VOV4.Sêdang - Tâi tâng mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên pơrá hmâ loi tĭng kơ hên khu xeăng, xua mê, ai hên tơdroăng rơkâu xối khu xeăng. Tung pơla rơkâu xối xeăng mê, ai môi tơmeăm khoăng ôh tá păng lôi, mê cho vó. Ƀă hdroâng mơngế M’nông, vó tí xê to kế tơmeăm ki vâ xúa, mê ối cho tơmeăm khoăng ki tĭng păng ‘nâng.

Rơpŏng pôa Y Krai Cil, krâ pơlê, kot mâ hơnăm 1947, ối a pơlê Jiê Juk, cheăm Đăk Phơi, tơring Lak, kong pơlê Dak Lak ối rak vế hên tơmeăm khoăng ki kơnía dêi roh vâi krâ nah mơngế M’nông. Pakĭng tơdroăng mĕn mơjiâng hngêi trăng krúa lĕm, kân rơdâ, la pôa xuân ối rak vế dêi hngêi trá pro ƀă tâl xua nôu pâ ‘măn ăm sap nah. Mê cho tíu ki vâ chôu ‘măn kế kâ, drê, ‘nêk, vok ƀă hnối ‘măn rak hên tơmeăm kơnâ, môi tiah chêng, pong, chêa, vó ki kơnía. Rơtế ƀă mâu vó ki châ nôu pâ, jâ pôa ‘măn ăm, pôa ối tí tăng chôu ‘măn dêi hên mâu vó ki kơnía pơrá phá dêi pó, pôa lăm tăng rôe, lơ hơ’leh xo ing hên pơlê cheăm ki ê.

Y Krai Cil rak vế hên vó kơniá git

Pôa Y Krai Cil tối tiah kố: Ton nah, a mâu pơlê cheăm, vó kơnía ga ai hên ‘nâng, la nô kố hiăng vâ hía long lôi tâi.

“Krê rơpŏng á ối rak vế 4 to vó kơnía. Pakĭng mê, rơpŏng á ối tí tăng rôe tơ’nôm 20 to vó kơnía, ai hên chêng koăng, vó ki vâi krâ roh nah hiăng hmâ ai, ƀă xuân ai tá vó chal nếo nôkố. Vó chal krâ nah rôe kơnâ to tơ’mô sap ing 2 troh 3 to kơpôu. Vó ki kơnía má môi cho vó Tôk, vó Rlung, vó Rleng, vó Tang Suh. Roh vâi krâ ton nah vâi tê yă kơnâ ó ti mê, bu ai jâ pôa á chal ki mê nah nếo ai tơmeăm kâi rôe kơtê. Nôkố, á xuân ối rak vế tơmeăm khoăng dêi vâi krâ hiăng ‘măn ăm kuăn cháu la ngiâ. Vó cho tơmeăm ki kơnía ki kal xua jâ pôa hiăng chôu ‘măn ăm, á đi đo rak vế, ôh tá la lâi tê ăm vâi”.

Mơngế M’nông ai hên mâu vó ki pơrá phá dêi pó, ƀă krếo inâi mâu túa vó ki mê cho: Ndrang, Rlung, Suh, Rleng, Bô, Tê, Ruh, Ntang Krak, Ntang Nglang ƀă hên hĭn mâu vó ki ê. Hdrối nah, mơngế M’nông hmâ hơ’leh lơ tê rôe vó ƀă mâu tơmeăm ki ai tung hngêi rơpŏng tơná, môi tiah chu, kơpôu, ro, báu. Mâu túa vó ki kơnía má môi mê cho vó Ndrang, Rlung, Rleng, Suh, ki kơnâ ga vâ iâ hláu athế hơ’leh ing 1 to ro troh a 2 to kơpôu. Mâu túa vó kơnía kố bu chiâng xúa tung mâu hai mơdĭng ki kal môi tiah kâ báu nếo, tĭng rơkâu hơnăm rêh ối kuăn mơngế plâ rơxông.

Vó Ndrang dêi mơngế M’nông

Ƀă mơngế M’nông, vó ti xê to tơmeăm ki vâ pế drôu, mê vó ối cho tơmeăm khoăng ki kơnía git dêi rơpŏng hngêi. Vó cho tơmeăm khoăng ki vâ xing xoăng ăm kuăn ‘nĕng, cháu chái, tơmeăm ki vâ pleăng tung hâi pơkoăng ŏng mế, cho tơmeăm ki xing xoăng ăm mơngế ki hiăng hlâ ƀă dóu ăm mâu rơpŏng hngêi, pơlê pơla drêng ai hdrâi, tro xôi ki kố ki mê, lơ pro pơlâm mâu khôi túa, vêa vong dêi pơlê pơla. Xua ti mê, sap ing ton tĭn nah vó cho tơmeăm ki vâ mơhno tối tơdroăng ki kro ƀă ó rơdêi dêi rơpŏng hngêi tung pơlê pơla. Pôa Y Tuăn Hlong, ối a thôn Phú Lợi, cheăm Quảng Phú, tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông tối tiah kố, rơpŏng ki lâi rế ai hên vó rơpŏng ki mê cho rơpŏng ki krá tơniăn ƀă châ hên ngế loi nhoâ̆m tung pơlê pơla.

Vó Ntang nglang xuá vâ mot hngêi trăng nếo dêi mơngế M’nông

“Vó Rlung mê cho xúa vâ pế drôu xiâm vâ rơkâu xối khu xeăng. Drêng tơkŭm tơdah vâi krâ-nhŏng o, lơ mơngế tơmối ki kro mơdrŏng kân, mâu ngế ki châ kuăn pơlê loi kơnôm, mê pin athế ‘no vó drôu Rlung. Vó Rơleng cho vó ki vâ mơ’no ôu tung mâu hâi mơdĭng tung pơlê pơla, vó Suh cho vâ tơdah nhŏng o, pú hmâ ôu, vó Ndrang cho rơkâu xối drêng pêi chiâk deăng, ôu kâ báu nếo. Tung tĭng kâ báu nếo, vâi krâ hmâ tơkŭm ối tâ tá mâu xiâm drôu vâ hnê pơchân, tối tơno ăm kuăn cháu kơdo mơ-eăm hriâm, pêi cheăng kâ. Tĭng kâ báu nếo, mơngế M’nông tơkŭm dêi pó pơla mâu rơpŏng hngêi, hdroâng hdrê. Kố châ ngăn cho ki kơnía git dêi mơhno túa lĕm tro ôh tá la lâi chiâng lôi, châ vâi krâ nhŏng o sap ing châ vâi krâ roh nah hnê ‘măn ăm”.

Ƀă mơngế M’nông ngăn vó cho tơmeăm khoăng ki kơnía ƀă kal athế châ rak vế krâu khât, rêm hdroh tung rơpŏng hngêi xuân kal athế rơkâu xối ăm vó kơnía, tơdrêng amê vó cho tơmeăm khoăng ki ôh tá chiâng lôi tung mâu leh mơdĭng rơkâu khu xeăng. Jâ H’Trong Yun Yuh a thôn Phú Lợi, cheăm Quảng Phú, tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông tối ăm ‘nâi: Vó ki mê hmâ xúa vâ pế drôu xiâm, mê cho tơmeăm ôu ki vâ pleăng ăm khu xeăng ƀă xúa tung tơdroăng rêh ối dêi pơlê pơla. Kố châ ngăn cho môi tơmeăm khoăng ki vâ tơpui tơno ƀă khu xeăng, mơhno tối ki trâu rơdâ ‘na mơhno túa lĕm tro dêi mơngế M’nông.

“Vó drôu xiâm tung tơdroăng rêh kâ ối dêi mơngế M’nông ôh tá păng lôi. Vó ôh tá păng lôi tung tơdroăng rêh ối tung rơpŏng hngêi, đi đo athế ai, á ôh tá khoh lôi xua ga hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh ton nah. Vó cho tơmeăm khoăng ki kal tung rơkâu xối khu xeăng dêi rơpŏng hngêi, pơlê cheăm, mơdĭng kân lơ kŭn xuân ‘no drôu xiâm vâ ôu. Vó mê cho tơmeăm ki kơnía xua nôu pâ, jâ pôa hiăng ‘măn ăm, á cho mơngế M’nông đi đo rak vế drôu xiâm ƀă hiăng hmâ hlo ai đi đo tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế M’nông’’.

Vâ pế môi xiâm drôu ki xăng lĕm ‘mrĭt vâ ăm nhŏng o i ôu lơ vâ rơkâu xối tung mâu hâi mơdĭng tung hơnăm cho roh ki pế ton tĭn, tơbrê tơbrêh, pêi pro hên tơdroăng. Rêm túa vó ki pế drôu mê cho vâ xúa pêi pro mâu tơdroăng ki pơrá phá dêi pó. Pôa Y Nai, ối a thôn Phú Lợi, cheăm Quảng Phú, tơring Krông Nô, kong pơlê Dak Nông ai tối tiah mê.

 “Vó ki tơxĭn má môi apoăng vâ rơkâu xối ăm vâi cháu nếo kot mâ ƀă mâu tơdroăng mơdĭng ki kŭn tung rơpŏng hngêi. Ƀă kuăn ngo á ga cho kal khât, xua mê pế drôu tung vó Ruh, tơkéa vâ tối cho Yăng Ruh. Ƀă khôi túa vâi krâ roh nah, vó Prum, vó Đan, ối tối cho Yăng Prum, Yăng Đan cho pế drôu vâ tơdah mâu tơmối ki kơnía, mê cho rế ăm tơmối i ôu há, môi iâ cho rơkâu xối ‘na tơdroăng pêi chiâk deăng ƀă rơkâu tĭng kâ báu nếo”.

 Nôkố, xua ai tơdjâk troh tơdroăng tơrŭm rêh kâ ối, mâu khôi túa dêi rêm hdroâng kuăn ngo, tơdroăng ki tê rôe, hơ’leh mâu tơmeăm khoăng, vó xiâm tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế M’nông ôh tá xê ai hên tiah hdrối nah, rế hía rế hía lôi. Malối ti mê, tung mâu leh mơdĭng ƀă tơdroăng rêh ối dêi pơlê pơla dêi vâi krâ-nhŏng o xuân ôh tá păng lôi drôu xiâm ki vâi pế tung mâu vó ki kơnía mê. Mơngế M’nông đi đo ai hiâm tuăn ‘nâi rak vế, chôu ‘măn dêi khôi túa, vêa vong ki lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná.

                                                                     Y Sưng chêh

Nhat Lisa tơplôu ƀă tơbleăng