn ‘no rôe hdrê, pêi pêt, rak ngăn rơpo\ng pôa ối châ xo dêi tơkâ vâ chê 1 rơtal 500 rơtuh liăn.

La vâ plâi hên [ă plâi gá le\m tiah mê, hdrối mê hiăng hên hdroh, kơdrum plâi krui kơxai dêi pôa hiăng tơkâ luâ tơdroăng ki tro ôa hdrong kâ ‘nhiê, ai drêng ‘nâ thế pui tah vâ pêt nếo. Klêi tí tăng ‘nâi ple\ng ing tơdroăng ki ai khât a tơnêi dêi kơdrum tơná pôa Long hiăng hriâm ing túa pêi cheăng tiah kơ’nâi kố:

Krui kơxái tơ’lêi tro pơreăng tơhe\n rêi drêng rêi tro têa lu, malối cho drêng trâm kong mêi hên. A rơnó mêi, ki hngiú kơchoh tung tơnêi đi đo a kơlo ki hên xua mê vâi krâ nho\ng o thế kơdroh tôh têa ăm plâi krui. Teăng a rơnó mơdrăng vâi krâ nho\ng o thế toh têa ăm plâi krui kơxái rêm hâi, rêm hâi toh sap ing 15-20 phut drêng lâi kong mêi vâi krâ nho\ng o thế toh kơtăn môi hâi [ă pơla toh sap ing 5-10 phut. Pôa Long tối ăm ‘nâi:

‘’Rơnó kố cho rơnó mêi hên mê ki hngiâm kơchoh tung tơnêi hiăng bê têa mê pin thế kơdroh pôi tá toh hên. Tâng kong mêi sap ing 3-4 hâi pin toh môi hdroh, toh hên luâ râ gá kơ bro kơchoh tơnêi, kô ai pơreăng’’.

Drêng kong mêi hên, ki hngiâm kơchoh dêi xiâm plâi krui kơxái hmâ ai hên túa ôa hdrong ki pơrá phá, môi tiah: Pơreăng hrế mơhre#k tơvó, ki kâ ‘nhiê hlá, plâi, pơreăng phôk kâ ’nhiê rêi [ă hlá. Drêng kơxái plâi krui hiăng tro pơreăng kâ ’nhiê kô pro hơ’lêh hlá [ă plâi, pro kơxái plâi krui ôh tá ai ivá vâ xông rơdêi, kơdroh ai plâi.

Xua mê, vâ hbrâ mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê hên a plâi krui kơxái pó vâi krâ nho\ng o thế hnêi tah tơkâng gá đi đo vâ gá châ bâ phuâng tung kơdrum. Pak^ng mê, vâi krâ nho\ng o thế xôh mâu túa pơkeăng vâ hbrâ mơdât ki hrế mơhre#k tơvó, phôk, [ă mâu túa pơkeăng xôh hbrâ mơdât mâu kuăn oâ ki lơ pâk hrik loăng plâi krui kơxái.

Vâ pôi tá ai tơdroăng pơreăng oh tá xâu  pơkeăng mê mâu ngế ngăn kơdrum thế hơ’lêh mâu pơkeăng ki xôh kơdê pơreăng mê péa hdroh rêm rôh xôh hên iâ gá ngăn tiô kô khu mơjiâng bro pơkeăng hiăng chêh hnê a tơdrong lơ kong kếo pơkeăng. Pôa Long tối:

‘’Môi pơla măng t^ng troh 10 hâi, a xôh pơkeăng kơdê kơmeăn. A kơmeăn kố gá re\ng xông tâ tú ‘nâng. Tâng kong tô kô châ 10 hâi, kong mêi bú 1 pơla măng t^ng tê hiăng thế xôh môi hdroh. Môi măng t^ng cho pơkeăng hiăng tâi ki xêt gá thế xôh nếo ăm loăng plâi krui kơxái mê xua ga tơ’lêi tro pơreăng, pin thế mơdât pơreăng, tâng hiăng tro pơreăng kâ ’nhiê khât tơpá vâ kâi kơdê’’.

Tiô pôa Nguyễn Văn Long, rơnó mêi ôa hdrong xông kâ ’nhiê ó loăng plâi krui kơxái kô ôh tá ai ivá mê ki kal trếo kơhiâm ăm loăng plâi krui kơxái xuân thế châ xôh, rơvât vâ tơ’nôm trếo le\m. Rơnó mêi cho pơla loăng dế ai plâi, pó vâi krâ nho\ng o thế rơvât phon tu\m, tơtro chôu phut, rơvât hên kali [ă kơdroh rơvât đăm vâ hlá ôh tá xông rơdêi hên, kơdroh ôa hdrong kâ ‘nhiê:

‘’Drêng hiăng ai plâi mê pin thế rơvât phon, ôh tá kơdroh ki rơvât. Tâng rơvât kơdroh phon loăng kô ôh tá kâi xông rơdêi [ă kô hía trếo kơhiâm kô pro ăm loăng ai kơmeăn kâ ‘nhiê hên, mê kơtăn 10 hâi thế rơvât phon môi hdroh, la thế rơvât phon kali hên tâ iâ vâ plâi gá krá [ă pơreăng oh tá kâi xông tâ tú’’.

Môi tơdroăng nếo châ pôa Long tối cho [ă kơpong tơnêi pro rơnâk i iâ mê kô kơdroh tro têa luô, a mâu kơpong tơnêi ki tơbăng mê pin pôi tá po lối trâu klôh rơtâ tá xiâm. Xua tâng po trâu rơtâ tá xiâm, rơnó  mơdrăng drêng vâi krâ nho\ng o toh gá kô rak têa la a rơnó mêi kô tro têa lu. Malối a mâu khế dêi rơnó mêi. Drêng têa lu kô pro mâu túa pơreăng kâ ‘nhiê rêi, pro u\m rêi [ă hnối hlâ.

Xua mê, rak ngăn plâi krui kơxái rơnó mêi, pak^ng tơdroăng tơ’nôm ăm loăng plâi krui trếo kơhiâm ki tơtro vâi krâ nho\ng o xuân kal thế tơmâng ngăn troh tơdroăng toh têa ăm loăng vâ tơniăn ăm rêi xông rơdêi, châ hrik mâu trếo kơhiâm ăm loăng, păn mơ’rêh dêi plâi ai pơxúa tơ-[rê.

Mâu tơdroăng hnê tối dêi pôa Nguyễn Văn Long ối a thôn 2, cheăm C|ư\ Dliê Mnông, tơring C|ư Mgar, kong pơlê Dak Lak ‘na mâu túa pêi pêt rak ngăn rơvât phon ăm plâi krui kơxái a rơnó mêi tơngah kô veăng kum ăm vâi krâ nho\ng o hlê tơ’nôm túa pêi cheăng dêi a kơdrum deăng tơná vâ pro pơxúa tơ-[rê.

Gương prếi Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng