Hương bài Yên Cát có nguồn gốc từ đồng bào dân tộc Thổ ở làng Trầu, thôn Cát Tiến, xã Yên Lễ (nay sáp nhập vào thị xã Yên Cát, huyện Như Xuân). Suốt bao năm qua, những người làm nghề ở làng hương Yên Cát vẫn trung thành với công nghệ sản xuất hương thủ công truyền thống.

Hương bài Yên Cát được làm từ các loại nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên như: cây hương bài, nhựa trám, than, tăm tre..., hoàn toàn không dùng hóa chất. Nhựa trám được cho vào máy lọc lấy nước nguyên chất, trộn vào hỗn hợp, gồm: bột cây hương bài, than hoa, sau đó người thợ làm hương sẽ làm các động tác lăn, xe hỗn hợp này vào chân cây hương, đem hong nắng, hong gió từ 2-3 ngày...

Trải qua nhiều công đoạn cầu kỳ, cùng đôi bàn tay khéo léo, người Thổ Yên Cát đã làm ra những cây hương đẹp, tròn đều, được người tiêu dùng rất ưa chuộng. Cứ thế, nghề làm hương gắn bó với đồng bào dân tộc Thổ ở thị trấn Yên Cát, huyện Như Xuân và được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Hương bài Yên Cát được sản xuất quanh năm. Tuy nhiên, vào những tháng cuối năm, làng làm hương trở nên rộn ràng hơn bao giờ hết. Đây là thời điểm những người làm hương ở làng nghề hương bài Yên Cát (thị trấn Yên Cát, huyện Như Xuân) tất bật chuẩn bị nguyên liệu, sản phẩm phục vụ nhu cầu khách hàng khi Tết cổ truyền đang đến rất gần. Trên con đường dẫn vào làng, đâu đâu cũng bắt gặp cảnh lao động khẩn trương, hối hả, nhộn nhịp của những người làm nghề. Người trộn bột, người xe hương, người phơi phóng. Ai ai cũng nỗ lực để hoàn thành những đơn hàng cuối cùng của năm cũ, chuẩn bị đón Tết.

Luôn tay thoăn thoắt se từng que hương cho kịp đơn hàng Tết, bà Lương Thị Sao (ở thị trấn Yên Cát) cho biết, gia đình bà có truyền thống làm hương bài. Từ nhỏ, bà đã quen với mùi hương, rồi được ông bà, cha mẹ truyền dạy cách phối hợp các nguyên liệu, cách làm hương. Đã có thời gian thăng trầm với nghề, nhưng hơn chục năm qua, đây là nghề nuôi sống gia đình bà. Nhờ làm hương bài, gia đình có thu nhập, những tháng giáp Tết, nghề làm hương đem lại nguồn thu cao hơn, nhiều khi không có đủ hàng để bán.

Nghề làm hương bài đã tạo việc làm cho người lao động không chỉ trong thôn, trong xã, mà còn tạo việc làm cho lao động các địa phương lân cận. Trước đây, làm hương rất vất vả vì tất cả các công đoạn đều phải dùng tay và sức lao động. Ngày nay, nhiều hộ gia đình ở Yên Cát đã trang bị máy móc, như: máy sấy, máy giã, máy trộn nguyên liệu.... Công việc dễ dàng hơn nhiều và làm ra sản phẩm với năng suất cao hơn. Thu nhập của người làm nghề theo đó cải thiện đáng kể. Nhiều gia đình ở thị trấn Yên Cát có doanh thu đạt trên dưới 1 tỷ đồng/năm từ nghề làm hương bài.

Thực hiện Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP), thị trấn Yên Cát đã tuyên truyền, vận động người dân khu phố Cát Tiến thành lập Tổ hợp tác sản xuất hương bài để xây dựng thành sản phẩm OCOP cấp tỉnh. Hiện nay, Hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp Hương bài Như Xuân có 13 thành viên. Trung bình, Hợp tác xã sản xuất từ 35 - 40 vạn cây hương bài/tháng, tạo việc làm cho gần 20 lao động cố định và hàng chục lao động thời vụ với mức thu nhập từ 4-6 triệu đồng/người/tháng.

Với nỗ lực của các thành viên trong việc nâng cao chất lượng sản phẩm, cuối năm 2021, sản phẩm Hương bài Yên Cát được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao của tỉnh Thanh Hóa. Sản phẩm hương bài Yên Cát không chỉ được bán rộng rãi trong thị trường cả nước, còn được xuất đi nhiều nước ở châu Á, châu Âu để phục vụ kiều bào xa Tổ quốc và được người tiêu dùng rất ưa chuộng.

Bà Hoàng Thị Oanh, Phó Giám đốc Hợp tác xã Hương bài Yên Cát cho biết, từ khi sản phẩm hương bài đạt tiêu chuẩn OCCOP 3 sao, Hợp tác xã đã đẩy mạnh quảng bá sản phẩm bằng việc tham gia các sàn thương mại điện tử. Nguyên liệu bằng thảo mộc, không độc hại cho người dùng và người sản xuất, năm 2022, sản phẩm Hương bài Yên Cát của Hợp tác xã đã được xuất khẩu chính ngạch sang Dubai. Hợp tác xã đang thương thảo hợp đồng với các doanh nghiệp đến từ Ấn Độ, Hoa Kỳ và một số quốc gia khác.

Hợp tác xã Hương bài Yên Cát hiện có 5 sản phẩm hương bài với các kích cỡ khác nhau từ 30cm đến 1m, giá từ 30.000 đồng đến 1,2 triệu đồng/100 cây để phục nhu cầu ngày càng đa dạng của khách hàng.

Bằng tâm huyết của người làm nghề, sản phẩm của hương Yên Cát đáp ứng xu hướng của người tiêu dùng hiện nay là lựa chọn sản phẩm hương sạch để đảm bảo an toàn cho sức khỏe và thân thiện với môi trường. Hương bài Yên Cát được người tiêu dùng đánh giá là sản phẩm có mùi thơm dịu nhẹ rất đặc trưng, cháy đều, lâu và ít khói.

Ông Lê Đình Huấn, Chủ tịch UBND thị trấn Yên Cát khẳng định, theo quan niệm của đồng bào dân tộc Thổ ở Yên Cát, nghề làm hương không chỉ là nét đẹp mang đậm bản sắc dân tộc, đó còn là nét văn hóa không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người dân Việt Nam. Sản phẩm được phân phối rộng rãi trong nước và quốc tế chính là cơ hội để hương bài Yên Cát khẳng định được thương hiệu, nâng tầm giá trị sản phẩm.

Để phát triển nghề làm Hương bài truyền thống của địa phương, năm 2023, huyện Như Xuân có chủ trương đẩy mạnh mở rộng vùng nguyên liệu trồng cây hương bài tại xã Bình Lương và thị trấn Yên Cát. Đồng thời, huyện phối hợp mở các lớp dạy nghề, truyền nghề cho thế hệ trẻ để vừa mang lại thu nhập vừa giữ được nghề truyền thống của dân tộc Thổ ở địa phương./.