Hiăng luâ 3 hơnăm, ngoh Trần Quang Sơn, ối a thôn 1, cheăm Nam Yang, tơring Đăk Đoa hơ’lêh 5 ha tiu dêi rơpo\ng hngêi tơná pêt loăng hưh cơ teăng tơdroăng pêi pêt môi tiah ton nah. Ngoh kơdroh iâ dêi pơkeăng [ă phon ki rơvât tiô troăng hơlâ rơvât tơ-rêm hơnăm. Teăng amê mâu kế tơmeăm pro ing trếo sinh hok kum mơdêk ăm loăng ai ivá kâi trâng [ă pơreăng, phon hưh cơ vâ ăm ai hên hlá pê, tơdâng tơ’mô [ă tơnêi. Ngoh Sơn xuân pêt tơ’nôm prá a tơdế pơla mâu troăng, mâu xiâm loăng vâ kơdroh tô, rak ăm hngiâm tơnêi. {ă tíu pro ki nếo, kơ’nâi 2 hơnăm, tơnêi tung kơdrum tiu dêi rơpo\ng hngêi ngoh hiăng rơpâ hơpok le\m tâ, rơnó mêi têa cho lo re\ng x^ng tơnêi, rơnó tô rak ăm tơnêi châ hngiâm le\m. Kơdrum tiu nôkố xông ngiât le\m tâ hdrối, la krá rơdêi [ă iâ tro pơreăng kâ ‘nhiê:

‘’Kơdrum tiu pêt tiô troăng hơlâ hưh cơ môi tiah kố gá xông mo le\m, tơniăn, krá ton. ‘No liăn pêt môi tiah kố ‘no iâ liăn pêt tiô túa hmâ roh ton nah. Phon êak ro kố pin hiăng mơ-u\m 1-2 khế, pin hơ’lâk tơ’nôm [ă kơxêt trichoderma [ă pló sinh học. Kơxái tiu ki pêt tiô hưh cơ ôh tá kơ’muăn hên môi tiah tiu ki choi phon pơkeăng hoă hok. Tâng xêo 1 xiâm tiu kô châ 4 - 5kg. La hơ’lêh amê yă ‘no pêi pêt rak ngăn iâ, yă tê plâi kơnâ luâ tâ 2 hdrôh’’.

A thôn 1, cheăm Nam Yang, pak^ng rơpo\ng hngêi ngoh Sơn, nôkố ôi ai chât rơpo\ng ki ê xuân dế pêt tiu tiô troăng hơlâ krá tơniăn ton, hưh cơ. Vâi tơru\m chiâng Khu pêi cheăng tơru\m chiâk deăng [ă mơdró Nam Yang. Ngoh Ngô Văn Tiên, ngế tung khu pêi cheăng tơru\m ăm ‘nâi, vâ hơ’lêh ing tơdroăng pêt tiu ton chiâng troăng hơlâ tiu hưh cơ krá tơniăn, Khu pêi cheăng tơru\m hiăng hôp tơpui tơno [ă dêi pó klâ chiâng 2 khu. Môi khu hiăng ai kơdrum tiu pêt kơdroh rơvât xoh trếo hoă hok, chôa ‘lâng 2-3 hơnăm, klêi mê pêt tiô túa hưh cơ tâi.

Khu pêt nếo kô pơchoh tơnêi, kơdê pơreăng, pêt tiô troăng hơlâ hưh cơ sap ing apoăng. Ing mê, kuăn pơlê ôh tá xua mâu pơkeăng hoă hok, phon rơvât to phon hưh cơ. Tiô ngoh Tiên, kơdrum tiu ki pêt tiô troăng hơlâ hưh cơ ai kơxo# liăn ‘no bú sap ing 25 troh 30 rơtuh liăn/1ha la xuân tơniăn ‘na plâi ki châ xo sap ing 2-3 ta#n tiu. {ă yă tê sap ing lối 100 rơpâu liăn/kg tiu prăng, tung lối 300 rơpâu liăn/1kg tiu khêi, kuăn pơlê xuân ối châ xo tơniăn kơxo# liăn [ă pro kro mơdro\ng ing loăng tiu.

‘’Hơ’lêh pêt tiu tiô troăng hưh cơ ai hên ki pơxúa. Má môi ivá pin tơniăn le\m, ôh tá tơdjâk trếo ‘mêi ing pơkeăng hoă hok. Má péa, tiu ki tê mê vâi vâ rôe, pin ôh tá tô tuăn ‘na tíu ki tê. Nôkố, tiu hngêi á ôh tá bê vâ tê ăm vâi vâ rôe. Pơtih tiu khêi xuân châ tê lối 300 rơpâu liăn /1kg, tiu ngiât xúa ăm mâu hngêi pế pơchên hmê kâ a pơlê kong kân Hồ Chí Minh ôh tá bê vâ tê’’.

Vâ mơdêk pêi lo kế tơmeăm [ă hên ngế vâ rôe, Khu pêi cheăng tơru\m hiăng hbrâ chêh inâi xúa ki rơkê inâi tiu Nam Yang. Tơdrêng amê, mâu ngế tung khu hiăng hriăn pro kơmăi têng tiu [ă tiâ hồng ngoại kum ăm tiu Nam Yang châ rak mơngiơk gá môi tiah apoăng vâ mâu túa tiu ki ngiât, tiu khêi drêng krí. Troh nôkố, mâu tơdroăng ki tơ-[rê rôh apoăng dêi túa pêi pêt tiu krá tơniăn ton, pêt hưh cơ dêi Khu pêi cheăng tơru\m Nam Yang hiăng tơ’mot hên châ 68 ngế [ă pêt vâ chê 100 ha tiu.

Tung mê, ai 30 ha tiu hiăng châ mơnhên tối tro tiô pơkâ VietGAP, rêm hơnăm tê châ chât ta#n tiu hưh cơ ăm mâu tíu tung tơnêi têa. Kơxo# ki mê kô tâk rơdêi a mâu hơnăm pơtối drêng mâu kơdrum pêt tiu châ pêi tiô troăng hơlâ hưh cơ hiăng hơ’lêh tâi tâng chiâng tiu hưh cơ châ tơ-[rê. Pôa Trịnh Quốc Việt, Ngế pơkuâ Tíu xiâm Mơhnhôk pêi chiâk deăng Gia Lai tối:

‘’Nôkố, tơmeăm pêi lo dêi khu tơru\m cheăng Nam Yang hiăng châ mơnhên VietGAP. Vâi pêi pêt tiu tiô pơkâ tơniăn, nôkố tiu ki vâi pêt hiăng châ tê [ă yă vâi tê. Mê cho tơdroăng pêi pro ki tơ-[rê. Hơnăm nah, ngin mơhnhôk pêt pêt, Ngin po hnê kih thuât vâ kuăn pơlê pêi pro tiô troăng hơlâ tơniăn ton. Ngin hlo, kố cho khu tơru\m cheăng pêi cheăng kơhnâ, re\ng, [e\ng [eăn [ă ‘nâi hbrâ rơnáu tăng tíu vâ tê‘’.

Pêi pêt tiu tiô troăng hơlâ hưh cơ, krá tơniăn ton ôh tá xê cho troăng hơlâ pêi ki nếo, dêi kơvâ pêi pêt tiô tung la ngiâ, mê ối kum ‘mâi mơnhông mơdêk ki nhoăm vâ dêi tiu Gia Lai ki tê tung tơnêi têa.

Tung pêi chiâk deăng, ngin ai roh tơpui tơno [a\ Kih sư hnê pêi chiâk deăng cho pôa Lê Bá Nghiêm, ối tung Tíu xiâm mơhnhôk pêi chiâk deăng Gia Lai ‘na kih thuât pêt rak ngăn tiu tiô troăng hưh cơ krá tơniăn.

- Ô kih sư, ahdrối pâ pôa tối ăm ‘nâi mâu tơdroăng ki phá tơ-ê pơla tiu pêi tiô xúa trếo ho\a hok [a\ tiu pêi tiô troăng hưh cơ gá ti lâi?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Má môi, ‘na ki kơnâ, tiu pêi tiô troăng hưh cơ kơnâ tâ tiu pêi tiô khôi ton sap ing 2 troh 3 xôh. Xua mơngế xúa xuân hâk tơmeăm hưh cơ tâ. Tiu pêi tiô troăng hưh cơ ôh tá ai krêa trếo pơkeăng tơdjâk troh ivá. Tơmeăm le\m, kong prâi tơniăn. Mơngế pêi cheăng tung kơdrum tơniăn le\m, ôh tá tơdjâk troh ivá. Drêng yă kơnâ sap ing 2 troh 3 xôh mê châ tơ-[rê hên tiô troăng xúa ho\a hok.

Tâng pêi tiu tiô troăng hưh cơ châ pơkâ pêi rêm kơpong krê, mê ôh tá ai ôa hdrong. Tâng ai mê xuân tơniăn, ôh tá tơdjâk ‘mêi, loăng xông rơdêi le\m. Tiu pêi tiô troăng hưh cơ krá tơniăn hên tâ tâng pơchông [a\ tiu xúa trếo pơkeăng ho\a hok. Tiu xúa pơkeăng ho\a hok mê sap 3 troh 5 hơnăm kô chôa ‘lâng hlâ, laga tiu hưh cơ rêh sap ing 15 troh 20 hơnăm. Mê cho ki pơxúa dêi kơdrum tiu hưh cơ.

- Vâ hơ’lêh ing kơdrum tiu pêi tiô troăng ton hơ’lêh pêi tiô troăng hưh cơ, mâu khu pơkuâ kơdrum kal pêi ki klâi, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: ‘Na ki xông kân pơla tiu pêi tiô troăng ton [a\ tiu pêi tiô troăng hưh cơ, mê gá phá tơ-ê dêi pó. Tiu pêi tiô troăng ton ai xúa trếo pơkeăng ho\a hok, xiâm tiu drêng lâi xuân tu\m, rơlối trếo ăm gá kâ. Laga tiu pêi tiô troăng hưh cơ mê ôh tá ai xúa pơkeăng, xiâm tiu ôh tá kâ hên trếo piê kơhiâm môi tiah tiu pêi tiô troăng ho\a hok, mê gá bu kâ iâ tâ. Phon hưh cơ mê trếo piê kơhiâm iâ, lơ xúa mâu trếo sinh hok mê xuân ôh tá kâi vâ kơdê ôa hdrong, pơrea\ng tâ re\ng, gá ai ivá kâi hbrâ mơdât pơrea\ng dêi xiâm tiu, kum xiâm tiu tơniăn. Tâng pêi tiô troăng ton nah mê hơ’lêh pêi tiô troăng hưh cơ mê kô tá hâi kâi.

Má môi, xua hơ’lêh ‘na trếo piê kơhiâm, xiâm tiu dế kâ châ phâi, tu\m, mê kơdrâ kơdroh ăm xiâm tiu mê kô pro xiâm tiu hlâ. Tâng vâ pêi tiô troăng hưh cơ mê kô ai môi troăng kơdroh xúa trếo ho\a hok. Troăng má péa, pêt nếo loăng sap ing apoăng, pro tơnêi hơpok le\m. Ki kal má môi cho thế pro tơnêi hưh cơ krúa le\m, ai trếo hưh cơ hên vâ xiâm tiu rêh [a\ trếo hưh cơ tung tơnêi. Kơ’nâi mê pêt [a\ rak ngăn tiu tiô troăng hưh cơ sap ing nếo pêt. Drêng mê nếo tối cho tiu hưh cơ.

- Drêng hơ’lêh pêi tiu tiô troăng hưh cơ, mâu ngế pơkuâ kơdrum kal pro tơnêi hơpok le\m, xúa phon rơvât [a\ mâu trếo ki ê tung kơdrum môi tiah lâi, ô kih sư?

Kih sư Lê Bá Nghiêm: Pêi tiu tiô troăng hưh cơ mê tơnêi cho kal má môi, vâ xiâm tiu xông rơdêi le\m. Tâng tơnêi ai hên trếo piê kơhiâm mê xiâm loăng plâi kâ trếo hưh cơ mê, mơjiâng tơmeăm ing trếo hưh cơ mê. Tơnêi hơpok le\m drêng lâi xuân ai ôa tung tơnêi, nhâ hu\n rơtế [a\ mâu loăng plâi ki ê. Ngế pơkuâ kơdrum ôh tá kơdê nhâ [a\ pơkeăng ho\a hok. Vâ kơdê nhâ, mê thế pui, pôi tá xế pơkeăng ho\a hok.

Tung troăng pêi hơ’lêh ing kơdrum tiu pêi xúa trếo pơkeăng ho\a hok hơ’lêh pêt tiô troăng hưh cơ, vâi hmâ kơdroh mâu trếo ho\a hok. Nôkố, vâi hmâ xúa mâu túa môi tiah pêt tro pơkâ, xúa kuăn kiâ kong ki kố kâ kuăn kiâ kong ki tá, hmui kâ ôa prâp, mê tơnêi tung kơdrum vâ kâ ôa prâp kum loăng xông kân tơniăn le\m. Vâi hmâ xúa pơkeăng vi sinh, sinh hok môi tiah kơme\n trichoderma vâ pơtih, lơ kơme\n ngiât, kơmeăn bông.

Kố cho mâu kơmeăn ki ai xêh vâ hbrâ mơdât ôa hdrong, lơ hbrâ mơdât pơrea\ng tung tơnêi, mơdât mâu ôa ki pro tơdjâk kơdrum tiu. {a\ phon rơvât ăm tiu hưh cơ, vâi ôh tá xúa phon ho\a hok mê xúa phon vi sinh, phon eâk ro.

-Mơnê kơ kih sư!

Nguyễn Thảo chêh

Gương-A Sa Ly tơplôu [a\ tơbleăng