Tơ tă anai, rim hrơi amăng Anom pơjrao tơlơi duăm ruă ƀă kman, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư hơmâo čơkă hăng pơjrao mơ̆ng 10-15 čô mơnuih duăm đung drah. Yap mơ̆ng akŏ thun truh ră anai, hơmâo pơjrao brơi 350 čô mơnuih duăm, amăng anun 40% čô mơnuih duăm kraih, ƀiă či truh djai, đĭ tui mơ̆ng 20-25% pơkă hăng tal anai thun hlâo.

Bơhmutu kah hăng pô duăm amai Cao Huyền Dịp, ƀơi tơring glông Dal Mil, tơring čar Dak Nông. Mut đih sang ia jrao lơ̆m duăm hlor pơ-iă kơtang biă mă, bơrơbah, drah rô rơnang, hrŏ asar drah, hŭi biă mă ngă kơ mơnuih duăm truh djai. Giong čơkă pơjrao, ƀơi ơi ia jrao amăng anom pơjrao tơlơi duăm ƀă kman hơmâo pơtum lu drah, jur brơi kơ ñu kiăng huăi thu drah. Yua pơjrao hmao kru tui anun laih anun hơmâo ƀing nao pơyơr drah tơlơi khăp djru brơi drah hmao kru, anun yơh mơnuih duăm dưi găn rơgao hĭ hrơi mông kraih kơtang hŭi rơhyưt. Truh ră anai, tơdơi kơ 5 hrơi pơjrao tong ten ječ ameč, mơnuih duăm thâo huă ƀong yơh, tơgŭ rơbat hyu, nao rai djong, huăi ƀlĕ pơtah dơ̆ng tah. Hlâo kơ anun hă, amai Dịp arăng pơkă thâo krăn duăm đung drah, ñu hơmâo pơjrao hăng jur ia pơ sang pơjrao yua mơnuih ƀôn sang ngă pô amăng tơring glông samơ̆ duăm ƀu lưh ôh, drơi jăn ñu jai hrơi pơai kơtang, ƀu truh tơgŭ, tơkai tơngan tơtư̆ wơ̆t hăng ruă akŏ hăng ƀlĕ drah ƀơi phun tơkơi anun yơh sang anŏ mơ̆ng ba nao pơ sang ia jrao prong kual Dap Kơdư kiăng pơjrao tŏ tui. Lăi nao kơ tơlơi ruă, tơlơi duăm ñu, amai Cao Huyền Dịp brơi thâo:

“Blung a ƀuh gleh, pơ-ai buai biă mă amăng pran jua, tơkai tơngan tơtư̆, ruă akŏ, tơdơi kơ anun hlong đih bơrơbah ƀu truh tơgŭ ôh. Kâo pơmin yua gleh đôč, duăm hlor amăng drơi jăn đôč đač mơ̆n. Nao pơ nai ia jrao lăi, duăm pơ-iă drơi ƀiă mơ̆n ƀu ƀuh duăm đung drah ôh ñu lăi. Hrơi tal dua mă drah ba pơčrang ƀuh kman duăm đung drah anun yơh sang anŏ brơi rai đih pơ sang ia jrao prong. Tơdơi 5 hrơi pơjrao, kâo mưn amăng drơi jăn plai ƀiă laih, dưi tơgŭ hyu rơbat nao rai djhul ƀiă laih, hlâo kơ anun ƀu thâo tơgŭ ôh, gleh biă mă, hao ƀlĕ pơtah na nao đôč”.

Bơ pô pơkŏn dơ̆ng, kah hăng ayong Hoàng Văn Hậu, dŏ ƀơi să Čuôr Knia, tơring glông Ƀuôn Đôn, tơring čar Dak Lak. Hlâo kơ anun, lơ̆m duăm pơ-iă amăng drơi jăn, ayong Hậu nao blơi mă ia jrao, ba glăi mơñum samơ̆ duăm ƀu lưh ôh, jai kraih tui dơ̆ng. Truh hrơi tal 3, sang anŏ gơñu ba nao pơ sang ia jrao, lơ̆m anun ñu ƀu hơdor ôh, drah trun tơnŏk tơdu hmar biă. Giong arăng mă drah ba pơčrang, ơi ia jrao lăi ayong Hậu duăm đung drah Dengue, khul duăm kraih yua hrŏ ia amăng arăt drah. Ayong Hoàng Văn Hậu brơi thâo:

“Kâo mưn rơ-ot kơtang biă mă amăng drơi jăn, gah rơngiao lĕ pơ-iă hlor. Kâo pơmin pơtuk hơdrap đôč đač mơ̆n, anun lăi brơi ană nao blơi ia jrao ba glăi mơñum. Mơñum mơguah, tlam samơ̆ ƀu lưh ôh, hrơi tal dua ăt hnun mơ̆n sang anŏ ba nao pơ sang ia jrao yơh. Tơdơi kơ 5 hrơi pơjrao kâo suaih tui ƀơƀrư̆ laih, dưi huă ƀong, mơñum ia. Lơ̆m phrâo rai pơ sang ia jrao tơnŏk trun, drah nur truh 160, duăm hlor pơ-iă amăng lăm 41 đô̆. Giong mut đih pơjrao sa hrơi, drơi jăn plai tui ƀơƀrư̆”.

Duăm đung drah lĕ yua kman mơ̆ng keč brung tơkai dlông, anăn ñu Aedes aegypti, ñu ba kman kĕ mơ̆ng mơnuih duăm hlâo, pơƀă kơ mơnuih găng añrăng laih anun hlong duăm mơtam, sit kman mut nao amăng drơi jăn. Duăm anai juăt ƀă amăng ƀing čơđai hăng mơnuih tha rơma, rim blan hơmâo soh, juăt lu tui amăng bơyan hơjan. Anŏ pơƀuh mơ̆ng tơlơi ruă anai ñu lu mơta, đĭ trun tơnap tap, thâo krăn mơ̆ng djong truh kơtang, mơ̆ng tơdu truh kraih. Tơdah ñu djong, duăm hlor pơ-iă plai ƀiă, juăt ñu duăm tŭ kơ hlor pơ-iă laih anun gleh, drơi jăn hlong bơrơbah, ruă akŏ, ruă ƀơi pŭk mơta, ruă amăng asar găr hơpăl tơngan, pơtih pha bra hơpăl, ruă kơ-iăng, hơmâo tom ruă rơkông đok, ruă ƀơi atong hlung asơi laih anun nao juă glai mơ-ia. Tơdah kơtang hloh, mơnuih duăm amra jor yơh, ruă nuă hrŏm hrăm amăng drơi jăn, bơrơbah mơtam, ruă kian lu, ƀơi hlung asơi, pruăi hơtai, ƀlĕ pơtah lu amăng sa mông truh 3 wơ̆t ƀlĕ pơtah, ƀudah truh 4 wơ̆t amăng 6 mông, jing sa mơguah ƀudah sa tlam, ƀlĕ drah mơdung ƀudah phun tơgơi, ƀlĕ pơtah tơbiă drah ƀudah nao juă glai ăt ƀlĕ drah, tơbiă drah amăng jơlan mơ-añă đah kơmơi ñu phara hăng tơđar. Duăm đung drah hơmâo 4 tuyp anăn anun lĕ Den-1, Den-2, Den-3 hăng Den-4. Sa čô ƀơi anŏ ƀă kman 4 tuyp tơlơi ruă anai. Mơnuih duăm glăi tal 2, amra kơtang hloh kơ tal sa.

Lăi nao kơ duăm hŭi rơhyưt mơ̆ng duăm đung drah anai, ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm-Khua anom pơjrao tơlơi duăm ƀă kman, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Duăm đung drah tơdah ƀu hmao pơjrao tañ amra ba truh ngă kraih kơtang hăng truh djai mơ̆n. Blung a lĕ ruă kơtang tañ, hmar đơi hrŏ asar pơjing drah amăng arăt ƀudah ngă dŏl jơlan arăt drah, drah kôl hĭ yua hlor pơ-iă drơi jăn ngă, kôl drah amăng arăt dlô, ngă bơbrah arăt dlô, ruă arăt tơlơi pơmin truh kơ pô duăm hlong hơngol bơrơbah ƀu thâo hơdor dă dơ̆ng tah, ƀơi anŏ kơtang drah hram, mut amăng jơlan rơkông đok jơlan suă pran, drah mut amăng tơsô̆, ngă bơbrah tơsô̆, tơdah ƀu pơjrao djơ̆ hmar, tơlơi hơdip pô duăm hŭi biă mă. Amra ba truh ruă lu mơta anŏ bơtơpư̆ amăng lăm drơi jăn kah hăng hơtai, hơtai boh, boh ƀleh, tơsô̆, dlô akŏ, tuč rơnuč lĕ tơbiă drah tơluh drah lu, laih anun djai mơtam yơh”.

Ră anai aka ƀu hơmâo ia jrao pơjrao sit ôh kơ tơlơi ruă duăm đung drah, kơnong pơjrao mă anŏ ngă ba truh tơlơi ruă jăng jai đôč. Tơdah duăm djong, dưi mơ̆n pơjrao pơ sang, pơdơi pơdă hăng mơñum lu ia lu, ƀong mơnong ƀong rơ-un muăn, mơ-ia kiăng amuñ lik amăng kian pruăi, mơñum ia jrao pơtơdu anŏ hlor paracetamol ƀudah mơñum Orezol pơhlôm huăi thu ia amăng drơi jăn, sut uă hăng akhan mơsah ƀơi pơ-ă hăng ƀơi kian aneh, gŭ kuang sit duăm hlor kiăng ngă rơ-ơ̆ ƀiă. Ƀing mơnuih rơmŏng plin, mơnuih juăt hơmâo tơlơi ruă drah nur čơtăng arăt (huyêt áp cao), ƀing mơ-añă tơbiă ia sik (tiểu đường)….ƀing tha rơma rơbêh 60 thun, ƀing čơđai nge, đah kơmơi pi kian hăng ƀing dŏ ataih mơ̆ng sang ia jrao sit duăm mưn hlor amăng drơi jăn hăng đing đăo duăm đung drah lĕ khom nao đih pơ sang ia jrao mơtam yơh, kiăng pơkă lăng tong ten hăng pơjrao brơi hmao kru, anăm hyu blơi mă ia jrao mơñum ƀudah pơjrao duăm đung drah pơ sang anŏ ôh.

Nam ruă ( anŏ mưn) mơng duam đung drah hŭi rơhyưt biă mă, amuñ ba truh tơ̆i pran hăng djai mơnuih tơdah ƀu ba nao pơjrao hmao tlôn. Samơ̆ ră anai dŏ lu mơnuih aka ƀu thâo rơđah ƀudah pơtah hơtai, lơm duam ăt hơmâo mơnuih blơi mă jrao mơñum, hŭi rơhyưt hloh lĕ jôr mă ia jrao pơ sang. Kiăng hluh rơđah dong kơ tơlơi anai, ƀing mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo mông bơră ruai hăng ơi ia jrao Phạm Hồng Lâm-Khua anom bruă lar hyu, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Ơ ơi ia jrao, ih dưi lăi pơthâo mơ̆n kơ hơdôm nam ruă juăt ƀuh mơng duam đung drah hăng hơdôm anŏ hŭi rơhyưt mơng tơlơi ruă anai ?

- Ơi ia jrao Lâm: Duam đung drah lĕ kman yua keč akĕ, nam ruă juăt ƀuh lĕ duam pơ-iă drơi, đung drah hăng sa, dua tơlơi hŭi rơhyưt ngă đung drah amăng drơi jăn. Kơ nam ruă juăt ƀuh, sit nik lĕ lu mơnuih duam pơ-iă drơi. Yua anun, kiăng lăng glăi, kiăng pơsit tong mơnuih duam đung drah hă ƀŭ kiăng ba nao pơ hơdôm sang ia jrao, kiăng hơmâo ơi ia jrao khăm, pơčrang lăng brơi ƀing dưi pơjrao mă pơ sang, laih ƀing duam ruă khŏm đih pơ sang ia jrao. Pơhŭi hlâo neh met wa duam kiăng nao khăm tong ten.

Duam đung drah tơdah ƀu pơjrao brơi hmao tlôn amra ba truh hơdôm nam ruă kraih hăng amra ngă djai mơnuih. Blung hlâo lĕ kơañăk, ngă đung drah. Tal dua dong lĕ ngă tơdu djop anih amăng drơi jăn mơ̆ sit biă ñu ƀơi hơtai boh ƀudah kơsô̆, dlô. Tal tlâo dong lĕ đung drah kơtang mơ̆ ƀu pơjrao brơi hmao tlôn ngă drah pơkŏng đung hyu amăng drơi jăn hăng amuñ ba truh tơlơi djai. Ƀơi anăp kơ tơlơi ruă anai pơhŭi hlâo ƀing mơnuih rơmông, hơmâo lu nam ruă, ƀing tha rơma rơbêh 60 thun, čơđai nge, đah kơmơi pi kian, sit biă ñu ƀing mơnuih dŏ hơdip anih anom ia jrao kiăng ba nao tañ pơ sang ia jrao yua amuñ ngă ruă kraih amăng mơmŏt mlăm mơ̆ ƀu kiăo tui lăng amra ngă djai mơnuih.

- Bruă blơi mă jrao mơñum hăng jôr ia jrao mă pơ sang amra ba truh tơlơi hŭi rơhyưt hiưm pă ñu, ơ ơi ia jrao ?

- Ơi ia jrao Lâm: Duam đung drah lĕ yua virus, đa duam kơtang biă mă. Lu mơnuih blơi mă jrao mơñum ča čot. Pơhmutu, ơi ia jrao rơkâo blơi jrao paracetamol samơ̆ ƀing mơnuih duam blơi mơnum djuai jrao pơkŏn, ba truh đung drah hăng ngă răm ƀơi hơtai. Hơmâo lu mơnuih ngă đung drah yua mơñum jrao ča čot, đa ƀuh ngă răm ƀơi hơtai yua mơñum jrao ƀu djơ̆. Tơdah jôr ia jrao mă mơ̆ ƀu ngă tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao. Tơdah mơnuih ruă ba nao pơ sang ia jrao kơañăk drơi jăn, ơi ia jrao amra tơnap biă mă kiăng kơ thâo tong ten ia jrao jôr brơi, yua hơmâo jôr hăng amra jôr brơi dong, ba truh kơ bruă jôr ia brơi mơnuih ruă bưp tơnap tap. Yua anun, dua đung drah kiăng hơmâo tơlơi kiăo tui lăng mơng ơi ia jrao, lơm jôr ia jrao ăt kiăng črâo brơi tong ten hăng gơnang nao sa, dua anŏ pơƀuh hlâo hăng gơnang nao kơtăk drah kiăng sem lăng amra jôr ia hă ƀŭ, amra jôr ia hơget, ngă tui anun kah pơhlôm brơi tơlơi suaih pral kơ mơnuih ruă.

Hai, Bơni hơdôm tơlơi pơtă pơtăn mơng ih ơ ơi ia jrao.