Hmâ [ă pêt loăng plâi nong sap ing hơnăm 2006, la vâ chê 1 hơnăm kố pôa Đàm Văn Tiến ối a thôn Cao Lạng, cheăm Dak Gằn nếo ‘no liăn vâ pêt plâi nong tiô pơkâ VietGAP, [ă cho ngế dêi Khu pêi cheăng tơru\m chiâk deăng tê mơdró [ă mơdró plâi nong Dak Gằn. Pôa Tiến ăm ‘nâi, tơdroăng pơkâ pêt plâi nong tiô pơkâ VietGAP xúa kơmăi toh ăm têa lo kơto tơrêm xiâm, ti xê tôh hên môi tiah hdrối nah, hlối kơd^ng têa, hlối kum ăm loăng châ hrik xo trếo kơhiâm.

Pak^ng mê, pôa Tiến ối châ hnê xúa kơmăi sinh hok vâ pro ăm loăng plâi nong chiâng lo reăng, kơ’muăn plâi [ă trếo ki pro ăm loăng xông kân; tơdrêng amê rak ngăn [ă tơdrong ki lía ki hmâ xúa vâ kring vế plâi pôi tá tro oâ hdrong kâ ‘nhiê, mơdêk ki pro ăm plâi nong le\m mơnâ ai tiô púi vâ tê plâi nong ăm kong têa ê. Nôkố tung 1 ha loăng plâi nong hiăng pro pơxúa ăm rơpo\ng hngêi pôa rêm hơnăm châ xo lối 300 rơtuh liăn, oh tá riân kơxo# liăn ‘no pêt apoăng.

Tiô pôa Tiến, tơdroăng hơ’lêh pêt plâi nong tiô khôi hmâ hơ’lêh pêt plâi nong tiô troăng hơlâ VietGAP cho môi tung mâu troăng hơlâ pêi pro ki tro kum kuăn pơlê ki pêt tiô troăng hơlâ krá tơniăn ton. Malối, plâi nong xông kân le\m, plâi kơtóu hên, tơniăn [ă kơdroh trếo ‘mêi ăm mơngế ki pêt, pêi lo kế tơmeăm krúa vâ tê ăm mơngế ki rôe xúa.

‘’Kuăn pơlê xuân hlo cho xôh pơkeăng hoă hok hên kô tơdjâk troh tơdrêng ivá mơngế. Má péa, cho tơmeăm pêt mê ôh tá krúa. Má pái, pro tiah mê nếo tơniăn ăm ivá [ă kô châ tê ăm mâu kong têa ê, ôh tá pêi pro tiô VietGAP plâi pêt kô hên la mơngế rôe iâ, tê ăm peăng Hdroh ôh tá kâi tâi, lăm tê ăm kong têa ê vâi thế pêi krúa mê vâi vâ rôe, mê kuăn pơlê chiâng pêi pêt tiô troăng hơlâ VietGAP’’.

A thôn Tân Lập, cheăm Dak Gằn, rơpo\ng hngêi jâ Trần Thị Hà xuân cho ngế tung khu tơru\m chiâk deăng pêi pêt [ă mơdró plâi nong Dak Gằn. [ă 1,2 ha tơnêi pêt plâi nong tiô troăng hơlâ VietGAP, rơpo\ng hngêi jâ kô châ xo dêi rêm hơnăm sap ing 30 troh 35 ta#n plâi nong. {ă kơlo yă tê 15.000 liăn môi k^, rêm hơnăm kơxo# liăn ‘no dêi rơpo\ng hngêi xuân châ xo tơkâ dâng 350 rơtuh liăn. Ai tiah mê, kơnôm rơpo\ng hngêi jâ hiăng xúa khoa hok kih thuât tung pêi chiâk deăng, tung mê, ai tơdroăng ‘no liăn rôe kơmăi tôh ăm têa lo kơto a tơrêm xiâm vâ kơdroh kơxo# liăn ‘no [ă mơngế pêi cheăng.

Pak^ng mê, kum ăm loăng plâi nong xông le\m. Tơdroăng pêt plâi nong vâ tiô troăng hơlâ VietGAP ai hên ki tro ‘ló [ă pơxúa tơ-[rê tâng vâ pơchông [ă tơdroăng hmâ pêt tiô túa ton nah, kum rơpo\ng hngêi châ xo tơ’mot liăn hên [ă hlối tơniăn ing plâi nong.

‘’Rơpo\ng hngêi á pêt akố tâng vâ pơchông á hlo ‘no liăn pêt plâi tiô pơkâ VietGAP kơxo# liăn ‘no apoăng hên iâ la drêng pin ‘no liăn ah ki tơ-[rê gá tơ-[rê ‘nâng tâng vâ pơchông [ă hmâ pêt tiô ton nah, pin kơdroh kơxo# liăn ‘no tăng mơngế pêi. Loăng ki pêi lo tơmeăm tơ’nôm, hên [ă pin châ hbrâ hâi khế tâ. ‘Na khoa hok kih thuât mê loăng châ tơniăn ‘na têa, trếo kơhiâm. phon rơvât, ôh tá rơlối phon [ă pơkeăng xôh kơdế ôa hdrong. Loăng plâi pêt la lâi xuân ngiât [ă tơniăn tâ’’.

Châ mơjiâng a mơ’nui hơnăm 2018, khu pêi cheăng tơru\m pêi chiâk deăng tê mơdró plâi nong Dak Gằn djâ troăng ahdrối tung tơdroăng xúa tiô pơkâ pêt tơniăn. Nôkố, khu pêi cheăng tơru\m cheăng hiăng tơ’mot 14 rơpo\ng kuăn pơlê veăng [ă tơnêi pêt lối 25 ha. Tâi tâng mâu ngế tung khu pêi cheăng tơru\m xuân veăng pêt plâi nong tiô pơkâ VietGAP.

Veăng tung khu pêi cheăng tơru\m, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng châ kum hnê kih thuât mê tơdroăng pêi pêt tơ’lêi hlâu. Pak^ng mê, tơdroăng xúa pêi cheăng tiô pêi pêt tơniăn, vâ ai tiô pơkâ pêi pêt tơniăn, ai tiô pơkâ tê mơdró, pro tơ’lêi hlâu tung tơru\m tê kế tơmeăm [ă khu mơdró.

Tiô pôa Hồ Quang Đạo, Ngế pơkuâ tơru\m chiâk deăng pêi pêt [ă mơdró plâi nong Dak Gằn, nôkố drêng mơngế ki rôe xúa pơxúa pâ thế plâi nong ki pêt ôh tá xê to le\m ngeăm mê thế krúa hơ’djâ, mê tơdroăng pêt plâi nong kô tiô troăng hơlâ VietGAP cho môi troăng hơlâ ki kal. Tơdroăng kố kô kum ai tiô púi vâ tơ’lêi hlâu tung tơru\m tê [ă khu mơdró.

‘’Khu pêi cheăng tơru\m mơjiâng, tơru\m [ă kuăn pơlê xuân púi vâ tiah kố vâ ai tơmeăm krúa kum kuăn pơlê châ tê dêi tơmeăm pêi lo tung tơnêi têa [ă troh kong têa ê, tơmeăm ki pêi lo thế krúa le\m tơxâng vâ mơdêk ki pơxúa pê lo tơmeăm, mơdêk ki pơxúa dêi tơmeăm pêi lo ăm kuăn pơlê’’.

Nôkố tâi tâng deăng pêt plâi nong lâp tung cheăm Dak Gằn hiăng châ 800 ha, châ xo 2.400 tấn/hơnăm. Vâ ai xiâm ki tê tơ’lêi plâi nong a kố, Vi [an cheăm Dak Gằn xuân hiăng mơhnhôk, veăng kum kuăn pơlê mơjiâng Khu tơru\m cheăng, Khu pêi cheăng tơru\m pêt plâi nong tiô pơkâ VietGAP. Tơdroăng kố kô kum ăm cheăm mơnhông mơdêk pêt plâi nong tiô troăng hơlâ krá tơniăn [ă pro pơxúa tơ-[rê tâ ‘na cheăng kâ ăm  kuăn pơlê ki pêi chiâk.

Tung mâu hơnăm achê pơla kố, a cheăm Dak Gằn, tơring Dak Mil hiăng châ tơ-[rê tơdroăng pêi cheăng kâ ing tơdroăng pêt plâi nong ki tê châ liăn hên [ă tơdroăng ki pêi lo liăn dêi mâu rơpo\ng châ tơniăn. Maluâ ti mê, xua vâi krâ-nho\ng o kuăn pơlê hmôu pơ tí tăng pêi pêt xêh iâ êt, tơprâ tơpru\ng utâi utá, mê khoh chiâng trâm pá ăm tơdroăng ki tê dêi mâu hdrê loăng plâi.

Xua ti mê, tơdroăng mơjiâng túa tơru\m cheăng pêt plâi nong VietGAP hiăng châ cheăm Dak Gằn pói rơhêng vâ khât. Ngin ai roh trâm, tơpui tơno [ă pôa Hồ Quang Đạo, Kăn pơkuâ Khu pêi chiâk deăng tơru\m mơdró kâ, [ă mơdró ‘na plâi nong dêi Dak Gằn vâ kum ăm kuăn pơlê hlê ple\ng nhên tâ ‘na ki pơxúa khât ăm vâi krâ-nho\ng o veăng mơdâ pêt plâi nong tiô túa VietGAP.

Ô pôa, ki xiâm ing tơdroăng klâi vâi krâ nho\ng o pêt plâi nong a cheăm Dăk Gằn tơru\m dêi pó vâ pêt plâi nong tiô túa VietGAP?

Pôa Hồ Quang Đạo: Ing khôi túa, vêa vong [ă túa ki hmâ mơdâ pêt dêi vâi krâ-nho\ng o hmâ pêi, ai xúa hên mâu phon trếo pơkeăng, trếo ‘mêi, ôh tá tơniăn ăm ki dâi le\m dêi plâi kâ, mâu tơmeăm ki pêt mơjiâng mê xuân ôh tá tơniăn. Ing tơdroăng ki ai khât păng ‘nâng mê, Khu pêi cheăng tơru\m hiăng mơjiâng, tơdjâ kuăn pơlê, kho\m hơ’lêh vâ pêi mơjiâng kế tơmeăm ki krúa le\m, mơdêk ki dâi le\m dêi kế tơmeăm, thăm mơdêk ki kơnía dêi tơdroăng pêi cheăng kâ ăm vâi krâ-nho\ng o.

Drêng vâi krâ tơru\m pêt plâi nong tiô túa VietGAP mê hôm ai tơdroăng ai pơxúa ki klâi há?

Pôa Hồ Quang Đạo: Drêng vâi krâ-nho\ng o hơ’lêh pêi pêt chiâng túa VietGAP mê ki hdrối tâ, vâi krâ-nho\ng o athế pêi mơjiâng mâu tơmeăm krúa le\m, châ tơtro tiô túa VietGAP. Vâ khoh châ krúa le\m tiah mê, mâu tơmeăm khoăng dêi tơná pin pêi lo kal athế mơdêk ki dâi le\m, thăm mơdêk ki kơnía git dêi kế tơmeăm, thăm mơdêk pêi lo liăn ngân ăm tơná vâi krâ-nho\ng o, rak vế tơniăn ivá ăm mơngế ki pêi pêt tơmeăm tối tơdjuôm [ă tá mâu ngế ki rôe kâ tối krê.

Drêng pêi lo kế tơmeăm ki dâi le\m, pêi lo liăn ngân hên, xuân châ rak tơniăn ivá ăm mơngế ki pêi pêt tối tơchuôm [ă mâu ngế ki rôe kâ tối krê. Drêng hiăng mơdêk ki kơnía dêi tơmeăm, mê vâi krâ-nho\ng o ôh tá tô tuăn xâu lơ ôh tá châ yă, thăm nếo, yă ga kô tơniăn tâ, khu pêi cheăng tơru\m kô tăng ăm tíu ki vâ mơ’no tê ăm vâi krâ-nho\ng o, rak tơniăn ăm vâi krâ-nho\ng o ‘na yă tê kế tơmeăm tơniăn vâ kring vế ăm tơdroăng pêi lo liăn ăm vâi krâ-nho\ng o.

Ô pôa, drêng kuăn pơlê ai pêi cheăng [ă Khu pơkuâ ngăn cheăng tơru\m vâ pêt plâi nong tiô túa VietGAP mê vâi krâ-nho\ng o kal athế rak vế, pêi pro mâu túa cheăng tiah lâi [ă Khu pêi cheăng tơru\m kal ai hnoăng cheăng môi tiah lâi [ă mâu kuăn pơlê?

Pôa Hồ Quang Đạo: Drêng mot cheăng tơru\m [ă VietGAP mê ki apoăng vâi krâ-nho\ng o athế rak vế, pêi pro tiô tơdroăng ki pơkâ dêi Khu pêi cheăng tơru\m, ai tơdroăng ki séa mơnhên ngăn, vâi krâ-nho\ng o drêng veăng pêi cheăng kâ kal athế chêh tối i nhên xiâm kối ga. Ki má péa, cheăm kô pôu râng dêi hnoăng cheăng ki vâ mơ’no tê tơmeăm i tơniăn ăm vâi krâ-nho\ng o.

{ă Khu pêi cheăng tơru\m, ki hdrối tâ kô tơru\m cheăng [ă mâu Ko\ng ti ki ai tê mâu phon, hdrê ki dâi le\m vâ tê ăm kuăn pơlê, tơniăn ăm tơdroăng ki krúa le\m vâ vâi krâ-nho\ng o hmiân tuăn mơdâ pêt [ă ai troăng hơlâ ki mơdâ pêt tơmeăm ki tơniăn, ki nhên, ai tơdroăng séa ngăn vâ vâi krâ-nho\ng o athế rak vế, pêi pro tơtro, drêng mê, nếo châ pêi pro klêi mâu tơdroăng ki pêi cheăng kâ tơniăn.

Tơdrêng [ă tơdroăng ki kuăn pơlê mơdâ pêt plâi nong tiô tua VietGAP, mê vâ pơtối mơdêk ki kơnía git dêi plâi nong, Khu pêi cheăng tơru\m kal ai troăng hơlâ ki tiah lâi?

Pôa Hồ Quang Đạo: Khu pêi cheăng tơru\m hiăng mơ’no túa mơdâ pêt, rak ngăn hnê tối ăm vâi krâ-nho\ng o, drêng ai plâi nong ki krúa le\m, [ă châ pêi pro tro tiô tơdroăng pói rơhêng vâ, mê Khu pêi cheăng tơru\m kô thăm mơdêk tơdroăng ki tối tơbleăng, mơhno mơđah plâi nong, pro ti lâi vâ mơnhên plâi nong ki mê ga ai xiâm kối, ai xiâm rêi, klêi mê, ngin kô pơtối ‘no liăn vâ rôe kơmăi veăng pêi cheăng kum ăm kuăn pơlê châ tơ’lêi tung tơdroăng chiê, têng plâi nong tro tiô pơkâ, vâ rak ki kơnía dêi plâi nong.

Dế nôkố, ai mâu plâi nong ki hiăng châ mơ’no tê troh a kong têa ê, la ki hên, châ tê troh kong têa Sinuâ. Tơdroăng pơkâ tơdjuôm dêi Khu pêi cheăng tơru\m mê, drêng hiăng châ mơjiâng plâi ki dâi le\m, mê kal athế thăm mơdêk tơdroăng ki mơđah tơbleăng, tí tăng mâu tíu ki tơru\m tê mơdró troh a mâu kong têa ki ê, pak^ng Sinuâ [ă hên mâu kong têa ki ê.

Hôm, mơnê kơ pôa!

Tơdroăng ‘’Rơtế prôk [ă mơngế pêi chiâk’’ hâi kố troh akố hiăng tâi. Tơdroăng kố xua Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên tơru\m [ă Khu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng tơnêi têa chêh tối. Tu\m tơdroăng ai kal kơ-êng lơ vâ mơnhên ‘na tơdroăng ki tơdjâk troh păn mơnăn mơnôa, pêi pêt kế tơmeăm, pó chêh kơthô pơtroh Ban biên tập chương trình Đồng hành Nhà nông, Cơ quan Đài TNVN thường trú khu vực Tây Nguyên, địa chỉ 19A Lê Duẩn, ngin kô kơnôm mâu ngế ki hriăn rơkê vâ hnê tối, tiâ mơnhên [ă to\ng kum. Mơnê pó vâi krâ-nho\ng o hiăng klêi tơmâng.

Hoàng Qui chêh

Nhat Lisa-Gương tơplôu [ă tơbleăng