Apoăng hơnăm 2019, Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng a kong pơlê Kon Tum tơbleăng mơnúa pêt priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro kuăn hdrê priât vâ pêt a tơring Kon Rẫy pêt a tơnêi dâng 1,2 ha. Veăng pêt mê ai 5 rơpo\ng kuăn pơlê ki ối a thôn 4, cheăm Đăk Tờ Lùng châ kum tâi tâng hdrê [ă tơdế phon vâ rơvât.

Cho môi tung 3 rơpo\ng kuăn ngo veăng pêi, ngoh A Minh ăm ‘nâi, klêi ăm 630 xiâm priât ki xo pôm rêi pro hdrê priât teâng veâng peăng hdroh châu Mih. Rơpo\ng ngoh hiăng pêt a tơnêi 3 sao. Nôkố, priât xông kân dâi le\m, ôh tá ai hdrong kâ ‘nhiê:

‘’Khu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng po lâm hnê, rơpo\ng ngin xuân veăng hriâm vâ ‘nâi, ki xiâm vâ mơnhông cheăng kâ. Má péa nếo, Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng xuân kum ăm phon rơvât a hdrối vâ pêt, chiâ klôh vâ pêt ăm tơniăn drêng pêt. Má pái, peăng Tíu xiâm hnê mơhnhôk chiâk deăng xuân kum ăm hdrê priêt peăng hdroh châu Mih vâ pêt’’.

Vâ kum kuăn pơlê ki pêt ‘nâi hlê kih thuât pêt rak ngăn priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât, Tíu xiâm hnê mơhnôk pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum po mâu lâm hnê, hlối rah mâu kăn [o# lăm troh đi đo trâm kuăn pơlê rơkong tơpui hnê ko\ng hlối pê pêt, rak ngăn hdrê prêt mê. Kơnôm ai mâu kăn [o# kih thuât hnê kuăn pơlê, nâ Y Ly re\ng hlê chôu pâ tung tuăn ‘na kih thuât pêt priât:

‘’Túa pêi cheăng dêi rơpo\ng á pêi pro klêi chiâ klôh. Chiâ klôh hiăng klêi, klêi mê tơvât mâu phon hưh cơ, phon êak ro, hơ’lâk puâ [ă klêi mê choi a klôh ki vâ pêt. Kơ’nâi dâng 1 khế vâi hiăng ăm hdrê rơpo\ng á pêt. Á pêt ôh tá tá hlo tơviah klâi môi tiah hmâ há. Hdrê priât xông dâi le#m’’.

Châ khât gá, tâng vâ pơchông [ă troăng hơlâ pêt priât tiô khôi hmâ, pêt priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât ga le\m re\ng xông kân tâ. {ă pêt priât hdrê ki kố kâi trâng [ă ôa hdrong,ôh tá tro oâ hdrong kâ ‘nhê, châ plông priât piê le\m re\ng xông kân a hên kơpong tơnêi ki pêt pơrá phá. Pêt priât tiô troăng hơlâ kố xuân ôh tá hlo pá, kơxo# liăn ‘no pêt bú iâ [ă hâi khế priât xông kân ôh tá ton hiăng châ ai rôa, ai hnông, kơvâ [ă tơná châ priât.

Vâ kum kuăn pơlê hlê tơ’nôm ‘na tơdroăng pro hdrê, pêt priât tiô troăng hơlâ xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât vâ pêt; hlê tơdroăng ki pro pêt rak ngăn tro kih thuât hnê pêi pêt, Ngế chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố ai tơpui tơno [ă  pôa Nguyễn Văn Khoa, Kăn [o# kih thuât, Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng kong pơlê Kon Tum.

-Ki hdrối tâ, koh mơnê pôa Nguyễn Văn Khoa, Kăn [o# kih thuât Tíu xiâm hnê mơhnhôk chiâk deăng kong pơlê Kon Tum hiăng mơdoh chôu ăm rôh tơpui tơno kố!

Ô pôa, sap ing ton roh vâi krâ nah, nho\ng o ki hên hmâ pêt priât tiô túa ki lâk xo ing xiâm kăn priât mê vâ pêt. Tiah mê hdrê priât ki pin xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât vâ pêt gá phá klâi [ă hdrê priât ki pin hmâ pêt?

Tiâ: Tiô túa ki pêt tiah hmâ, vâ pêt môi xiâm priât xo hdrê ing priât kăn. Athế tơkâ luâ hâi khế ki ton [ă pá vâ pêt môi hdroh [ă pêt a môi [ăng tơnêi ki kân. Xua mê, rơhêng vâ ăm gá tơdâng tơ’mô mê athế xo pôm rêi priât pro hdrê. Tung châ priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât cho hdrê ki le\m, ki tơdâng tơ’mô le\m, xiâm priât krúa ôh tá ai pơreăng. Xua pin ôh tá lâk, chiâ xo, klâ sap ing priât kăn, pin ôh tá xúa kơmăi kơmok tung tơdroăng ki tơdjâk troh xiâm priât kăn mê priât gá krúa le\m, ôh tá ai oâ pơreăng, mơjiâng châ hên kuăn hdrê [ă mâu xiâm priât xông kân tơdâng tơ’mô, mê pin xo chhá ing  xiâm. Ki kâi trâng [ă oâ pơreăng dêi xiâm priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât gá le\m tâ. Ôh tá tơdjâk dêi kơmăi kơmok drêng pin xo chhá ing xiâm priât. Ki dâi le\m dêi xiâm priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât le\m tâ priât ki pin hmâ pêt sap ing 10 troh 20% ‘na hâi khế [ă ‘nâi ki dâi le\m dêi châ priât. Mê cho ki pơxúa dêi tơdroăng pêt priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât tâng pơchông [ă túa pêt tiah hmâ.

-{ă xiâm priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât Tíu xiâm Hnê mơhnhôk chiâk deăng kong pơlê Kon Tum ai mâu túa hdrê ki lâi?

Tiâ: Xiâm priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât ai mâu túa hdrê a kơ’nâi kố: priât teâng veâng peăng Hdroh châu Mih, priât nâm, priât lếo, priât peăng mâ hâi lu kong têa Siam... Ai mâu hdrê priât ki ê nếo la tơdroăng ki tối tơbleăng pêt a tơnêi tơníu kong prâi a Kon Tum pin kố mê rôh apoăng pin pơxiâm hlo túa pêt tơtro má môi cho xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât.

-Vâ pêt priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât vâi krâ nho\ng o athế hbrâ tơnêi pêt tiah lâi?

Tiâ: Tung kih thuât pêt priât ki apoăng hnoăng cheăng ki hdrối cho hbrâ tơnêi. Hbrâ tơnêi tơkéa vâ tối cho trâ văng, po pông tơnêi vâ pêt priât kố ôh tá kal tơnêi le\m la tung kơdâm tơnêi athế lối 75cm pôi tá tro têa lân lu, maluâ xiâm priât thế tôh têa la pôi tá kơchoh ó luâ râ. Tơnêi tung ‘nâi rế hbo, rế le\m mê xiâm priât rế re\ng xông kân le\m tâ, mê cho tơdroăng ki hbrâ pêi tơnêi.

-Vâ xiâm priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât kân le\m, tơ’lêi rak ngăn mê vâi krâ nho\ng o ki pêi chiâk deăng pêi pro túa ki pêt [ă kơtăn pơla xiâm [ă troăng pêt priât môi tiah lâi?

Tiâ: Túa pêi [ă pêt priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât kố mê túa pêt ai 2 rơpâu xiâm tung 1ha. Ai 2 túa pêt. Má môi, pêt tiô túa po klôh kân tơ’mô dêi rơpó. Troăng kố kơtăn troăng tá ai 2 met  tơdế. Xiâm kơtăn xiâm, klôh kơtăn klôh ai 2m. Tiah mê cho túa ki pêt 2 rơpâu xiâm tung 1ha.

-Vâi krâ nho\ng o athế xúa phon ki lâi vâ choi ăm xiâm priât?

Tiâ: Tung tơdroăng pêt priât xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât mê phon rơvât má môi cho êak ro, drêng vâi krâ nho\ng o chiâ klôh klêi mê athế choi phon êak ro sap ing 10 troh 15kg tung môi to klôh. Tơ’nôm [ă sap ing 0,3 troh 0,5 kg puâ [ă 0.3 troh 0,5kg phon lân. Pin hơ’lâk tơ’mô a ngâ tơnêi tâ tá klôh, rơvât hdrối vâ pêt. Hnoăng cheăng kố klêi drêng pêt dâng 15 hâi mê cho kih thuât kơđu klôh hdrối vâ pêt.

-‘Na hdrê hdrối vâ pêt thế pro tơniăn tiah lâi tro tiô pơkâ?

Tiâ: ‘Na priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât  tâ tung klo\ng nhe\ng râm trếo pơkeăng pro chiâng hdrê kuăn priât, tâng vâ pêt pa kong tơkôm ga hiăng châ 15 hâi tung klo\ng nhe\ng, hiăng chiâng kuăn hdrê priât, tâng vâ ton hlái sap 25-30 hâi. Drêng mê, plông priât hiăng xông kân sap ing 35 - 45cm [ă hiăng ai 4 troh 6 kơtâ hlá, mê pin nếo chiâng vâ pêt tung klôh. Priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât tâ tung klo\ng nhe\ng vâ ăm ga xông dâi le\m. Tâng pin vâ pêt thế rah tro hâi khế. Má môi, thế pêt peăng kơxo má, pêt kơhâi kong rơngiâp lơ pêt a peăng xêi, ôh tá chiâng pêt drêng hâi kong tô téa. Kong tô kô pro ‘mêi ki vâ xông kân dêi priât. Trâm mâu hâi kong khía kân pin ko tơkâng loăng vâ dâp, hding ăm priât ki pin pêt.

-Pôa hôm ai hnê tối tơdroăng klâi ăm kuăn pơlê ‘na tơdroăng tơvât phon [ă rak ngăn priât?

Tiâ: Hdrê loăng pêt tối tơchoâm [ă hdrê priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât tối phá mê pin thế ngăn nhên vâ tơvât phon ăm tro, hlối tu\m. Pôi tá tơvât lối iâ, lối hên. Tơvât lối hên tơdjâk troh ki vâ xông kân pro priât chiâng tro hơ-ôu trếo ‘mêi tơdjâk troh xiâm rêi priât vâ xông rơdêi. Má péa, pin pôi tá ăm priât tro têa lân lu. Drêng kong mêi tâng ai têa toăng a xiâm ton hâi, tâng têa ôh tá kâi hôi, xôe xiâm priât ôh tá châ bâ phuâng rêi kô u\m, ôh tá kâi xông kân. Priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât kố vâ gá hmo\ng re\ng hlối xông rơdêi. Mê vâi krâ nho\ng o thế kơhnâ rak ngăn rơvât phon i tu\m tung pơla tơnêi ối hơpok le\m mê priât kô re\ng ai kuăn hên. Vâi krâ nho\ng o pin thế rah lối 3-4 to kuăn hdrê gá vâ roăng ăm gá kân chiâng pôm ki vâ hmo\ng chiâng priât. Tung pôm rêi priât mê pin thế rah mâu pôm ki hmo\ng kuăn priât ki dâi, hiăng kân. Tơkéa vâ tối, nho\ng o pin rah mâu pôm rêi ki hmo\ng priât dâi le\m, yâu dâng 1 măng t^ng troh 10 hâi pin rah xo hmo\ng ki ê vâ ăm gá xông vâ drêng gá ai lo rôa ai hnông, kơvâ priât thế ngăn đi đo ôh tá ko xo môi hdroh mê pin ko xo dêi hên hdrôh

-{ă priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât vâ pêt sap ing pêt ta troh hâi ko xo priât ah ton dâng to lâi khế, ô pôa?  

Tiâ: {ă priât ki xo ing chhá pôm rêi, kló priât pro hdrê kuăn priât, sap ing pêt tá troh ai rôa ai hnông, ai priât sap ing 6 troh 10 khế. Sap ing priât ai rôa troh priât piê châ ko xo ah ai dâng 2-3 khế. Tơkéa vâ tối cho sap ing 60-90 hâi. Ngăn tiô kơ hdrê ki re\ng tum lơ ôh pin xuân ‘nâi nhên cho tiô hâi khế gá ai rôa. Ngăn tiô kô rơnó priât ai rôa ta troh drêng xo dâng 3- 4 khế.

-Hôm mơnê kơ pôa!

Khoa Điềm chêh

Gương-Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng