Cho rơpo\ng ki djâ troăng ahdrối tung tơdroăng ki pêt 1.500 xiâm plâi krui [o\ng kơtôu ngiât a [ăng tơnêi lối 5 ha sap ing apoăng hơnăm 2014, troh nôkố, rơpo\ng pôa Trần Văn Đoan, [uôn Vân Kiều, cheăm }ư\ Êlang, tơring Ea Kar hiăng pêi lo liăn châ sap ing 1 troh 1 rơtal 200 rơtuh liăn tung môi hơnăm sap ing kơdrum plâi krui [o\ng.

Pôa Trần Văn Đoan tối, ki xiâm vâ krui [o\ng đi đo drêh ngiât le\m [ă ai plâi tâ tá hơnăm cho a tơdroăng ki rah xo hdrê le\m, rơdêi; drêng pêt athế pêi tơnêi [ă pro tíu ki ăm têa lo vâ krui pôi tá tro u\m rêi. Rơvât phon ăm loăng ki hên cho xúa phon hlá nhâ, iâ xúa phon trếo pơkeăng; hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê xuân athế xúa mâu kế tơmeăm ing sinh hok, iâ xúa mâu túa pơkeăng hóa học. Pak^ng mê, pơklât thế xúa kih thuât pong kơtôu vâ ai iâ têa [ă trếo kơhiâm tung mâu hneăng plâi krui [o\ng lo reăng tung hơnăm.

‘’Plâi krui [o\ng vâ ai plâi plâ hơnăm mê athế rơvât tu\m phon hưh cơ ăm xiâm loăng tu\m trếo kơhiâm păn roăng [ă rơdêi. Túa pơkâ ki má péa cho athế pong kơtôu pá kơdâm xiâm vâ ăm têa lo [ă trếo kơhiâm vâ loăng lo reăng tro hâi khế; pong kơtôu pôi tá trâu luâ râ bu sap ing 1,5 – 2 cm [ă pôi tá luâ 25 hâi loăng hiăng le\m ah vâ xiâm loăng ‘mâi mơnhông [ă pơxiâm ăm lo reăng kơ’muăn plâi. Tung pơla hneăng ki kố mê kal rơvât tơ’nôm mâu phon Kali, Urê, NPK [ă hên phon ki ê la ki hên xuân cho phon êak ro ki pro mơ-u\m’’.

Jâ Hoàng Thị Mùi, a [uôn Ea Rớt, cheăm }ư\ Êlang, tơring Ea Kar ăm ‘nâi, hlo rơpo\ng pôa Đoan pêt plâi krui [o\ng kơtôu ngiât pêi lo liăn hên mê rơpo\ng xuân khên tơnôu hơ’leh lối 1 ha tơnêi pêt 200 xiâm loăng plâi krui [o\ng sap ing tơdế hơnăm 2016. {ă tơdroăng veăng to\ng kum kih thuât pêt [ă rak ngăn tiô pơkâ VietGRAP sap ing rơpo\ng pôa Đoan, klêi lối 3 hơnăm pêt, kơdrum plâi krui [o\ng dêi rơpo\ng hiăng pơxiâm châ krí xo.

‘’Tơnêi [ă hyôh kong prâi a kơpong }ư\ Êlang gá tơtro [ă loăng plâi kâ ki ai pơluăn tung mêi ai krui [o\ng. Pêt gá re\ng kân, xông rơdêi [ă tơ’mô dêi rơpó, loăng plâi xuân iâ hdrong kâ ‘nhiê. Klêi kơ’nâi 3 hơnăm rơpo\ng hiăng châ krí xo rôh ki apoăng châ vâ chê 1 ta#n plâi. Maluâ nếo pêt la á hlo tơ-[rê khât ing plâi krui [o\ng kố. Á dế tơmiât vâ mung liăn hngêi rak liăn vâ pêt tơ’nôm 1 troh 2 ha nếo vâ xo ah hmôi mơdêk pêi lo liăn’’.

Jâ Trần Thị Thu Thủy, Môi ngế ki hmâ roê plâi a kơpong tơring Ea Kar mơnhên tối, mâu hdrê plâi kâ  tung mê ai krui [o\ng kơtôu ngiât dêi mâu khu ki pêt a mâu cheăm }ư\ Êlang, Ea Ô, }ư\ Ni [ă hên cheăm ki ê hlo dâi le\m khât [ă plâi kân, pơluăn ai hên têa, ngeăm. Mâu plâi ki kố châ tơmối a mâu kơchơ kân tung lâp tơnêi têa hâk vâ roê’’.

‘’Á roê krui [o\ng akố hiăng châ lối 2 hơnăm kố. Á hmâ tê plâi krui [o\ng akố ngi Phú Quốc, Đà Nẵng, Quảng Nam, Phú Yên, Khánh Hòa. Mâu siêu th^ amê vâi bu roê xo kế tơmeăm ki ai tu\m pơkâ VietGRAP, mê plâi akố ai tu\m mê vâi roê tơdrêng hlối. Krui [o\ng }ư\ Êlang kân [ă kơtôu ga chí le\m, pơluăn kân ai têa hên, kâ ngeăm. Tâi tâng mâu khu ki pêt akố pơrá xúa êak ro ôh tá xúa phon hóa học mê plâi ôh tá ‘mêi hên’’.

Tiô mơnhên ngăn dêi Vi [an cheăm }ư\ Êlang, lâp cheăm nôkố ai dâng 400 ha loăng plâi kâ ki ai pơluăn môi tiah: Krui ngeăm, krui kuit, plâi mit, krui [o\ng tung mê krui [o\ng châ pêt hên má môi ai lối 100 ha. Pôa Đặng Quốc Tuấn, kăn pho\ hnê ngăn Vi [an cheăm }ư\ Êlang ăm ‘nâi, loăng plâi krui [o\ng kơtôu ngiât châ kuăn pơlê pêt hên má môi a tơring kố sap ing 5 – 7 hơnăm hdrối. Maluâ pêt hên la krui [o\ng hlo dâi le\m khât [ă rơhéa tung cheăng kâ. Kơnôm ing plâi krui [o\ng mê hên rơpo\ng kuăn pơlê hiăng hluăn ing kơtiê, mơjiâng pro hngêi trăng le\m, păn roăng kuăn hriâm tâp, thăm nếo châ roê rơxế ô tô ki kơnâ châ rơtal liăn. Vi [an hnê ngăn cheăm dế tơru\m [ă kơ koan ki ai tơdjâk troh to\ng kum kuăn pơlê pêt plâi krui [o\ng tiô pơkâ VietGRAP vâ mơdêk tâ nếo ki kơnía dêi kế tơmeăm kố rêm hâi.

‘’Vi [an hnê ngăn cheăm hiăng [ă dế krếo thế mâu khu ki rơkê ple\ng ‘na pêi chiâk deăng xiâm dêi kơvâ cheăng a kong pơlê xuân môi tiah mâu khu ki rơkê ple\ng ối tung [ơrô ngăn ‘na pêi chiâk deăng tơring vêh po lâm hnê, tiâ mơnhên to\ng kum kih thuât tiô troăng VietGRAP ăm vâi krâ nho\ng o. Ing mâu lâm hnê hriâm kih thuât kố, kuăn pơlê kô hlê ple\ng [ă xúa vâ mơnhông kơdrum loăng plâi châ tơ-[rê ‘na liăn ngân hên tâ nếo.

Cheăm xuân hiăng pơkâ thế mâu khu pú hên môi tiah: Đoân droh rơtăm, vâi kơdrâi, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng mơjiâng túa pơkâ lơ khu pêi cheăng tơru\m dêi cheăm vâ kum tăng hlo tíu tê plâi krui [o\ng kố kum kuăn pơlê’’.

{ă ki hlê ple\ng sap ing kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng [ă tơdroăng ki pơkâ sap ing kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh tơring, tung la ngiâ ah ôh ti xê to cheăm }ư\ Êlang mê hên cheăm ki achê a tơring Ea Kar kô pêt tơ’nôm túa pơkâ pêt loăng plâi kâ tung mê ai krui [o\ng tiô troăng hưh cơ krá tơniăn (tiô pơkâ VietGRAP). Ing mê, kô kum kuăn pơlê mơdêk tâ nếo tơdroăng ki pêi lo liăn [ă ki kal tâ cho mâu ngế ki roê kâ ai tơ’nôm mâu kế tơmeăm ki krúa rak tơniăn dâi le\m vâ xúa.

Ki păng ‘nâng ăm hlo, krui [o\ng kơtôu ngiât dế pro pơxúa tơ-[rê ‘na cheăng kâ. Tiah mê, tơdroăng rah hdrê krui [o\ng vâ pêt [ă kih thuât pêt môi tiah lâi, tơdroăng rak ngăn [ă hbrâ mơdât ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng plâi ki kố gá ti lâi. Pôa Nguyễn Văn Kiên - Ngế pơkuâ ngăn khu hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak kô hnê tối ăm vai krâ nho\ng o ing tơdroăng tơpui tơno êng tiâ a kơ’nâi kố:

-Ô pôa Nguyễn Văn Kiên! Vâ pêt krui [o\ng kơtôu ngiât ăm châ tơ-[rê mê vâi krâ nho\ng o thế rah mâu hdrê ki tiah lâi ăm tơtro?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Ô vâi krâ nho\ng [ă pú hmâ! Nôkố [ă hdrê krui [o\ng kơtôu ngiÂt mê xúa péa túa hdrê cho hdrê ki ko iâ a tơkâng loăng klêi mê ‘măn tơnêi pơlêp tơkâng ăm huăn rêi klêi mê ah ko vâ pêt, hdrê ki má péa cho hdrê ki ko ing tơkâng gá tâp a tơnêi tung tơdrong ki lía pro ăm gá lo rêi. Tâng vâi krâ nho\ng o vâ rôe hdrê ki dâi le\m [ă hdrê ki le\m khât ing xiâm mơjiâng pro thế lăm troh a tíu xiâm mơdâ hdrê ngăn nhên vâ rôe.

Tiô á hmâ hlo vâi krâ nho\ng o thế rôe a tíu ki vâi hmâ rôe tơchoâm. Vâi krâ nho\ng o thế lăm troh a kơdrum loăng ki hiăng hlo ai plâi ngăn nhên vâ ’nâi ki tơ-[rê lơ ôh mê nếo rôe hdrê. Tơdroăng rôe hdrê ing mâu tíu mơjiâng pro mê vâi krâ nho\ng o thế k^ tơhrâ ai tơhrâ ‘nôi vâ ví ki tro lup xo ah hmôi drêng hdrê ki mê ôh tá dâi le\m.

-Tây Nguyên ai péa rơnó, rơnó tô mơdrăng [ă rơnó mêi. Tiah mê mơngế ki pêt thế pêt hdrê plâi krui [o\ng kơtôu ngiât a pơla rớno ki lâi tung hơnăm ăm gá tro ô pôa?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: {ă rơnó pêt loăng plâi a Ea Kar mê hmâ hlo drêng kong mêi hên vâi hmâ pêt a khế 5 troh khế 12. Xua mê, vâi krâ nho\ng o thế pêt mâu loăng plâi tung pơla khế 7 rêm hơnăm, xua pơla kố kong mêi hiăng tâi mêi ôh tá xâu têa toăng tung klôh. Pơla kố, vâi krâ nho\ng o xuân thế hbrâ têa vâ tôh loăng ki nếo pêt.

-Troăng hơlâ nôkố vâi krâ nho\ng o pêt krui [o\ng tiô tơdroăng pêt vâ châ tơ’nôm liăn hên, mê pôa kô tối ki kơtăn hơngế ‘na túa pêt mê ti lâi ăm ga tơtro vâ kơdrum loăng krui [o\ng xông kân le\m hlối ai plâi hên?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Ngin hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o thế pêt  krui [o\ng tung kơdrum oh tá xê pêt to mâu loăng ki mơnâ mâ. Pêt loăng loăng cho ki klâi? Pêt loăng plâi cho kuăn pơlê thế pêt krui [o\ng a kơdrum ki ôh tá hâi pêt loăng, oh tá pêt tơvât [ă mâu loăng plâi ki ê. Nôkố ai 2 tơdroăng pêt ki hmâ hlo pêt hên cho 4 nhân 5 tơkéa vâ tối pêt 500 xiâm/1ha; ki má péa nếo cho 5 nhân 6 tơkéa vâ tối pêt dâng 400 xiâm/1ha. Tơdroăng pêt môi tiah mê cho tơtro [ă troăng hơlâ nôkố. Vâi krâ nho\ng o thế tơtro\ng ki pêt hên iâ lơ ôh mê vâ ăm loăng châ ai tơkâng hveăng vâ lo reăng kơ’muăn plâi vâ pôi tá te\ng ah lơ tơdjâk troh loăng vâ lo reăng ai plâi a mơ’nui rơnó.

-Tơdroăng chiâ klôh pêt [ă rơvât phon hdrối vâ pêt xuân kal, mê pôa tối ăm ‘nâi tơdroăng ki pro mê ga ti lâi?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ, tung pơla chiâ kloh pêt loăng krui [o\ng mê vâi krâ nho\ng o thế rơvât hdrối êak ro [ă peăng tơnêi drêng pêt hdrê mê ki tro gá. Ki kân lơ ôh chiâ kloh mê thế 40-40 tâng ôh 50-50. Tây Nguyên ai tơnêi tơbăng mê thế rah tíu ki pro a ‘ngêi vâ pêt, loăng krui [o\ng tơ’lêi kân gá hmâ tro têa lu ah chiâng u\m rêi mê vâi krâ nho\ng o thế chiâ ăm troăng têa rơtâ tá vâ têa châ hiu. Tơdroăng kố kơ pro ăm krui ôh tá tro u\m rêi, tơnêi châ hiu tiu têa hbrông oh tá tơku\m a xiâm ôh tá u\m rêi xuân chiâng chiâ pro troăng tâ tá vâ rơvât phon a xiâm loăng. Tiah mê loăng kô re\ng kân ai plâi le\m.

-Ô pôa, rơvât phon [ă rak ngăn vâ kơdrum krui [o\ng xông mơdêi kơtóu plâi hên xuân cho tơdroăng ki kuăn pơlê dế tơmâng, tiah mê pôa hnê tối ăm ‘nâi tơ’nôm?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Nôkố ngin hnê ăm kuăn pơlê mơ-eăm pêi pro tro tiô tơdroăng xúa phon hưh cơ (tơkéa vâ tối VietGRAP). Phon mê vâi krâ nho\ng o thế rôe phon êak ro, phon chu, phon í klêi mê mơ-u\m mê nếo rơvât ăm loăng. Hên iâ gá rơvât sap 10-20kg/xiâm/hơnăm. Pak^ng mê rơvât hdrối pêt rơvât iâ phon vi sinh rêm hơnăm la thế tro tiô tơdroăng hnê dêi khu mơjiâng pro phon. Thế kơdroh rơvât phon hoă hok, tâng rơvât kô chiâng ai ôa hdrong kâ ‘nhiê kô tơdjâk troh plâi.

-Tơdroăng tôh têa ăm krui [o\ng ti lâi tơtro vâ loăng xông le\m [ă ai plâi hên, ô pôa?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Kơpong Tây Nguyên ai péa rơnó mê rơnó mêi [ă rơnó tô mơdrăng. Má môi rơnó mêi la ai drêng 10-20 hâi ôh tá mêi xếo (vâi tối mêi iâ) vâi krâ nho\ng o thế tôh loăng vâ loăng châ hrik têa xông kân rơdêi. Pơla rôh ki kố vâi krâ nho\ng o oh tá [e#ng ê mê kô tơdjâk troh ki le\m lơ ôh dêi loăng [ă plâi. A tơring Ea Kar hmâ hlo kong tô mơdrăng a mơ’nui khế 4, vâi krâ nho\ng o thế tôh đi đo tung pơla kố thế xúa [ék tôh ăm têa lo i iâ. Vâi krâ nho\ng o ôh tá êa tôh hên ăm loăng, xua loăng krui [o\ng ôh tá xê loăng plâi ki kal têa hên. Rơnó tô mơdrăng kơtăn 12 -12 hâi tôh môi hdroh, xiâm gá tôh 2-3 lit têa/xiâm.

-Mê tróu tơkâng ko hveăng loăng krui [o\ng ki tiah lâi tro vâ ăm loăng kơtóu plâi hên, ô pôa?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Tung pơla pêt vâi krâ nho\ng o thế rak ngăn. Rôh má môi, drêng nếo pêt, vâi krâ nho\ng o thế rak ăm kơtăn 3-5 tơkâng ki xiâm vâ ăm xo ah hmôi tơkâng ki mê kô ai hveăng ki vâ kơ’muăn plâi. Má péa, pro ăm ai tơkâng tung pơla loăng ai plâi vâ loăng ai plâi, vâi krâ nho\ng o thế ko tah hveăng ki luâ dêi rơpó vâ pôi tá rơxâng, hding rơnho#ng eăng trâ mâ hâi [ă ăm gá châ bâ phuâng vâ loăng lo reăng kơ’muăn plâi vâ xo ‘mot trếo ki pro ngiât plâi [ă hlá.

-Tơdroăng mơ’nui ki vâi krâ nho\ng o vâ ‘nâi cho tơdroăng ôa hdrong kâ ‘nhiê loăng krui [o\ng, pôa kô tối ăm vâi krâ nho\ng o ‘nâi mâu túa pơreăng kâ ‘nhiê a loăng krui [o\ng [ă tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng?

Pôa Nguyễn Văn Kiên: Nôkố mâu kơdrum krui [o\ng tung tơring Ea Kar tối tơchoâm [ă kong pơlê Dak Lak tối krê hlo ai 3 túa pơreăng ki vâi krâ nhong o thế tơtro\ng. Môi pro u\m rêi xua kơtâ ôa kâ lơ kơmeăn Oppresium, pơreăng kô xiâm gá pro hlá rêa tr^ng, vâi krâ nho\ng o thế po ngăn a xiâm loăng krui [o\ng. Pó búa po ngăn tơnêi kô hlo rêi tơrân tân mê cho hiăng tâ pơreăng, ‘na kơtôu loăng tơrân há cho kơmeăn Oppresium mê vâi krâ nho\ng o kô chiâng xôh pơkeăng kơdê kơmeăn [ă kơtâ ôa. Má péa, ôa pong kâ plâi ki hên ing rối tr^ng, ki kố vâi krâ nho\ng o thế pê ăm tro rối lơ lu\m ăm plâi gá le\m oh tá tro rối pong. Má pái cho pơreăng Greenlind xua vi khuân kâ ‘nhiê ó tung loăng mê vâi krâ nho\ng o ôh tá hlo, xiâm gá pro ăm loăng răng, khăng kho tơkâng klêi mê hlâ. Tâng châ hlo, mâu loăng ki mê hiăng tro kâ ‘nhiê ó vâi krâ nho\ng o thế lâk tah chôu, tâng hâi kâ ‘nhiê ó mê kô ko trol tơkâng klêi mê prâu, hlối xôk pơkeăng vi sinh vâ kơdê ôa hdrong ki kâ ‘nhiê.

-Hôm mơnê kơ pôa!

Gương – Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng