Pôa Lê Năng Mười, a thôn 13, cheăm Ea Ktur, tơring }ư\ Kuin, kong pơlê Dak Lak ai lối 10 hơnăm păn chu hơ’nêh [ă chu kăn tiô túa ki păn tiah hmâ. Maluâ hăng pro klôh biogas vâ ‘no ki ‘mêi lo pá gong, la xuân ối xú ‘mêi, tơdjâk troh kong prâi tơnêi tíu tâ tá. Hơnăm 2014, châ tíu ki hnê mơhnhôk cheăng tơring to\ng kum, pôa Mười hiăng ‘mâi rơnêu kơdroăng. A tíu ki pro kơdroăng ton, pôa Mười lêk hbo 60 cm tung mê ai mơnoh, xu loăng hơ’lâk [ă puâ vi sinh.

Sap ing rôh xúa tung păn mơnăn mơnoâ tiô túa ki nếo, kơdroăng ôh tá xú ‘mêi xếo, kơdroh hnoăng cheăng ki rak ngăn xua ôh tá xếo kơdroăng, bu hum ăm to chu tê. Pák^ng mê, kơdroăng păn ối ai tơdroăng ối krúa le\m xuân kơdroh vi sinh pro ai pơreăng tâ tú, mơnăn păn xông kân re#ng. Kơnôm ti mê ki hngăm dêi chu xuân hlo tâk to hên tâ 1 – 3 kg/khế tâng vâ pơchông [ă kơdroăng ki ôh tá xúa kế ki xâ. Rêm rôh păn, pôa vêh xúa nếo tơdế kế ki xâ, kế ki xâ mơnoh lo châ xúa pro phon hưh cơ rơvât ăm loăng pêt.

‘’Peăng tíu hnê mhnhôk cheăng tơring to\ng kum ăm kế ki xâ sinh hok, chu hơ’nêh châ mơ’no vâ păn tiô troăng ki xâ sinh hok păn mơnăn mơnoâ xuân kơdroh kơxo# liăn ‘no hrê tá tơdroăng ki pơreăng tâ tú a chu. {ă tơdroăng ki păn tung kơdroăng tiah hmâ, tâng pin tê châ 50 rơpâu liăn/kg mê păn xúa kế ki xâ sinh hok mơni kô châ 51 – 52 rơpâu liăn/kg, yă xuân kơnâ tâ. Hơ’nêh chu rak tơniăn tâ tâng pơchông [ă tiah hmâ’’.

Xuân xúa kế ki xâ sinh hok vâ chê 1 hơnăm kố, rơpo\ng jâ Lê Thị Hồng, a thôn 10, cheăm Ea Rôk, tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak hlo tiah kố, tơdroăng păn ki hlo hơ’lêh khât, kế ki xú ‘mêi ki troăng ki mơ’no ‘năn păn mơnăn mơnoâ hiăng ôh tá ai xếo. Khu chu xông kân re\ng tung tíu păn ki xâ kế, iâ tâ pơreăng ‘na troăng klêa [ă troăng hiâm. Kơnôm mê kơdroh liăn ‘no hrê roê xúa pơkeăng, kơd^ng liăn roê kế kâ, malối ôh tá ai ki ‘mêi ‘na tơnêi tíu. Jâ Lê Thị Hồng tối ăm ‘nâi:

‘’Hdrối nah, á păn chu a tíu ki pro [ă xơmong [ă xếo, hum ăm chu ôh tá hlo tơ-[rê [ă ối pro ‘mêi troh tâ tá, tơnêi tíu, xú ‘mêi, tung pơla mê á hiăng pro klôh biogas la xuân ối xú ‘mêi. Hơ’lêh păn tiô túa ki sinh hok mê á hlo tiah kố kơd^ng on tơhrik, têa má péa nếo cho kơdroh tơdroăng ki ‘mêi troh kong prâi tơnêi tíu tung pơla 3 khế 10 hâi la xúa túa ki nếo mê bu sap ing 2 khế tơdế troh 3 khế hiăng châ tê’’.

Tiô Khu ngăn ‘na păn mơnăn mơnoâ kong pơlê Dak Lak tối, tâi tâng mâu kơxo# chu tung kong pơlê Dak Lak nôkố châ vâ chê 750 rơpâu to, tơ’mô [ă tâi tâng chu mơ’nui hơnăm 2017. Nôkố mâu tơring, cheăm dế păn vâ hbrâ ăm tê hơ’nêh mâm a Têt Lo hơnăm nếo 2019, la xuân ôh tá tơbriât păn môi tiah tung pơla hdrối nah.

Pôa Thủy Lệ Vũ, kăn pơkuâ khu păn mơnăn mơnoâ kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, khu kố dế hnê tối kuăn pơlê păn mơnăn mơnoâ drêng kố kal tơku\m pêi pro tro rôh ki séa ngăn pơreăng, păn mơnăn mơnoâ tiô troăng ki tơniăn vâ pro ai mâu hơ’nêh mâm ki tơniăn le\m, mâu rơpo\ng ki vêh păn nếo tiô khu mê athế rah roê hdrê chu ki ai xiâm rêi, chu kuăn ki nếo roê athế pâk tu\m pơkeăng ki mơdât pơreăng [ă kroăng klâ hơngế vâ ngăn ivá, klêi mê nếo roê tâi tâng khu vâ păn.

‘’Vâ tơdroăng ki păn mơnăn mơnoâ tiô troăng mơnhông mơdêk krá tơniăn mê ngin xuân xúa mâu tơdroăng pơkâ păn chu tiô troăng VietVAP ăm tơniăn sinh hok lơ mơjiâng kơpong tơniăn ‘na pơreăng a mâu tơring vâ pêi pro troh mâu kế tơmeăm păn krúa xúa tung tơnêi têa mê xuân pêi pro troh tơdroăng ki vâ tê ngi kong têa ê hnối kơdroh ki ‘mêi ‘na tơnêi tơníu mơdêk ki dâi le\m xuân môi tiah ki dâi le\m ‘na kế tơmeăm păn dêi kong pơlê Dak Lak.

Drêng ‘nâ [ă tơdroăng ki păn tơdjâk troh tơniăn ‘na pơreăng, ngin tơmâng ngăn khât troh hnoăng cheăng tối tơbleăng, mơhnhôk kuăn pơlê athế pêi pro tiô mâu pơkâ dêi Khu xiâm ngăn chiâk deăng ‘na hnoăng cheăng rak ngăn, păn roăng xuân môi tiah pâk tu\m pơkeăng vaccine, xôh pơreăng tung kơdroăng păn [ă a tơnêi tơníu păn mơnăn mơnoâ’’.

Xúa Kế ki xâ sinh hok tung păn cho tơdroăng ki pro ai pơxúa ăm kuăn pơlê ki păn. Tơdroăng ki xúa kế ki xâ sinh hok tung păn roăng ôh ti xê pro ai pơxúa drêng rak tơniăn kong prâi tơnêi tíu, kơdroh liăn ‘no hrê mê ối pơxúa ăm pơlê pơla.

Tiô Kih sư Nguyễn Hồng Sơn tối, nôkố túa pơkâ xúa kế ki xâ sinh hok châ xúa chía hên tung păn chu, í. Kế ki xâ sinh hok châ pro [ă xúa tro túa pơkâ kô pro ai pơxúa hên, kum kơdroh hnoăng ki mơgrúa kơdroăng, rông rêm hâi, kơdroh liăn ‘no roê pơkeăng ăm chu.

Túa păn ki xâ kế sinh hok xuân tơ’lêi hlâu. Kih sư Nguyễn Hồng Sơn ăm ‘nâi:

‘’ ’Na túa pơkâ pro kế ki xâ kố mê gá xuân tơ’lêi, kơdroh iâ hnoăng [ă kơxo# liăn ‘no ăm vâi krâ nho\ng o. Xua tung túa ki păn xâ kế sinh hok kố drêng pro kơdroăng ki nếo mê nho\ng o bu kal mơjiâng tâ tú a 4 tíu kơdroăng, a lêk 20% mơnoh [ă 40% cho xu loăng, ki hbo dâng 60 phân’’.

Kế tơmeăm ki xâ gá tơ’lêi tăng, vâi krâ nho\ng o mơni kô xúa mơnoh, xu loăng, lơ hnông alâi vâ rak tơniăn ki hbo 60cm tung kơdroăng păn. Mâu kế tơmeăm kố kal rak tơniăn krúa, x^ng le\m, pôi tá kơchoh [ă pôi tá hơlâk [ă tơmeăm ki ê.

Xúa puâ hưh cơ ai tê a kơchơ tê mơdró. Vâi krâ nho\ng o athế rah xo kế tơmeăm a mâu tíu ki tê kế kâ ăm mơnăn mơnoâ ki châ vâi loi tơngah.

{ă mâu kơdroăng păn ki ai hlâu lơ nếo pro sap ing kơdroăng păn tiah hmâ, vâi krâ nho\ng o ối kal pro ki nếo kơdroăng ăm tơtro. Kih sư Nguyễn Hồng Sơn hnê tối:

‘’Tung pơla pro kế ki xâ sinh hok [ă mâu kơdroăng ki nếo rơnêu mê kal tơtro\ng ‘mâi rơnêu [ă mâu túa môi tiah: tâng môi tiah kơdroăng vâi hiăng pro sap ing hdrối [ă xơmong mê vâi krâ nho\ng o athế pong tru\m rơdâ 10 cm trâu troh tơnêi [ă kơtăn dâng 20cm mê pong môi tru\m môi hdroh.

Sap ing ki ai khât mâu túa pơkâ păn tiô túa ki kố ăm hlo, túa pơkâ kố kơd^ng châ 10% kơxo# liăn ‘no hrê roê kế kâ, 60% hnoăng cheăng rak ngăn, 80% kơxo# liăn on tơhrik, têa, malối cho kơdroh tơdroăng ki ‘mêi troh a tơnêi tíu kong prâi xua mơ’no êak pá gong, ôh tá xú ‘mêi môi tiah túa păn ki tiah hmâ, ôh tá ai rối, tri trôu.

Pák^ng mê, păn chu a tíu ki xâ klêi kơ’nâi mê châ xúa pro phon hưh cơ gá le\m ăm hdrê loăng pêt.

H’Xíu Hmok  chêh

Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng