Tiu cho môi tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki xiâm tê châ liăn hên ăm kong têa ê a tơnêi têa pin. Hơnăm nah, lâp tơnêi têa tê ăm kong têa ê ai 177 rơpâu ta#n tiu, châ xo 1 rơtal 420 rơtuh dollar. Tiu Việt Nam hiăng châ tê troh 95 to kong têa, tung kơpong [ă vâ châ tơdế mâu tíu ki tê tiu dêi lâp plâi tơnêi.

La kơvâ pêt tiu Việt Nam dế trâm pá pái tơdroăng ki kân, kal thế mơnhên vâ to\ng kum. Mê cho deăng pêt tiu hiăng hluâ tơdroăng pơkâ, pêt hâi teăm tơniăn ton [ă ối hên tía pêi ki hâi hlê ple\ng ‘na kih thua#t tung pêi pêt rak ngăn, túa rah hdrê, [ă ki pro rak krúa hâi tơniăn.

A mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên [ă peăng mâ hâi lo pa hdroh tơnêi têa, nôkố ai lối 120 rơpâu ha tiu, châ 90% tung tâi tâng deăng pêt tiu tung lâp tơnêi têa. Tung mê tơku\m hên a 7 to kong pơlê, mê cho: Dak Lak, Dak Nông, Gia Lai, Lâm Đồng, Đồng Nai, Bình Phước [ă Bà Rịa Vũng Tàu.

Deăng pêt tiu a mâu kong pơlê Dak Lak, Dak Nông hiăng tâk hluâ tâ pơkâ péa hdroh tâng vâ pơchông [ă tơdroăng pơcháu troh hơnăm 2020, cho 2 kong pơlê ki ối má môi tung lâp tơnêi têa ai deăng tiu ki kân.

Tơdroăng po rơdâ tơnêi pêt tiu re\ng luâ râ, hluâ tơdroăng pơkâ dế pro tơdjâk troh hên kuăn pơlê, cho mâu ki pôu râng ahdrối tơdroăng ki pá mê. Má môi, tơnêi pêt tiu hiăng ai pơreăng. Tiô riên ngăn hâi teăm tu\m dêi kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng Dak Nông, sap apoăng hơnăm troh nôkố lâp tung kong pơlê ai vâ chê 1 rơpâu 800 ha tiu tro tâ tú pơreăng, kơtâ ôa, tung mê lối 1 rơpâu 200 ha tro pơreăng pro re\ng hlâ, hrá hlâ.

Má péa yă tiu dế chu rơpâ ó, nôkố a kơlo 73 rơpâu liăn môi kikô, bú tơ’mô 40% tâng vâ pơchông [ă hơnăm nah. Kuăn pơlê ki pêt tiu, malối mâu rơpo\ng ki nếo pêt hâi châ krí hiăng ko tah dêi tiu, che\n hên h^n xua kơxo# liăn ‘no pêi pêt apoăng tung tơrêm ha tiu nôkố dâng 350 rơtuh liăn, hên má môi tung mâu hdrê loăng plâi ki ton hơnăm.

Pôa Nguyễn Tuấn Khải, Kăn hnê ngăn ‘na pro hdrê loăng  [ă rak ngăn pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong kong pơlê Dak Nông, tối ăm ‘nâi:

‘’Tung hơnăm nah kuăn pơlê mơdêk pêt tiu hên ‘nâng, ing tơdroăng kố ngin hiăng hên hdroh hnê tối ăm vâi krâ nho\ng o tiah kố, pôi tá tơxup pêt tiu lối hên ah kô tơdjâk troh hên tơdroăng ki pro lu\p ăm kuăn pơlê.

Tiu kal vâ tơnêi ki pêt gá le\m [ă rak ngăn gá tro tiô pơkâ, tâng ôh tá tro pơreăng kơ tơ’lêi tâ tú, malối tiu ki oh tá vâ [ă hyôh kong prâi kơchoh puk pâk xuân môi tiah mâu ôa hdrong kâ ’nhiê. Malối hơnăm kố ai kong mêi oh tá tro ronó, kố cho tơdroăng ki pro tơ’lêi pơreăng vâ xông kâ ‘nhiê’’.

A hneăng hôp, mâu ki rơkê ing Vie#n Khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng pêt kong Tây Nguyên, Tíu xiâm rak ngăn hdrê, pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong, Tíu xiâm hnê mơhnhôk cheăng tơnêi têa, hiăng tơbleăng klêi séa ngăn, mơnúa xoh pơkeăng kơdê kơtâ ôa [ă ôa rơbông ki kâ ‘nhiê tiu, mâu troăng hơlâ kơdroh ki tơdjâk troh dêi kong tô mơdrăng a kơxái tiu tung pơla hyôh kong prâi hơ’lêh, kih thuât xúa phon sinh hok vâ rơvât hbrâ mơdât pơreăng re\ng hlâ, hrá hlâ ki kâ ‘nhiê tiu, klêi tí tăng ngăn ‘na xúa phon rơvât, hnoăng cheăng dêi mâu khu ngăn ‘na chiâk deăng [ă todroăng hnê ăm rơkê ‘na khoa hok kih thuât tung pêt tiu krá tơniăn ton [ă hên ki ê.

Hên túa hriâm cheăng tung pêi pêt rak ngăn, xôh pơkeăng kơdê pơreăng kâ ‘nhiê tiu, xuân châ hnê tơbleăng a hneăng hôp. Vâ mâu tơdroăng hnê tối mê châ troh tơrêm kuăn pơlê, veăng hnê tối ăm kơvâ pêt tiu tơniăn ton, pôa Trần Văn Khởi, kăn cheăng tung khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng tơnêi têa, tối ăm ‘nâi:

‘’Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng tơnêi têa rơtế [ă mâu tíu pêi cheăng, kơ koan tung hơnăm kố kô tơbleăng môi hlá mơ-éa pơkí chêh ‘na tơdroăng hnê pêi chiâk deăng dêi mâu kong pơlê. Mê cho tơdroăng chêh ki kal ‘na pêt rak ngăn tiu, ‘mot tung kơmăi ki chêh ‘măn tiô kih thuât hnê ki nếo, nhên tâ, pak^ng ki hiăng hlê ‘na kih thuât ối ai tá tơdroăng ăm pin hriâm xêh vâ pin hlê, pơtối rak tơnêi ki pêt a oh tá hên luâ râ, la tiu ki pê lo châ tối krúa le\m, kuăn pơlê châ tê dêi kơnâ, tơniăn ton’’.

Klêi po hneăng hôp tơpui ‘na tơdroăng mơdêk pêt tiu tơniăn ton a kơpong Tây Nguyên [ă Peăng mâ hâi lo pa hdroh tơnêi têa, xuân a pơlê kong krâm Gia Nghĩa, kong pơlê Dak Nông, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơku\m po hneăng hôp ‘’Mơjiâng, mơdêk tơru\m pêi pêt tiu tơniăn, tơniăn ton’’.

Ing mê, tung la ngiâ, mâu khu xiâm kơvâ cheăng tơdjâk troh kơ tơku\m séa ngăn, [ă pâ thế tơnêi têa to\ng kum kơjo ăm rêm pâ veăng pêi cheăng tơru\m, malối mâu khu mơdró, vâ mơdêk ki tơru\m pêi pêt tiu tơniăn, mơngế ki pêi pêt hlê ple\ng kuăn pơlê pê lo tiu vâ tê mơdró pêi tiu le\m tiô pơlâ VietGAP, (Glôu-bôl Gap) GlobalGAP, ai tiô mơngế vâ rôe rế hên tung lâp plâi tơnêi.

Mâu kong pơlê tung kơpong Tây Nguyên [ă peăng mâ hâi lo pa hdroh tơnêi têa xuân kal pơkâ mơhnhôk mơjiâng mâu khu pêi cheăng tơru\m, pro tơ’lêi hlâu ăm khu mơdró vâ ’no liăn pro hngêi kơmăi uâ, pơliê, mơjiâng inâi tiu, po rơdâ tíu tê. Malối tung pơla nôkố, hnê tối ăm kuăn pơlê pôi tá po rơdâ tơnêi pêt tiu, khu mơdró pôi ta pêt xếo tiu.

Tiu a Việt Nam tối tơchoâm [ă Tây Nguyên tối phá dế hên luâ tơdroăng pơkâ, pro tơdjâk troh hên tơdroăng. Tung mê, ki ăm hlo ai pơreăng kâ ‘nhiê, [ă yă tiu đi đo chu rơpâ. Tiah mê kal thế tơku\m pêi pêt [ă tê tơmeăm ki kố môi tiah lâi vâ tơniăn ton? Ngế chêh hlá tơbleăng ‘na tơdroăng kố ai kơ-êng pôa Lê Quốc Doanh, Ngế xiâm pho\ ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tối ‘na tơdroăng kố.

Êng: Ô pôa, kơxái tiu cho hdrê plâi ki tê châ kơnâ liăn má môi a Tây Nguyên [ă peăng mâ hâi lo pá hdroh. Tiah mê, vâ thăm mơnhông pêt tiu tơniăn, kal athế athế pêt mơjiâng tiah lâi, ô pôa?

Pôa Lê Quốc Doanh: Kơxái tiu dế kố hiăng chiâng tơmeăm chiâk deăng ki kal tung tơdroăng pêi chiâk pêi deăng a tơnêi têa Việt Nam, cho môi tung 10 khu tơmeăm chiâk deăng ki tê tơngi kong têa ê châ lối 1 rơtal dollar tung 1 hơnăm. Xua ti mê, vâ thăm mơnhông pêt tiu châ tơ-[rê, tơniăn ton, pak^ng tơdroăng kơdô mơ-eăm dêi rêm ngế kuăn pơlê mê pin xuân kal athế thăm mơnhông ‘na tơru\m cheăng tơniăn pơla khu mơdró kâ [ă hnối têng, uâ, mơdiê pơ’leăng tiu tơru\m [ă mâu kong pơlê, tơring, cheăm [ă mâu khu pơkuâ ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng.

Xua tâng pin tơru\m tơniăn [ă mâu khu ki kố, khu mơdró kâ nếo chiâng môi khu ki châ rôe tơmeăm tơniăn, châ rôe ki dâi le\m dêi pơ’leăng tiu; [ă kơnôm ing khu mởơdró kâ kô rơtế [ă kuăn pơlê pêi pro tro [ă tu\m mâu túa cheăng, cheăng kih thuât ki pêi pêt rak ngăn pơ’leăng tiu tơniăn ton, dâi le\m [ă ai tiu xú ho\m, tơxâng vâ mơ’no tê tơngi kong têa vâi ê.

Êng: Pơ’leăng tiu a tơnêi têa pin pêi lo vâ chê 50% tâng vâ ngăn [ă tơmeăm ki ê [ă châ 60% tâng vâ ngăn [ă tơmeăm ki châ tê tung lâp plâi tơnêi. Tiah mê, pak^ng tơdroăng pêi pêt, tơdroăng tơku\m tê mơdró tiu ga ai hnoăng cheăng tiah lâi, ô pôa?

Pôa Lê Quốc Doanh: Ngin hlo tơdroăng kố Khu tơru\m hnê ngăn ‘na pêt tiu Việt Nam pêi cheăng tơ-[rê ‘nâng. Tung hơnăm nah, Khu tơru\m ngăn ‘na pêt tiu xuân hiăng châ tơku\m hên khu mơdró kâ, pêi pro le\m tro ‘na tơdroăng cheăng tơru\m tung tê rôe tiu. Kơxo# tiu dêi tơnêi têa pin châ vâ chê 50% tâng vâ pơchông ngăn [ă pơ’leăng tiu dêi lâp plâi tơnêi, xua mê, tâng ôh tá pơkuâ ngăn krâu, hnê mơhno tơtro tơdroăng kô trâm hên tơdroăng pá ăm tơdroăng vâ châ tê dêi tiu Việt Nam.

La xuân mơhúa, pơ’leăng tiu Việt Nam châ mơ’no tê hên tung lâp plâi tơnêi [ă hên kong têa rơhêng vâ rôe. {ă ‘ló hâk phiu ‘nâng, dế nôkố pin hiăng ai hên khu mơdró kâ ‘no tê pơ’leăng tiu ki tơniăn [ă cho khu mơdró kâ ki kân, hiăng ai inâi châ ôu eăng tung lâp plâi tơnêi.

Êng: Ki păng ‘nâng dế kố kơxo# tơnêi ki pêt tiu hiăng pro phá tơ-ê [ă tơdroăng pơkâ thế pêt, malối a kơpong Tây Nguyên. Mê êh pôa hôm ai pơchân tối ki klâi [ă khu kăn pơkuâ ngăn kong pơlê, kơvâ cheăng [ă kuăn pơlê pêi chiâk pêi deăng?

Pôa Lê Quốc Doanh: Vâ thăm pêi pêt kơxái tiu tơniăn ton troh la ngiâ mê pin kal athế ‘nâi pêi pro tro mâu tơdroăng. Ki má môi, mâu kong pơlê, pơlê kong kân, tơring, cheăm ôh tá pơtối po tơdâ tơnêi pêt tiu, la pêi pêt rak ngăn i krâu deăng tiu ki hiăng ai, [ă athế pêi pêt tro tiu kih thuât vâ ga tơniăn.

Kố cho tơmeăm ki tê tơngi kong têa ê kal athế châ mơjiâng pro krúa le\m. Pin athế pêi pêt, rak ngăn tơtro, tơniăn, xúa phon rơvât [ă hlá nhâ, xúa iâ phon trếo pơkeăng vâ xôh, ing mê, vâ kơdroh tơdroăng ki tro oâ hdrong kâ ‘nhê, vâ rế tơniăn ăm plâi ga krúa le\m, xú ho\m.

Pin athế thăm tơru\m cheăng tơniăn [ă mâu khu mơdró, mâu khu tê tơmeăm tơngi kong têa vâi ê, mâu khu ki têng, uâ, mơdiê vâ khoh châ rak vế tơniăn ‘na yă; kố cho troăng hơlâ ki ngin hlo cho kal păng ‘nâng.

Ki má pái, ngin athế thăm tê mơ’no dêi pơ’leăng tiu troh hên mâu kong têa ê tung lâp plâi tơnêi. Yă pơ’leăng tiu tung lâp plâi tơnêi xuân ôh tá tơniăn, tung hên hơnăm hiăng luâ ga kơnâ ‘nâng, lối 200 rơtuh liăn 1 ta#n.

Dế nôkố yă pơ’leăng tiu dế chu rơpâ mê pin athế ai hên troăng hơlâ, tung mê, ai tá tơru\m tung pêi chiâk deăng, cho troăng hơlâ ki kal vâ pin thăm mơjiâng lo pơ’leăng tiu ki dâi le\m khât.

Mơnê êh poâ hiăng tơpui tơno [ă ngin!

Nhat Lisa prế Gương tơplôu [ă tơbleăng