Tơlơi ruă Zona arăt areo mơnuih ƀôn sang đưm juăt lăi kman ƀong klĭ đĭ amăng čơđeh asar yu kman virus varicella zoster pô ngă. Anai lĕ djuai virus ba rai tơlơi ruă djơ̆ čut ƀlĕ pơđeh, kơčung rơnah ƀơi klĭ. Kman ƀlĕ hmơi djơ̆ čut grăng laih, kman anai dŏ glăi lăm drơi jăn, ñu ƀong amăng arăt areo hlâo kơ ñu lar hyu amăng klĭ kliăng sit ñu hơmâo anŏ gêh găl hlong ba truh tơlơi ruă zona. Tơlơi ruă anai juăt hơmâo ƀơi mơnuih tha rơma, ƀing mơ̆ng 50 thun pơngŏ. Tha tui lĕ amuñ biă mă hơmâo tơlơi ruă anai. Tui hăng tơlơi jŭ yap, rim thun lơ̆m 1000 čô mơnuih hơmâo năng ai mơ̆ng 1-4 čô mơnuih ƀă tơlơi ruă zona arăt areo laih anun mrô anai amra lu tui amăng ƀing tha truh 65 thun năng ai mơ̆ng 4-12 čô. Hơmâo ha mơkrah mrô mơnuih ƀă sit tha rơma truh 85 thun ƀă tơlơi ruă anai. Rơngiao kơ anun, hơdôm čô mơnuih juăt hơmâo tơlơi ruă kah hăng ruă amăng arăt drah, hơmâo rơmă amăng arăt drah, ƀing drah nur, ƀing mơ-añă tơbiă ia sik, tơlơi ruă ƀu thâo pơjrao,....ăt amuñ mơ̆n ƀă tơlơi ră zona arăt areo. Ƀơi anom pơkă lăng tơlơi ruă, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, rim hrơi hơmâo čơkă năng ai mơ̆ng 50 čô mơnuih, amăng anun mrô mơnuih ƀă tơlơi ruă zona truh 10%. Lu mơnuih ruă nao pơkă lăng juăt ƀuh kơčung ƀơi klĭ pơčah laih, ruă akŏ, ƀu thâo pit đơi ôh. Ơi ia jrao chuyên khoa I Tạ Thị Khánh Nhàn-anom pơkă lăng tơlơi ruă, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Mơnuih tha rơma, truh 60 thun pơngŏ, mơnuih ruă nuă, anŏ găng añrăng tơdu tui, pơ-ai buai, tơlơi ruă lupus tơbiă bơr mriah ƀơi klĭ, bơbrah khăng ƀơi klĭ ƀudah bơbrah Lympho, ruă kơtang tui mơ̆ng tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, tơlơi ruă HIA-AIDS, ƀing ruă bơbrŭ asar hlăk pơjrao hăng put jrao kơtang pơčrang hăng apui, ƀing ruă nuă hlăk mơñum ia jrao pơgăn anŏ găng glăi hăng ia jrao kah hăng corticoid sui thun, ƀing ruă pơƀlĕ pơđeh ƀudah zona hlâo laih kiăng thâo krăn tañ hăng khom pơkă lăng na nao”.

Tơlơi ruă zona arăt areo phrâo hơmâo pơƀuh ñu hrup kơčung mơruih ƀơi klĭ, amuñ biă ta pơhuăl hăng tơlơi ruă bơbrah arăt ƀudah mơruih pơkŏn juăt hơmâo, yua kơ anun lu mơnuih ƀu đing nao ôh, ƀu gưt nao pơkă lăng tơlơi ruă, blơi mă ia jrao pơjrao tă tăn hŭi biă mă ba truh tơlơi ruă kraih pơkŏn kah hăng ruă arăt areo klĭ zona, pioh glăi tơhnal, nam kơčung añit añiu ƀơi klĭ čơđeh asar, ngă mơmŏt mơta hăng ba truh ruă bơbrah tơsô̆, ruă hơtai, truh sơ̆l dlô akŏ...

Yă Q dŏ ƀơi phường Tự An, plơi prong Ƀuôn Ma Thuột nao pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư pơkă lăng ƀuh hơmâo tơlơi mưn kah hăng: ruă hang nam rơka kơčung, ñip ñip hrup hơmâo mơnong tlâ̆o ƀơi klĭ gah klôn klong klưt, amăng drơi jăn hơmâo bobor mriah, jing hĭ kơčng rơnah, ruă hang, ngă bơbeč sat biă mă kơ drơi jăn, tơlơi suaih pral ƀing ta. Yă Q brơi thâo:

“Tal blung a lĕ ñu pơƀuh bơbor ƀơi klĭ mriah hur, kơtăl, ruă hang, boh nik ñu sit adai pơblih. Yua hlâo adih kâo ruă tơlang tơ-ut, kâo ruă mơ-añă tơbiă ia sik, juăt pit ƀu h’ĕt tơngia ôh, ră anai hơmâo tom tơlơi ruă anai dơ̆ng ngă kơ drơi jăn ruă nuă, jôr biă mă”.

Tơdơi kơ ƀă tơlơi ruă zona arăt areo blung a, kman virú varicella-zoster (VZV) drơi jăn ƀu thâo pơtơbiă đuăi ôh ia sat amăng drơi jăn, kman dŏ glăi amăng tơhnal bơbrah bil bul amăng arăt areo samơ̆ ñu ƀa ba truh jing tơlơi ruă mơtam ôh. Tơdơi kơ sa rơwư̆ kah hăng ñu ngă drơi jăn ƀu dưi bong glăi hăng kman, ƀudah yua mơ̆ng gah rơngiao ayuh hyiăng anih hơdip jum dar ba truh, lu tơlơi tơnap mă bruă amăng anih ƀu hơdjă rơgoh....amra glăi hơmâo dơ̆ng tơlơi ruă zona arăt areo.

Ơi H dŏ ƀơi phường Tân Thành, plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt ruă zona arăt areo lok glăi tal 2 hăngtruh rơnah, ñu nao pơkă lăng hăng dŏ pơjrao ƀơi sang ia jrao prong kual Dap Kơdư. Ơi H ră ruai:

“Hnang blung ruă hrup ta têk djơ̆ hlăt blâo, hlăt đat, hrup guăt dŭi pan kĕ, sit angin pưh djơ̆ ruă hang, hrup djơ̆ pơhăng, sui ha wơ̆t ñu kơtăl, tơdah ta đing nao kơ ñu rơ-añ biă mă, ñu ruă krơ̆n abih ƀơi akŏ ta, tek djơ̆ ƀŭ hă ruă ñip ñip mơtam”.

Mah aka ƀu djơ̆ truh tơlơi ruă hŭi rơhyưt ôh, samơ̆ sit ƀă tơlơi ruă zona mơnuih ruă tơnap biă mă amăng tơlơi dŏ đong ƀong huă, hơdip mơda, pran jua pơ-ai buai tui, tơdah ƀu pơjrao djơ̆ hnơ̆ng hăng hmao kru lĕ, mơnuih ruă amra kơčung klĭ truh rơnah kơtang. Ƀơi nam rơka kơčung ñu ƀlĕ rơnah, amra rơka kơčung ruă hang biă mă. Hŭi rơhyưt hloh dơ̆ng, zit tơlơi ruă zona lar truh pơ amăng tơngia amăng ƀô̆ mơta ngă ruă arăt areo dlô akŏ truh mơmŏt mơta, tơl bum mơ̆n, truh amăng tơngia ngă tơngil amăng tơngia mơ̆n. Ƀing đah kơmơi pi kian tơdah ƀă tơlơi ruă zona amra bơbeč truh kơ ană nge amăng kian.

Tơlơi ruă Zona ară drah amăng mơnuih ƀôn sang arăng juăt iâo lĕ djơ̆ kruă, hăng tơlơi ruă ngă kơčung ƀơi klĭ, amra lok nao lok rai lu wot ngă bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral, klĭ kliăng pô ruă. Kiăng hmâo dong bôh thâo pơgang, pơgăn tơlơi ruă anai, ƀơi yŭ anai lĕ bôh yôm tơlơi bơkơtuai hăng ơi ia jrao chuyên khoa I Tạ Thị Khánh Nhàn – Anom pel ĕp tơlơi ruă, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư, rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrŏm!

-Anô̆ pơdah gah rơngiao tơlơi ruă zona anun hiưm ñu ơ ơi ia jrao? Hăng tơlơi ruă hmâo lok glăi mơn?

-Ơi ia jrao Nhàn lăi glăi: Pok phun, hlâo ƀuh mâo nam pơdah rơđah mơ̆ng tơlơi ruă zona lĕ pô ruă amra pơ-iă drơi jăn ƀơƀiă, mư̆n pô̆ rơ-ŏt, ruă akô̆, hrom hrah amăng drơi jăn, rơgah gañ. Mư̆ng ƀuh ruă thu ha bơnah ară drah nao hrŏm hăng anun lĕ ƀlĕ mriah, bum ia rơnah ia. Hơdôm hrơi tơdơi kơ bum rơnah giong ñu top hĭ, đa amra pơčah tơdah tek djơ̆ ñu, tơdơi grăng amra hmâo thol. Tơlơi ruă amra lok glăi samơ̆ ƀu lu ôh. Juăt ñu lok glăi lĕ ƀơi ƀing thun tha rơma, hmâo tơlơi ruă ngă tơdu pran. Yua anun khom pơhrăm drơi jăn hăng bĕ strees, nao hơduah ĕp lăng pơ̆ ơi ia jrao hăng pơjrao tañ lơm hmâo tơlơi ruă zona kiăng plai ƀiă ruă lok glăi kơ hơdôm tal tơdơi.

-Pơplih mơ̆ng tơlơi ruă anun hiưm ñu ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Nhàn lăi glăi: Juăt ñu ngă bơbrah klĭ; 2 lĕ ngă bơdjơ̆ nao mơta, ară drah, bơbrah klĭ lôm asar mơta, amra ba truh mơmot mơta; 3 lĕ ngă bơbrah hruh lôm glô, bơbrah glô; 4 lĕ bơdjơ̆ nao ară drah tô glô, ngă jô ha bơnah ƀô̆ mơta; 5 lĕ ngă ƀu klă mơta, amăng tơngia, rơngiao kơ anun dô̆ pioh glăi anô̆ pơplih lu biă kah hăng ruă ară drah gah tlôn zona tơnap biă pơjrao hăng ngă sat klĭ, rơngiă blâo, ia hâ̆o ƀlĕ rai ƀu hơđong...

-Tơdah mă yua jrao đưm amăng mơnuih ƀôn sang pioh pơjrao zona dưi mơn? Lơm hmâo tơlơi ruă, mơnuih ruă kiăng ngă hơget pioh bĕ bơbrah hăng lar hyu pô pơkon?

-Ơi ia jrao Nhàn lăi glăi: Lơm hmâo tơlơi ruă zona tâ̆o hloh anăm mă yua hơdôm mơta pơjrao ƀu thâo rơđah ƀudah hơdôm tơlơi pơjrao tui mơnuih ƀôn sang đưm ôh pioh pơjrao mơ̆ khom nao hơduah ĕp lăng pơ̆ ơi ia jrao juăt pơjrao tơlơi ruă anai kiăng pơjrao hmao tlôn, pơgang hlôm hlâo huĭ hmâo tơlơi ba glăi pơkon. Kiăng bĕ bơbrah hăng lar hyu kơ mơnuih pơkon lơm hmâo tơlơi ruă zona ară drah, mơnuih hmâo tơlơi ruă khom đing nao:

Añăm kuač ôh lơm kơtal, sư ƀudah pioh djơ̆ ia hlŭ ƀơi klĭ djơ̆ kruă. Tơlơi anai amra ngă hơdôm ia rơnah pơčah hăng ba truh bơbrah kơtang.

Khom rơnak ƀơi anih hmâo tơlơi ruă rơgoh, rao nam rơka hăng ia hra klai hăng ia kiăng pơdjai kơman ƀudah hăng jrao pik mơ̆ ơi ia jrao pơtô brơi.

Rao tơngan rơgoh na nao, djơ̆ hơdră hloh lĕ hlâo hăng tơdơi kơ bơwih brơi kual anih kruă ngă, buh sum ao hluai, ƀu ngă ñor sư djơ̆ kual klĭ rơka.

Khut khăt ƀu dưi giăm hăng mơnuih hmâo tơhnal amra amuñ tưp djơ̆ kah hăng đah kơmơi pikian, čơđai muai, ană nge kơƀah blan ƀudah ană nge anet đơi, hơdôm mơnuih pran tơdu, hơdôm mơnuih akă hmâo tơlơi ruă djơ̆ drăng, zona ƀudah akă tlâ̆o jrao pơgang hlôm hlâo djơ̆ drăng... truh kơ suaih ruă.

-Kiăng pơgang hlôm hlâo tơlơi ruă lĕ ơi ia jrao hmâo tơlơi pơtă hơget pioh kơ mơnuih hmâo tơlơi ruă?

-Ơi ia jrao Nhàn lăi glăi: Bruă pơgang hlôm hlâo zona ară drah hmâo:

 Bĕ ngă djơ̆ ia rơnah mơ̆ng pô hmâo tơlơi ruă zona

 Tlâ̆o pơgang hlôm hlâo djơ̆ drăng.

 Dŏ dŏng ƀong huă hăng pơdơi dă lăp djơ̆, bĕ tơlơi ƀu mơ-ak amăng pran jua, pơhrăm drơi jăn kiăng hmâo pran kơtang.

Ngă tui hơdră dŏ dŏng ƀong huă anun lĕ, pit khom hrăm, ƀong huă djop gơnam ngă hmâo pran, ƀu djup hot.

 Lơm hmâo tơlơi ruă khom nao pơ̆ ơi ia jrao hơduah ĕp lăng hăng gir pơjrao kiăng tơlơi ruă tañ suaih.

 Bơni kơ ih ơi ia jrao !