Tui hăng anom bruă khul ia jrao rŏng lŏn tơnah WHO, ia tơsâo mơ̆ng amĭ hơmâo djru ba lu anŏ hiam kah mơnong ƀong klă hiam djop 100% anŏ ngă đĭ prong rơmong pral hiam klă kơ ană nge amăng năm blan blung a yap mơ̆ng hrơi tơkeng rai, dưi pơdjop boh ƀiă ñu 50% anŏ kiăng đĭ hiam drơi jăn, ia tơsâo jơman klă biă kơ čơđai mơ̆ng 6 truh 12 blan; 1/3 anŏ kiăng đĭ tơlơi găng añrăng kơ čơđai mơ̆ng 12 truh 24 blan. Yua kơ anun čơđai nge kiăng pơmĕm hăng ia tơsâo amĭ soh đôč amăng 6 blan blung a laih anun brơi mĕm na nao ia tơsâo amĭ, huă ƀong rah gơnam ƀong pơkŏn amăng 24 blan.

Ră anai, djop sang bruă ia jrao hơmâo anih mă ƀuai, anih pơjrao čơđai muai lêng kơ pok pơhai tong ten lu hơdră pơtrut pơsur, djru kơ ƀing amĭ tơkeng ană nge brơi ană mĕm ia tơsâo, biă mă ñu ƀing amĭ dŏ dra phrâo tơkeng ană. Bruă pơtrut pơsur brơi ană nge mĕm amĭ, kiăng kơ ană nge suaih pral hiam drơi jăn, găng añrăng hloh, pơhrŏ ƀiă dju djuăm duăm ruă hăng djai brŭ kơ čơđai nge laih anun ƀing čơđai dŏ anet. Tui hăng rơnoh jŭ yap mơ̆ng anom bruă mă ƀuai, tơkeng ană mơ̆ng sang ia jrao prong kual Dap Kơdư amăng 6 blan akŏ thun, anom bruă mă ƀuai anai hơmâo čơkă rơbêh 1.500 čô đah kơmơi nao tơkeng ană. Mrô đah kơmơi tơkeng hăng anih wai lăng ană nge tơkeng rai dưi hơmâo ƀing ơi ia jrao, nai ia jrao djru pơgang ba, pơjrao brơi klă amăng dua wơ̆t hrơi tơjuh blung a lĕ 100%; mrô brơi ană nge mĕm ia tơsâo amĭ đôč lĕ 100%; mrô amĭ tơkeng ană, ană nge dưi wai pơgang djơ̆ lăp hlâo kơ tơkeng hăng laih tơkeng lĕ 99,7%.

Amai N.T.L 24 thun dŏ ƀơi Nam Yong tơring glông Čư̆ Jut, tơring čar Dak Nông phrâo tơkeng ană kơčua ñu hơmâo 4 hrơi. Hrơi blan ƀă ană, pi kian ta juăt lăi, ñu hơmâo sem lăng hơdră pơgang kơ drơi jăn pô hăng hơdră rông ană nge, yua gơyut gơyâo pơtô brơi, mơnuih amăng sang anŏ bơlăi pơthâo, ĕp lăng tơlơi pơhing amăng plang internet đơ đa laih anun ñu ruah mă hơdră brơi ană mĕm kơnong ia tơsâo amĭ đôč. Hrŏm hăng anun, amăng hơdôm wơ̆t nao pơkă lăng rim blan ƀudah hơdôm blan sa wơ̆t, ñu hmư̆ ƀing ơi ia jrao pơtô brơi hơdră rông ană nge, pi ană lơ̆m pơmĕm, hơdră djet ia tơsâo kiăng kơ ană nge dưi mĕm djop ia tơsâo amĭ. Laih dơ̆ng, khua mua amăng sang ia jrao lăi pơthâo hơdră ƀă ƀem čem rông, pơdơi pơdă djơ̆ lăp hăng pơgang drơi jăn, pran jua tơlơi pơmin mơak na nao, ƀu pơmin lu, ƀu hơmâo rơngôt hning ƀudah bơngơ̆t bơngañ đơi ôh amăng hơdôm blan rông ană nge hlăk mĕm; arăng pơtô brơi hơdră sem lăng kiăng tañ ƀuh hăng pơgang klă hloh kơ čơđai. Amai N.T.L lăi:

“Tui hăng kâo thâo lĕ ană nge mĕm ia tơsâo amĭ kah hăng mơnong ƀong hiam klă hloh kơ čơđai, ƀu hơmâo mơnong ƀong, ia mơñum pơpă ôh hiam hloh kơ ia tơsâo amĭ. Laih dơ̆ng rông ană nge brơi mĕm amĭ đôč lĕ kiăng kơ arăt ia tơsâo huăi kơđông, djru kơ hruh ană ta ñu dưi bơtơpư̆ klă, hmar hloh, drơi jăn ta dơ̆ng, pơđĭ tui tơlơi khăp amĭ hăng ană”.

Sa čô đah kơmơi phrâo ngă amĭ dŏ ra pơkŏn anăn T.T.N.Y 26 thun ƀơi să Hòa Thuận, plơi prong Ƀuôn Ma Thuôt, tơring čar Dak Lak phrâo tơkeng ană 2 hrơi rơgao. Mah tơkeng ană hăng brač kian samơ̆ yua hơmâo tơlơi djru mơ̆ng ƀing nai ia jrao anun yơh ñu ngă tui hơdră krŏm ană ƀơi drơi jăn tơdơi kơ tơkeng mơtam, dưi mĕm amĭ tañ hăng tŭ mă ia tơsâo hiam mơ̆ng phrâo tơkeng huăi mơñum ia tơsâo pơ rơngiao ôh. Rơngiao kơ anun, ƀing nai ia jrao ăt pơtô brơi kơ ñu hơdră ƀong mơñum kiăng hơmâo lu ia tơsâo, ră anai djop ia tơsâo brơi ană ñu mĕm laih anun kơnong ană ñu mĕm amĭ đôc. Amai T.T.N.Y brơi thâo:

“Kâo lĕ brơi ană mĕm ia tơsâo amĭ soh amăng năm blan blung a laih anun ăt brơi ană mĕm ia tơsâo truh 2 thun. Yua kơ ia tơsâo klă kơ ană nge, djru ană nge hiam drơi jăn laih anun ană thâo rơgơi tơdơi anai. Čang rơmang ƀing ngă amĭ hơmâo ană nge khom rông ană hăng ia tơsâo amĭ amăng 6 blan blung a”.

Ia tơsâo amĭ ƀu kơnong mơnong ƀong hiam klă hloh kơ čơđai nge hăng amĭ đôč ôh, bruă amĭ brơi ană mĕm ia tơsâo amĭ kiăng tơdơi kơ anun tañ suaih pral laih tơkeng ană. Amĭ ană nge laih tơkeng hlong brơi ană nge mĕm mơtam, drơi jăn ñu amra bơtơbiă hĭ hormone oxytocin djru kơ hruh ană dưi hrut nao rai klă, pơtrut ngă tơbiă hĭ sôk ană tañ hloh, pơgang tơlơi sat hŭi tơluh drah hăng hrŏ drah tơdơi kơ tơkeng ană. Sit pơmĕm ană mĕm ia tơsâo amĭ na nao, pô amĭ ñu ăt amra bĕ hĭ lu tơlơi ruă nuă boh tơsâo, ngă čơtăng tơsâo yua ia tơsâo rañ, bơbrah arăt ia tơsâo....Amăng ia tơsâo amĭ hơmâo ia rơmă ia jơman ngă kơtang drơi jăn ană mơnuih, sit brơi ană mĕm ia rơmă amăng ia tơsâo amra ngă kơtang pran jua kơ amĭ brơi ană mĕm, yua kơ anun yơh drơi jăn amĭ ñu amra hiam hloh. Brơi ană mĕm ia tơsâo amĭ hăng mĕm na nao amĭ ñu amra kaih ƀuh eng hăng amuñ mơ̆n ngă tui hơdră ƀă ană hui ƀă ană djơ̆ anŏ kiăng. Hloh kơ anun dơ̆ng bruă rông ană hăng ia tơsâo amĭ ăt amra djru kơ amĭ ñu huăi ƀă lu tơlơi ruă kraih kah hăng tơlơi ruă brŭ asar arăt đing ia tơsâo, huăi ruă brŭ asar hruh ană. Hăng čơđai nge lĕ ia tơsâo ba glăi lu ia ngă đĭ pran, tañ prong lơ̆m hơdôm thun tơdơi kơ tơkeng rai. Boh nik ñu ia tơsâo hơmâo lu đạm, lu đạm lik mơ-ia djru čơđai ƀong huă tañ hram tơma amăng drơi jăn, mơnong ƀong mut amăng pruăi tañ lik; laih dơ̆ng djru ngă kjăp, găng añrăng bong glăi hăng tơlơi ruă rơka rơnah, biă mă ñu tơlơi ruă amăng jơlan suă jua hăng kian pruăi. Ơi ia jrao CKI Nguyễn Ngọc Thắng, Kơ-iăng Khua anom bruă mă ƀuai, sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ƀing đah kơmơi phrâo tơkeng ană brơi ană nge hlăk mĕm khom pơrơgoh na nao tơsâo, mă akhăn rơgoh sut uă hăng ia pơđao abih dua gah tơsâo hlâo hăng tơdơi kơ ană mĕm. Laih dơ̆ng ƀong huă mơnong ƀong jơman, djop ia jing, hơmâo pran, hơmâo lu vitamin, ia ngă kơtang drơi jăn, pơdơi pơdă djơ̆ hnơ̆ng. Brơi čơđai mĕm djơ̆ hơdră, kah hăng brơi ană mĕm hlom atong tơsâo, brơi mĕm abih ha bơnah tơdah aka ƀu trơi brơi mĕm ha bơnah, aka abih amĭ djet brơi ană mĕm. Anăm kơtit ƀudah ƀă ngă kơniă amăng bah ană nge mĕm ôh, huăi kơniă arăt ia tơsâo kơdol jơlan ia tơsâo rô”.

Lu tơlơi kơsem min brơi ƀuh, čơđai brơi mĕm amĭ dlô akŏ ia rơgơi IQ ñu lu hloh kơ čơđai ƀiă mĕm amĭ 3 puang. Ta dưi lăi, ia tơsâo amĭ lăng kah hăng mơnong ƀong jơman hiam hloh, rơgoh sit nik kơ čơđai nge pơmut amăng drơi jăn hăng hơdjă kơ kian pruăi čơđai. Rông ană nge brơi mĕm ia tơsâo amĭ ăt dưi pơkrem hrơi mông hăng prăk kăk, amĭ brơi ană mĕm rim mông gêh găl, mah amăng mông ư̆ rơpa hai čơđai ăt hơmâo ia tơsâo mĕm. Laih anun tơlơi jĕ giăm amĭ hăng ană ngă kơ tơlơi khăp tong ten hloh, amra pơđĭ kơtang tơlơi pơmin hiam, thâo rơgơi kơ ană nge tơdơi anai.

Djop pô amĭ kiăng kơ ană bă tơkeng rai hiam drơi jăn, găng añrăng soh laih anun dưi ƀôp ia tơsâo hiam klă hăng ƀâo bơngưi mơ̆ng amĭ ñu. Khă tui anun, hơdră čem rông ană hăng ia tơsâo amĭ ƀu djơ̆ lăi amuñ amĕ ôh, kiăng biă mă hơmâo tơlơi pơdjru ba, pơgang hrŏm amăng sang anŏ kiăng pô amĭ anun hok mơak na nao, hiam drơi jăn mơak pran jua, tơlơi pơmin hruaih, puăi tlao na nao mơ̆ng anun kah dưi tơbiă rai lu ia tơsâo hloh, pơhlôm pơgang ia tơsâo dưi djop hăng hiam klă kiăng ană tơkeng rai tañ prong, prong bơđơr, bơkơnar hiam klă djop djel.

Ia tơsâu amĭ jing gơnam ƀong klă hloh kơ ană nge phrâo tơkeng. Rông ană hăng ia tơsâu amĭ jing sa anô̆ klă pô hmâo, tơlơi bơwih ƀong hăng bôh tŭ yua kiăng pơgang tơlơi suaih pral kơ amĭ hăng ană nge. Kiăng ƀing amĭ hmâo dong bôh thâo pơhlôm brơi kơ bruă rông ană hăng ia tơsâu amĭ truh kih, ƀing gơmơi hmâo laih bruă bơkơtuai rôk ruai hăng ơi ia jrao Bùi Thị Tâm, mơnuih apăn bruă hơđăp ƀơi Anom bơwih brơi tơlơi suaih pral ƀă ană tơring čar Dak Lak, rơkâo ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut hmư̆ hrŏm.

-Lơm hơbin brơi ană nge men amĭ djơ̆ hloh ơ ơi ia jrao?

-Ơi ia jrao Tâm lăi glăi: Mơ̆ng hrơi ană nge phrâo tơkeng lĕ pơphun brơi kơ ană nge men, men amăng sa mông blung a tơdơi kơ tơkeng hăng men amĭ amăng 6 blan blung a, yua kơ amăng ia tơsâu amĭ hmâo djop hơdôm gơnam ngă bơbuă kơ čơđai ƀong, mơñum nao gơnam hơget hmâo pơkon. Amăng ia tơsâu amĭ hmâo 88% lĕ ia laih hăng čơđai men amĭ hmâo mơ̆ng 8 truh 12 wot amăng sa hrơi, men amĭ wot tơhrơi hăng mlăm, ƀu hmâo pơkă mông kah mơ̆ng pơhlôm hmâo gơnam ngă hmâo pran hăng gơnam ngă bơbuă kơ čơđai.

          -Lơm rông ană hăng ia tơsâu amĭ lĕ pô amĭ juăt bưp tơlơi hơget bơdjơ̆ nao tơlơi suaih pral ơ ơi ia jrao?

          -Ơi ia jrao Tâm lăi glăi: Lơm rông ană hăng ia tơsâu amĭ, ƀing adơi amai amuñ bưp tơlơi, sa lĕ pô amĭ ƀong thu khuă đơi, kơƀah gơnam ngă bơbuă, kom lu mơta, pơmin ƀong huă thu khôt kiăng klă kơ čơđai, čơđai huăi čroh kian ƀudah tui hăng tơlơi juăt đưm lĕ pioh kian anet, yua kơ tui anun pơhlôm brơi kơ ia tơsâu ƀlĕ rai. Dua lĕ gah sang anô̆, plơi pla ƀu hmâo lăi pơthâo kơ neh wa, biă ñu ƀing adơi amai ƀơi kual asuek, ataih, kual neh wa djuai ania ƀiă dô̆ ngă tui phiăn juăt anun kom rơgao đơi ngă tơnap kơ tơlơi pơjing rai ia tơsâu kơ ană men.

          -Pô amĭ khom ngă hơget lơm ƀu hmâo ia tơsâuu ƀudah bơbrah jơlan pơđoh ia tơsâu mơ̆ ăt pơhlôm mơn ia tơsâu kơ ană men ơ ơi ia jrao?

          -Ơi ia jrao Tâm lăi glăi: Bôh than ba truh blung a mơ̆ ngă dol hĭ jơlan ƀlĕ tơsâu lĕ neh wa ƀu brơi ană men, lơm phrâo tơkeng adơi amai pơmin lĕ ia tơsâu akă ƀlĕ anun brơi ană men ia tơsâu gah rơngiao. ană nge men ia tơsâu gah rơngiao lĕ ƀu gư̆t men ia tơsâu amĭ dong ta yua anun ba truh dol hĭ jơlan pơđoh ia tơsâu. Hăng ƀing adơi amai dol jơlan ia tơsâu, pơsur adơi amai brơi čơđai men jai lu thơ anun kah mơ̆ng hruăi jơlan pơđoh ia tơsâu hăng ia tơsâu mơ̆ng ƀlĕ rai lu, tơdah kah hăng dol hĭ sui thơ khom kơnang kơ rơkơi ƀudah mơnuih amăng sang mă yua mơbah ƀôp mă ia tơsâu anun tơbiă ƀudah yua măi ƀôp mă ia tơsâu anun tơbiă anun khom pơsur adơi amai brơi ană men lu, ƀu brơi čơđai men hăng get men dong tah. Lu adơi amai phrâo mơ̆ng 2-3 blan brok ƀu hmâo ia tơsâu, ană ƀu gưt men hăng bôh than ba truh phun ƀu ƀlĕ ia tơsâu lĕ adơi amai ƀu brơi ană men na nao, men ia tơsâu gah rơngiao anun čơđai amra lui men.

          -Bruă mă mơ̆ng pô rơkơi hăng mơnuih amăng sang anô̆ gah bruă djru adơi amai rông ană hăng ia tơsâu amĭ anun hiưm ñu ơ ơi ia jrao?

          -Ơi ia jrao Tâm lăi glăi: Amăng hơdôm hrơi rông ană hăng ia tơsâu amĭ lĕ bruă mă mơ̆ng pô rơkơi hăng sang anô̆ jing sa črăn yôm phăn biă, amăng tơlơi djru adơi amai rông ană hăng ia tơsâu amĭ, Ding jum ia jrao hmâo iâo pơthưr ƀing ta gum hrŏm djru adơi amai rông ană hăng ia tơsâu amĭ. Yua anun, ƀu kơnong kơ adơi amai rông ană hăng ia tơsâu amĭ lĕ hrŏm hăng anun ƀing ama, sang anô̆, djop mơnuih leng kơ khom djru gah pran jua hăng gơnam tam pioh pơhlôm kơ pô amĭ hmâo pran jua mơ-ak ƀiă, djop gơnam ƀong ngă bơbuă pioh pơjing ia tơsâu kơ ană.

          Bơni kơ ih ơi ia jrao!