9 khế apoăng hơnăm 2018, tơring Đơn Dương – kơpong ki pêt plâi tô mat hên má môi dêi kong pơlê Lâm Đồng mơdâ pêt châ dâng 1.200 ha plâi tô mat, mê hiăng ai vâ chê tơdế [ăng tơnêi tro tâ virus pro ‘ngré ‘ngró khăng-răng, tung mê ai vâ chê 20% [ăng tơnêi hiăng hlâ tâi tâng. Kơpong ki tro tơdjâk hên má môi cho mâu cheăm Lạc Xuân, Lạc Lâm, Ka Đô [ă Proh.

Virus răng ho\n plâi tô mât hiăng pro tơ’nhê hên troh a reăng cúc a Đà Lạt

Tiô jâ Lộc Nguyệt Liên, a thôn Lạc Xuân 2, tơring Đơn Dương, virus kâ ‘nhiê hiăng pro lu\p hên ăm kuăn pơlê, hên khu ki pêi kơdrum deăng plâi tô mat nếo pêt châ 3 khế mê chiâng athế pui tah dêi tâi xiâm plâi. Kăn [o# hnê mơhnhôk cheăng ai troh [ă hnê ăm vâi krâ nho\ng o pêi pro mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât la ôh tá hlo tơ-[rê klâi:

‘’Nôkố pin ôh tá pui tah mê gá kô tâ tú troh a tíu ki ê, la tâng pin pui tah mê xuân ối tâ tú troh tíu ki ê nếo, la tâ tú iâ xo. Ôh tá ‘nâi pơkeăng ki lâi vâ xôh? Mâu ngế ki ai kơdrum deăng ki tro tro kâ ‘nhiê ing hdrối mê vâi xuân ôh tá kâi chiâng pơlât, mê pin tiah lâi kâi pơlât. Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng thế kăn [o# lăm troh hnê, la vâi krâ nho\ng o pêi pro tiô môi tiah mê la xuân ôh tá hlo tơ-[rê’’.

Túa virus kô dế pro tơ’nhê hên ‘na cheăng kâ kân ăm kuăn pơlê Lâm Đồng

Ôh ti xê to [ă xiâm plâi tô mat a Đơn Dương, virus pro ‘ngré ‘ngró khăng-răng plâi tô mat ối tâ tú [ă kâ ‘nhiê hên a kơchâi plâi, pôm [ă reăng a pơlê kong kơdrâm Đà Lạt. Pôa Nguyễn Hữu Tâm, ối a bêng 7, pơlê kong kơdrâm Đà Lạt ăm ‘nâi, maluâ pôa hiăng ai tơdroăng ki rơkê ple\ng pêt reăng cúc tung hngêi hlâm ing hên hơnăm kố, la kơdrum reăng dêi rơpo\ng pôa hiăng hlâ tâi tâng. Xiâm reăng dế xông kân mê kơdrâ hlo hên tíu troăng ki prăng, klêi mê xiâm reăng hlo răng tr^ng [ă klêi mê hlâ. Ai drêng ‘nâ, xiâm reăng hiăng vâ tơpo la reăng tro tơkru\n, ôh tá chiâng tơpo.

Tiô pôa Tâm tối, Khu xiâm Pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Lâm Đồng ai xo túa vâ séa ngăn, klêi mê, mơnhên virus pro kâ ‘nhiê cho virus pro ‘ngré ‘ngó răng a xiâm plâi tô mat. Maluâ, rơpo\ng hiăng xúa hên mâu pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong tiô tơdroăng ki hnê mơhno la xuân ôh tá hlo hơ’lêh klâi:

‘’Gá hmôu pơ prăng xiâm, mê chiâng tr^ng hlá, mâu khu ki tê hdrê xuân pơkâ mơ’no hên túa pơkeăng hiăng xôh la xuân ôh tá hlo tơ-[rê klâi. Rế xôh rế hlo reăng gá ôh tá chiâng tâng, ai tíu ki tâng châ 5 – 7 hâi, la râ a kơpêng xuân tro răng. Pơreăng kố drêng hiăng tro ah mê gá kô tơ’lêi tâ tú troh tíu ki ê’’.

Ôh ti xê tâ tú to a mâu kơdrum reăng cúc, pơreăng xua virus kố ối tâ tú kâ ‘nhiê a hên a kơchâi, malối cho kơchâi hơlât. Tiô jâ Nguyễn Thị Hằng, a kơpong Đất Mới, bêng 7, pơlê kong kơdrâm Đà Lạt tối, virus kố tâ tú kâ ‘nhiê re\ng, kơdrum hơlât 2 rơpâu met karê dêi rơpo\ng nếo tê, khu mơdró kâ tá hâi pui xo, mê hiăng hlâ troh lối tơdế, [ă xuân tá hâi hlo kơdroh. Rơnó hơlât kố, rơpo\ng jâ Hằng hiăng tro lu\p tâi tâng:

‘’Pêt 35 rơpâu xiâm mê gá hlâ vâ chê tâi. Rơpo\ng á xuân hiăng tê châ 20 rơtuh liăn la nôkố vâi pâ tơvêh dêi liăn’’.

Tiô kơvâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng Lâm Đồng tối, túa virus kố, nôkố tá hâi ai pơkeăng xôh kơdê mê hnoăng cheăng hbrâ mơdât gá trâm hên xơpá. Vâ kơdroh iâ tơdroăng ki tro lu\p xua virus pro ‘ngré ‘ngró khăng-răng a xiâm plâi tô mat, pák^ng tơdroăng xúa mâu troăng hơlâ pơkâ tơku\m, kuăn pơlê kal pêi pro tiô mâu tơdroăng ki hnê tối sap ing peăng khu kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh.

Vâ kum vâi krâ nho\ng o ai tơ’nôm mâu tơdroăng ki hlê ple\ng vâ hbrâ mơdât túa virus kố, ngế chêh hlá tơbeăng hiăng ai rôh tơpui tơno [ă pôa Đào Ngọc Toàn, kăn pho\ pơkuâ ngăn Tíu pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong kong pơlê Lâm Đồng, pó vâi krâ nho\ng o kô tơmâng.

Êng: Ô pôa, pak^ng  plâi tô mât  mê virus prăng rơbông khăng ho\n a plâi tômât hiăng pơtối hlo tâ tú nếo [ă kâ ’nhiê tá mâu kơchâi reăng, ki khât gá ti lâi?

Pôa Đào Ngọc Toàn: Ô vâi krâ nho\ng o [ă pú hmâ, vius pro prăng rơbông ho\n plâi tômât hiăng hlo kâ ‘nhiê hên a mâu loăng ki ê môi tiah a reăng cúc, a hơlât, reăng cát tường ki pêt a Đà Lạt, Khu xiâm ngăn ‘na hdrê loăng plâi [ă ‘na pơkeăng xoh kơdê ôa hdrong kong pơlê Lâm Đồng hiăng xo túa [ă pơtroh ăm kơ koan khu râ pơkuâ cheăng vâ mơnhên ngăn, klêi mê, xuân hnê ăm kuăn pơlê ‘nâi, deăng tơnêi ki tro virus kâ ’nhiê kô kơdroh.

Nôkố, sap ing khế 3 tơngi kố, ai rôh kong tô [ă pêt tung hngêi nhe\ng tô mê mâu vectơ [ă lêp, tâng măng lo kâ ‘nhiê hên, xua mê tung hơnăm hiăng luâ, deăng ki tro virus kâ ‘nhiê a reăng [ă kơchâi tâk hên. Mê pơreăng kâ ‘nhiê a reăng cúc ki tro kâ ‘nhiê rế hên troh 120 ha, mâu kơchâi hơlât châ lối 20ha.

Êng: Ô pôa , tiah mê ki pá tung hbrâ mơdât virus mê cho ki klâi? {ă kuăn pơlê kal thế pêi pro pêi pêt tơchoâm hên hdrê ki lâi ?

Pôa  Đào Ngọc Toàn: Ki pá tung hbrâ mơdât virus nôkố cho mâu troăng xúa pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong vâ hbrâ mơdât pơreăng hâi  teăm ai, pin thế hbrâ mơdât ing mâu véctơ ki pro tâ tú pơreăng. {ă véctơ tâ tú pơreăng pro prăng rơbông a plâi tômât mê châ mơnhên ngăn cho mâu tâng măng, [ă kô pro tâ tú ing mâu tâng măng, mê pin thế mơdât sap ing 2 vectơ kố.

Ki apoăng, vâ rak ngăn, kuăn pơlê pêt kơchâi reăng tung hngêi nhe\ng thế pêi pro tơdroăng pơkâ rak ngăn. Má péa, tung pơla mơdâ pro hdrê, nôkố hên hdrê reăng cúc mê kuăn pơlê pro hdrê ki chiâng tá kơnốu tá kơdrâi, laga mâu tíu mơjiâng pro hdrê pơklêp têa cháa nôkố hâi pêi pro tro tiô kih thuât pro pơklêp têa cháa ki ăm xông kân. Bú drêng lâi pin pêi pro tro kih thuât pơklêp ai pơkâ xông kân mê nếo chiâng vá séa ngăn virus.

Nôkố, kuăn pơlê a Đà Lạt hiăng pêt kơchâi reăng tung hngêi nhe\ng la hâi pơtối rak vá pêi pro ki tơtro dêi tơdroăng pêt kơchâi reăng tung hngêi nhe\ng, cho xúa hlâm vâ mơdât mâu kuăn kiâ, mâu ki ‘nâ hnhâng hlâm ôh tá tro kih thuât, hlâm mê ai tu\m kân mê ối châ mâu kuăn kiâ, tâng măng vâ mot, drêng mâu kuăn kiâ, tâng măng hiăng châ mot [ă tơdroăng pêt kơchâi reăng tung hngêi nhe\ng gá tô mê gá tơtro kô mâu ôa kuăn kia, tâng măng kâ ‘nhiê.

Tơdroăng ki ê nếo, cho pêi pro tơdroăng pêt kơchâi reăng, kuăn pơlê hiăng pro hngêi nhe\ng la péa mot lo hâi rak ngăn krâu, mâu tơdroăng rak ngăn tơchoâm tâi tâng hâi tro tơdroăng pơkâ.

Vâ rak ngăn tro mê mâu tíu mơdâ pro hdrê thế pêi pro tro mâu tơdroăng hiăng pơkâ ‘na mơjiâng pro hdrê, malối tí tăng ‘nâi ple\ng vâ xúa kih thua#t pro hdrê ki xông kân, [ă thế ai hlâm ki klâ phá mâu kuăn kiâ ki iâ gá sap ing 40m troh 50m mê nếo chiâng vâ mơdât mâu lêp, ôa, tâng măng.

Tung pơla pêi thế po krúa le\m deăng pêt vâ ăm mâu hdrê ki pêt mê krúa ôh tá tro pơreăng, ing mê nếo ai xiâm hdrê ki krúa le\m ôh tá ai virus. Má péa nếo, tung pơla pêt kuăn pơlê rôe hdrê a mâu tíu ki vâi mơjiâng pro ai hdrê ki le\m krúa ôh tá ai virus. {ă tung pơla pêt pin thế rak ngăn véctơ ki tâ tú pơreăng.

Nôkố, vâ rak ngăn mâu tâng măng [ă tơdroăng pêi pro: Xua mâu hlâm ki kân sap 40 - 50m vâ mơdât mâu tâng măng, oăng pá kong mot kâ ‘nhiê, xúa mâu kế pê mơngiơk ngiât vâ kơdê khu tâng măng, kuăn kiâ ki djâ ‘mot pơreăng. Pak^ng mê nếo, ki a ‘ngêi mê thế xúa mâu pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong ki vâi tê a mâu tíu tê pơkeăng kơdê ôa hdrong vâ xôh, xôh ki hên iâ gá thế pro tro tiô tơdroăng ki tíu mơjiâng pro hiăng hnê ai chêh a tơdrong.

Pak^ng mê, nôkố ai mâu túa pơkeăng vâ rak ngăn virus môi tiah Nigamicin mê pin xuân chiâng xúa vâ xôh hbrâ mơdât virus pro prăng rơbông ho\n a plâi tô mat.

Êng: Ô pôa, pak^ng mâu tơdroăng pêi pro tơchoâm ki pôa nếo tối mê âi, kuăn pơlê kal thế tơtro\ng mâu tơdroăng klâi vâ mơdêk ki tơ-[rê tung hbrâ mơdât pơreăng?

Pôa Đào Ngọc Toàn: Pak^ng pêi pro tơchoâm môi tiah nếo tối mê âi nôkố [ă mâu hdrê loăng ki ai pơreăng kâ ‘nhiê hên a deăng pêt mâu kơchâi hơlât caron, reăng cúc đại đóa, pin thế kơdroh pêt mâu hdrê reăng ki kố.

Tung pơla pêt pin thế tơtro\ng nôkố xua hên xiâm dêi virus mê gá kâ ‘nhiê hên môi tiah reăng cúc, plâi tômât, êi xuăn, hơlât, thăm nếo kâ ‘nhiê atiso [ă hên kơchâi reăng ki ê, xiâm pơreăng gá hên mê kuăn pơlê thế rak ngăn krâu ăm dêi kơdrum krúa pôi tá rơtoh, pôi tá ăm ai pơreăng ôh hdrối tung kơdrum, tâng pêi kơchâi reăng môi tiah dêi rơpó mê tâng măng kô kâ ‘nhiê puk pâk, xua mê thế kơdê pơtâi mâu pơreăng vâ hơ’lêh pêt hdrê loăng plâi ki ê. Má 3, môi tiah á hiăng tối mê âi thế rak ngăn véctơ ing tâng măng [ă tung pơla mơdâ pro pơklêp hdrê. Ai tiah mê nếo kâi kơdê virus kâ ‘nhiê loăng plâi kâ.

Hôm mơnê kô pôa!

Quang Sáng thực hiện

Gương prế A Sa Ly tơplôu tơbleăng