VOV4.Jarai-Anŏ jơman mơ̆ng mơnong ƀong huă lĕ jing mơnong ƀong ngă pơđĭ pran jua kiăng biă mă amăng drơi jăn ană mơnuih mah ƀiă đôč samơ̆ yôm tloh noh, tơdah kơƀah anŏ jơman ngă đĭ pran amăng mơnong ƀong huă amra bơbeč sat kơ tơlơi suaih pral, anŏ găng añrăng mơ̆ng čơđai muai. Anai lĕ, anŏ kiăng biă mă kơ rĭm boh sang anŏ lơ̆m wai lăng čem rông ană bă čơđai anet klă hloh.

Anŏ jơman mơnong ƀong huă hơmâo dua khul, khul hơmâo anŏ ngă găng añrăng ia pơsơi kah hăng kẽm, pơsơi, ia kông, calsi, Iôt,… laih anun khul vitamin A,B, C, D…gơgrong yôm biă mă hăng anŏ pơđĭ kyar amăng dlô akŏ tơlơi pơmin, đĭ kơtang tơlơi suaih pral, pơhlôm, pơgang duăm ruă kơ čơđai muai. Kơƀah anŏ jơman mơnong ƀong huă ƀơi čơđai muai arăng pơhmu kah hăng “Tơlơi ư̆ rơpa hơgŏm” yua kơ ñu ƀu thâo ƀuh rơđah rơđong ôh samơ̆ jai hrơi ngă sat kơtang, ba truh tơlơi suaih pral kơ čơđai bong glăi hăng kman duăm ruă tơdu hĭ, čơđai amuñ hơmâo tơlơi duăm ƀu thâo pơjrao.

Tui boh tơhnal ĕp lăng Mơnong ƀong jơman thun 2019-2020 mơ̆ng Sang bruă ia jrao pơgang mơnong ƀong jơman đĭ pran mơ̆ng dêh čar, amăng ƀing čơđai muai mơ̆ng 6 blan truh 59 blan ƀơi kual Dap Kơdư, mrô kơƀah ia kẽm truh kơ 66,6% đơ đam dêh čar ta lĕ 58%, mrô kơƀah Vitamin A lĕ 11%, đơ đam dêh čar ta lĕ 9,5%, mrô čơđai kơƀah drah lĕ 26,3% đơ đam dêh čar lĕ 19,6%; ƀơi đah kơmơi pi kian amăng kual Dap Kơdư, mrô kơƀah ia kẽm lĕ 63,9%, đơ đam dêh čar 63,5%.

Mơ̆ng anun, tui hăng anŏ pơtong lăng mơ̆ng WHO, tơlơi kơƀah anŏ jơman đĭ pran mơnong ƀong huă hơmâo tơlơi bơblih tui laih mơ̆n, mrô kơƀah vitamin A hăng kơƀah drah hnong djong tơlơi tŭ yua kơ tơlơi suaih pral mơnuih ƀôn sang, samơ̆ kơƀah ia kẽm dŏ lu đôč, boh nik ñu amăng ƀing amĭ čơđai muai hăng čơđai anet.

Ơi ia jrao Vi Thị Huệ, wai lăng anom pơgang mơnong ƀong jơman, Sang bruă pel ĕp tơlơi duăm ruă tơring čar Dak Lak brơi thâo, hơmâo hơdôm tơlơi phun ñu ba truh tơlơi kơƀah anŏ jơman amăng mơnong ƀong huă kơ čơđai muai:

“Hơmâo lu phun ñu ngă kơ čơđai muai kơƀah anŏ kơtang yua mơnong ƀong huă ƀu djop anŏ jơman, kah hăng čơđai hơmâo tơlơi ruă kian pruăi ngă kơ čơđai ƀong huă, ƀu dưi hrip ôh anŏ jơman đĭ pran mơ̆ng mơnong ƀong huă, ƀing čơđai anun hnong bong glăi hăng tơlơi duăm ruă tơdu, ba truh jai kơƀah anŏ kơ kơtang găng drơi jăn, ƀing čơđai juăt hơmâo tlan môt, mơnong ƀong huă aka djop anŏ jơman đĭ pran, aka ngă djop brơi anŏ kơtang kơ drơi jăn kiăng”.

Bruă pơbuă tui mơnong ƀong huă đĭ pran aka ƀu djơ̆, aka ƀu djop lu mơta ƀong huă jơman, anun yơh ngă kơ čơđai muai pơai buai, čơđai kơƀah drah yua kơ kơƀah ia khăng pơsơi, čơđai anun amra ƀu beč bal, ƀu hmar, ngă bruă ƀu kjăp ôh, juăt hao pit, tơdah sui hrơi blan, čơđai amra hơmâo tơlơi ruă jơlan suă jua laih anun amuñ biă kman mut nao amăng drơi jăn.

Ƀing đah kơmơi pi kian hŭi ƀiă tơkeng ană aka ƀu truh blan, drah nur lơ̆m tơkeng. Čơđai kơƀah vitamin A ngă čơđai khen, rơwang, kaih prong, amuñ hơmâo tơlơi ruă kian pơtah čroh, ruă rơkông đok, kơƀah vitamin A kơtang ngă ruă rơnah mơta hăng truh bum mơta. Čơđai kơƀah calsi hơmâo tơlơi ruă khen amăng tơlang, ber, yua amăng drơi jăn ƀu pơdjop calsi, amăng pruăi ƀu thâo hrip mă calsi, mơ̆ng anun calsi mut nao amăng tơlang ƀiă, drah rô ƀu djop ngă tañ tơhluih tơlang. Ƀing čơđai kơƀah ia kẽm ƀu gưt huă ƀong ôh, khen kaih prong, amuñ hơmâo tơlơi ruă amăng kian pruăi, jơlan suă jua, ruă kian pơtah čroh, pơai buai hăng ƀu thâo prong dlông ôh.

Ƀing đah kơmơi kơƀah hra Iôt amuñ ba truh plĕ ană, ană djai amăng kian, tơkeng ană   aka truh blan, sit tơkeng ană amuñ hơmâo tơlơi ruă dlô, hơmâo tơlơi ruă rơwen pơkŏn mơ̆ng anet, tơkai, tơngan, pơhiăp ƀu thâo, bum tơngil, klek mơta….Ơi ia jrao Vi Thị Huệ brơi thâo dơ̆ng:

“Lơ̆m čơđai kơƀah anŏ kơtang mơ̆ng mơnong jơman, amra ba truh tơlơi sat. Bơhmutu: Čơđai kơƀah vitamin A djong, čơđai mơmŏt mơta mơnŭ, kơƀah vitamin A kơtang lĕ ngă thu ia mơ̆ng mơta, klek mơta truh bum hăng hơmâo tơlơi ruă rơnah pơkŏn. Ƀing čơđai kơƀah ia pơsơi, yua ia pơsơi lĕ sa amăng hơdôm mơta djuai ia ngă kơtang drơi jăn, pơjing rai drah hăng đĭ nao pơ dlô, anun yơh čơđai kơƀah ia pơsơi, ba truh kơƀah drah yua kơƀah ia pơsơi, ngă kaih pơđĭ anŏ kơtang drơi jăn, tơlơi pơmin ƀu beč ôh, ba truh anŏ bong glăi kman duăm ruă tơdu hĭ.

Ƀing čơđai kơƀah ia kẽm, ngă hrip mă mơnong ƀong huă hăng pơtum ia ngă kơtang drơi jăn bong glăi hăng kman laih anun pơtrut ƀong huă kơ čơđai ƀu kơtang ôh, anun yơh čơđai alah ƀong huă, kaih prong, khen. Ƀing čơđai kơƀah hra Iôt, amra ngă kaih đĭ amăng dlô akŏ tơlơi pơmin ƀudah juăt hơmâo tơlơi rơwen ƀu klă drơi jăn, čơđai hlăk thun hrăm hră kơƀah hĭ Iôt hnong pơkra ia rơgơi ƀiă hloh kơ čơđai djop Iôt laih”.

Anom bruă pơgang mơnong ƀong huă jơman dêh čar pơtă pơtăn, dưi mơ̆n pơbuă tui mơnong ƀong đĭ pran mơ̆ng mơnong ƀong huă hơmâo baih hlâo. Mơnong ƀong huă hơmâo lu ia pơsơi kah hăng añăm mơnong rơmô, alak boh mơnŭ, mơnong hơtai, hơtai boh, mơnong akan, rơtă, rơbai, añăm asăt, bơmao ja…ƀong boh troh tơsă hơmâo lu vitamin C kiăng pơđĭ anŏ kjăp ia pơsơi; mơnong ƀong huă lu calsi kah hăng hơdang ia rơsĭ, hơdang añĕ, akan, ia tơsâo, phô mai…; mơnong ƀong huă hơmâo lu Iôt kah hăng hơdôm añăm rơ̆k amăng ia rơsĭ, añăm rong biển, añăm hơbơi cải xoong, tảo…; mơnong ƀong hơmâo lu ia kẽm kah hăng alak boh mơnŭ, ačung ia rơsĭ, ačung, anet, ačung prong, rơnung, abao, añăm hơbơi boh, rơtă đậu tương….; mơnong ƀong huă hơmâo vitamin A kah hăng añăm mơnong, mơnong hơtai, boh mơnŭ, ia tơsâo rơnung…añăm asăt mơtah, boh gấc, añăm hơbơi karôt, plui, boh pơneh…..vitamin D hơmâo lu amăng añăm mơnong hơtai, boh mơnŭ.

Amăng dêh čar ta lăi hrom hăng ƀơi tơring čar Dak Lak ăt hnun mơ̆n hơmâo lu tui hơdră pơhlôm, pơgang anŏ kơƀah mơnong ƀong huă đĭ pran hăng hơmâo ba glăi boh tơhnal tŭ yua kah hăng Hơdră pơhlôm anŏ kơƀah vitamin A, hăng lu bruă mă brơi pơbuă tui vitamin A lu hloh kơ čơđai mơ̆ng 6 blan truh 36 blan, 1 thun mơñum 2 wơ̆t amăng blan 6 hăng blan 12 rĭm thun.

Brơi kơ đah kơmơi phrâo tơkeng mơñum sa liêu vitamin A lu, pơbuă tui vitamin A kơ ƀing čơđai pơai buai kơtang, ƀing čơđai ruă kian pơtah čroh ƀudah nao juă glai tơbiă ia lu hrơi, ruă pruăi, ruă jơlan suă jua. Hơdră pơhlôm pơgang anŏ kơƀah Iôt hăng bruă pơtrut lu sang anŏ mă yua hra iôt hăng mơnong ƀong huă pơbuă tui Iôt dưm amăng añăm ƀong ƀudah pơkra ming mơnong ƀong huă.

Hơdră pơhlôm pơgang kơƀah drah kơ đah kơmơi pi kian mơñum ia jrao pơbuă ia pơsơi anăn viên sắt-acid folic, hăng hnong mơñum 1 hrơi sa asar mơ̆ng hrơi phrâo pi kian truh kơ tơdơi tơkeng sa blan.

Tui hăng tơlơi phrâo lăi nao, ia hiam yôm amăng gơnam ƀong huă (vi chất dinh dưỡng) kiăng biă mă či rông čơđai tañ prong hăng thâo rơgơi. Tui anun ngă hiư̆m pă kiăng thâo ƀing čơđai kơƀah ia hiam hơget? Tơlơi ƀu klă tơdah kơƀah ia hiam rông drơi jăn hiư̆m pă? Laih dong kiăng ngă hơget či pơhrua hơmâo djŏp ia hiam rông ƀing čơđai. Anai lĕ hơdôm tơlơi tơña amra hơmâo ơi ia jrao Vi Thị Huệ, ngă bruă gah Khoa Dinh Dưỡng, Anom bruă wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Dăk Lăk lăi pơthâo glăi kơ ƀing ta.

- Ơ ơi ia jrao ! Kiăng djru ană plơi thâo hluh rơđah hloh kơ ia jơman yôm rông drơi arăng iâu vi chất dinh dưỡng, ih lăi pơthâo lăng ia hiam anai anŏ hơget lĕ?

- Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: Ia jơman rông drơi arăng iâu vi chất dinh dưỡng lĕ ia hiam rông drơi jăn ƀing ta mơ̆ kiăng mă ƀiă đôč, samơ̆ yôm kơtang kơtit, lơ̆m kơƀah aset ia hiam anai amra bơbeč sat kơ tơlơi suaih pral ƀing ta, biă ñu lĕ ƀing čơđai. Lơ̆m lăi nao ia rông drơi lĕ hơmâo vitamin, amăng anun hơmâo vitamin lik amăng ia luil kah hăng A, D, E, K, vitamin lik amăng ia lĕ Vitamin B, C hơmâo nguyên tố khoáng kah hăng canxi, phôt pho, magie hăng kẽm...

- Ơ ơi ia jrao, ih dưi mơn brơi thâo nam ƀuh ƀơi ƀing čơđai kơƀah ia hiam rông drơi?

- Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: Hơdôm nam ƀuh rơđah lơ̆m čơđai kơƀah ia rông drơi yôm kah hăng: čơđai kaih đĭ kg, ƀu tañ glông ôh, akhen biă, juăt duam ruă pơ-iă hlor, kah hăng ruă rơkông đok ƀu thâo suaih, čroh pơtah...čơđai juăt hiam lơ̆m mlăm, tuh ia hâ̆o hia hang, lăng drơi jăn ñu kơnĭ mơtah, hơƀlơ̆ hnun, tơkâo tơkai tơngan amuñ jôh biă...Ƀơi ƀing čơđai pơprong ƀiă, juăt ruă tơlang, tơda ñu đah prong...anai lĕ hơdôm nam ruă tơdah kơƀah kơtang ia hiam yôm rông drơi jăn.

- Lơ̆m hơmâo pơhrua nao djŏp ia hiam yôm amăng drơi jăn, ƀing čơđai amra hơmâo anŏ klă hơget lĕ, kơđai glăi tơdah kơƀah ia yôm rông drơi anai amra hơmâo tơlơi ruă hơget lĕ?

- Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: Bruă pơhrua nao ia hiam amăng drơi jăn yôm biă mă amăng bruă rông ană mơnuih ta tañ prong, hơmâo akŏ dlô rơgơi, dưi pơgang glăi klin duam ruă, biă ñu ƀơi ƀing čơđai anet, tơdah kơƀah ia rông drơi amra ƀu dưi pơgang glăi tơlơi duam ruă, čơđai amuñ ruă kraih, ruă lok nao lok rai, čơđai akhen, kaih prong. Lơ̆m čơđai kơƀah ia hiam rông drơi jăn amra ba glăi tơlơi sat biă. Pơhmutu kơƀah vitamin A găp ƀiă, čơđai ruă mơta, yang hrơi mot lăng ƀu ƀuh ôh, kơƀah vitamin A găp ƀiă amra ngă thu mơta, rơka mơta amra ngă bum mơta hăng hơmâo tơlơi ruă kơbum ia rơnah pơkŏn dong. Ƀơi ƀing čơđai kơƀah sắt, yua dah sắt lĕ sa amăng hơdôm ia hiam yôm djru pơjing drah laih dong ñu yơh gum pơjing rai dlô, yua hnun tơdah kơƀah sắt, amra ngă kơƀah drah, ngă čơđai akhen, kaih prong, ƀu rơgơi ôh, ƀu hơmâo pran pơgang glăi klin duam ruă. Ƀơi ƀing čơđai kơƀah kẽm, kẽm yơh hrip mă ia hiam hăng pơƀut ia đạm kiăng ƀing čơđai ƀong huă mưn ƀăt jơman, lơ̆m kơƀah kẽm ƀing čơđai ƀu mơhao ƀong huă đơi ôh, kaih prong hăng ƀu hơmâo pran jua ôh. Ƀơi ƀing čơđai kơƀah I ốt, amra ƀu rơgơi ôh ƀudah ngă răm arăt dlô, čơđai glăk hrăm hră kơƀah I ốt lĕ ƀu rơgơi tui hăng ƀing čơđai huăi kơƀah I ốt.

- Ih hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơget mơn kơ amĭ ama ƀing čơđai, kiăng ngă hiư̆m pă mơng pơhrua djŏp ia yôm amăng drơi jăn ƀing čơđai?

- Ơi ia jrao Vi Thị Huệ: Tơlơi pơtă pơtăn mơng Anom bruă dinh dưỡng Dêh čar ta ba tơbiă kơ ƀing ngă amĭ lĕ bruă pơhrua ia yôm rông ƀing čơđai. Tal sa: mă yua lu mơta hăng pơƀut hrŏm lu djuai gơnam ƀong amăng mông ƀong huă, kiăng ruah gơnam ƀong hơmâo anŏ jơman, hơmâo ia hiam rông drơi jăn; tal dua: brơi ană nge mem tañ mơng hrơi phrâo tơkeng, rông čơđai hăng ia tơsâo amĭ 6 blan blung a, brơi mem truh 24 blan ƀudah sui hloh; tal klâo: brơi ƀong gơnam hơmâo lu ia jơman, hơmâo ia luil ƀudah ia rơmă amăng gơnam ƀong kiăng drơi jăn čơđai hrip mă vitamin lik amăng ia luil, ia rơmă; tal 4: čơđai mơng 6 blan truh 60 blan mơñum vitamin A liêu lu 2 wơ̆t/thun. Ƀing amĭ tơdơi kơ tơkeng 1 blan mơñum 1 liêu vitamin A, čơđai mơng 24 truh 60 blan brơi mơñum jrao pơdjai mưng, klan, ƀing đah kơmơi amăng thun ƀă ană bă hơmâo pơhrua sắt, axit folic, asar jrao đa vi chất kiăo tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao.

Hai, bơni kơ ih hŏ!

Phượng vũ - Quang Nhật: Čih

Nay Jek - Siu H'Mai: Pơblang