Điểm dễ nhận biết nhất để du khách nhận ra làng của người Xơ đăng là những mái nhà rông vươn cao. Người thì bảo giống như lưỡi rìu bổ ngược  trời xanh, như cánh buồm no gió, còn người Xơ đăng mộc mạc, bảo mái nhà như gà mẹ che chở, hạnh phúc với đàn gà con quần tụ, sum vầy.

Người Xơ đăng dựng nhà rông vào những tháng mùa khô. Thời gian này không có bất cứ người dân nào ở nhà làm việc riêng, cả làng cùng chung tay, góp sức. Điều vô cùng đặc biệt là nhà rông của người Xơ đăng có tới hàng chục nghìn chi tiết, song không thấy bất cứ một mẩu kim loại nào làm nhiệm vụ kết nối. Tất cả vật liệu làm nên một ngôi nhà rông sừng sững, uy nghi là từ rừng, và công cụ để làm nên tác phẩm nghệ thuật kỳ vĩ ấy là rìu, đục, búa… thô sơ.

Một làng của người Xơ đăng dưới chân núi Ngọc Linh

Anh A Tuyên, ở làng Linh La, xã Đắc Pxi, huyện Đắc Hà, tự hào với ngôi nhà rông của làng vừa khánh thành: “Trong thời gian tập kết vật liệu thì mỗi gia đình phải đi. Đặc biệt với người đàn ông, ai cũng phải đi để lấy trụ của nhà rông. Trụ nhà rông thường rất lớn, đường kính khoảng 50cm. Từ xa xưa đến giờ tính đoàn kết của bà con rất cao”.

Đến với làng của người Xơ đăng vào mùa lễ hội, hay còn được gọi là mùa “ăn năm uống tháng”, khoảng từ tháng 10 năm trước đến tháng 4 năm sau. Nếu may mắn đúng dịp, du khách sẽ được hòa mình vào các lễ hội của làng, cùng say trong tiếng cồng chiêng.

Với niềm tin vạn vật hữu linh, người Xơ đăng duy trì nhiều lễ thức tâm linh, trong đó ấn tượng hơn cả là hệ thống lễ hội liên quan đến cộng đồng và vòng đời người. Thật thú vị khi được hòa mình vào không gian lễ hội của người Xơ đăng. Từ không khí thành kính, trang nghiêm của lễ cúng thần nước trong dịp sửa máng nước hàng năm của làng; đến tiếng cồng chiêng hào hùng của lễ ăn trâu mừng nhà rông mới; rồi không khí gắn kết, cộng cảm của lễ trỉa lúa, lễ ăn cơm mới… Du khách sẽ có một cảm xúc rất khác về sức mạnh cộng đồng, về niềm tin, sự sẻ chia, bao dung và những điều tốt đẹp.

Các chàng trai Xơ đăng chuẩn bị cho lễ cúng máng nước

Ông Jean Frangois Leonardi, khách du lịch người Pháp, khi đến Kon Tum đã nói thế này: “Tôi đã được hòa mình vào những điều vô cùng thú vị. Tôi dành nhiều tình cảm cho chuyến đi này vì mong muốn được thấy tận mắt những nét đẹp văn hóa truyền thống của người Tây Nguyên ở đây”.

Nếu văn hóa vật thể của người Xơ đăng cuốn hút du khách ngay từ cái nhìn đầu tiên, thì những giá trị văn hóa phi vật thể lại là men say, càng uống càng ngấm. Người Xơ đăng hiền hòa, mến khách, đầy lòng tự trọng và quật khởi khi bị kẻ thù áp bức.

Với hàng chục tác phẩm liên hoàn, mỗi tác phẩm, mỗi câu chuyện có độ dài hàng nghìn câu kể, sử thi của người Xơ đăng cho thấy quan niệm của họ về vũ trụ; khát vọng về một xã hội tươi đẹp, cuộc sống đầy đủ, bình đẳng, cái thiện chiến thắng cái ác… Âm nhạc của người Xơ đăng, mà điển hình là cồng chiêng, khi được tấu lên ngay trong không gian văn hóa làng, xứng đáng là kiệt tác. Văn hóa ẩm thực tinh tế đậm hương vị núi rừng, với rượu ghè men lá, sâm Ngọc Linh hầm chim cu đất, cơm lam, cá suối… sẽ khiến du khách khó quên.

Điều đáng quý, theo ông A Kây, Phó Trưởng Phòng Văn hóa Thông tin huyện Đắc Hà, là người Xơ đăng đang bảo tồn, lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống ngay trong cuộc sống thường ngày: “Dân tộc Xơ đăng vẫn giữ được truyền thống, như là mừng lúa mới, uống nước giọt, rồi lễ mừng hoàn thành được cỏ để chờ lúa trổ. Hoạt động đấy thường xuyên hàng năm mà cách thức tổ chức, cách thức làm lễ vẫn duy trì tốt”.

Người Xơ đăng vui hội

Để miền văn hóa Xơ đăng thành đặc sản du lịch, thành điểm đến thu hút du khách gần xa, những năm gần đây chính quyền các cấp ở tỉnh Kon Tum đã xác định văn hóa là động lực cho sự phát triển. Phong trào khôi phục nhà rông truyền thống, phục dựng các lễ hội của người dân được khích lệ, động viên kịp thời.

Ở tỉnh Kon Tum, dân tộc Xơ đăng có địa bàn cư trú khá rộng, từ phía Đông sang phía Tây của dãy Trường Sơn. Muốn được đắm mình trong không gian văn hóa của người Xơ đăng, nhất định du khách phải đến huyện Đắc Hà, Kon Plông, Kon Rẫy, Đắc Tô và Tu Mơ Rông, cái nôi của người Xơ đăng.

Khoa Điềm/VOV-Tây Nguyên