VOV4.Jarai - Tơlơi [u ai buai yua kơ[ah mơnong bơbuă [ơi [ing ]ơđai [ơi tơring ]ar Gialai lăi ha jan hăng kual }ư\ Siăng ră anai le\ lăp đing nao biă. Kơnong kơ ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun [u ai buai, glăk amăng [ut glông hloh đơ đam dêh ]ar ta.

            {ơi lu plơi pla ala [ôn amăng tơring ]ar Gialai, ]ơđai muai [u ai buai, khen hmâo lu biă, biă `u ]ơđai [ia\ hloh kơ 5 thun. Lu am^ ama ]ơđai yua kơ tơlơi hơd^p tơnap tap, gun lu bruă đang hmua anun akă gleng nao djơ\ hơnong [ong huă mơng ană bă pô. Lu ]ơđai muai [ơi hơdôm bôh plơi pla [u dưi pơsir brơi djo\p mơnong bơbuă drơi jan kiăng prong đ^ klă, ba truh khen h^, [u ai buai. Ơi R]om Win, [ơi plei Hmrong Ngo\, să Ia Ka, tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai, brơi thâo: Neh wa amăng plơi, Jarai ta ră anai, djơ\ mơng lăi le\, tơlơi gleng nao kơ ano# kiăng kơ ană bă do# ane\t hă do# hmâo lu sang ano# amăng plơi [ia\ đu] lăng nao tơlơi suaih pral hăng mơnong bơbuă kơ [ing ]ơđai muai. Amăng plơi hmâo mơng 40 truh kơ 50% mrô sang ano# tui anun, gơ`u pơmin pioh [ing ]ơđai đuăi hyu ngui tui anun đu], [u bơwih brơi ôh kơ tơlơi hơd^p mơda hăng pơhlôm tơlơi suaih pral kơ [ing ]ơđai muai hă [u pơhlôm ôh.

            Hrom hăng rin rơpa, bruă tơkeng ană lu hăng tơlơi pơmin mơng [ing am^ ama [ơi hơdôm kual ataih, asuek, kual neh wa djuai ania [ia\ do#, gah hơdră ngă pơhlôm brơi klă drơi jan ]ơđai muai akă kơja\p ôh. Mơng anun, ba truh ]ơđai muai [u ai buai, khen pơ\ kual anai lu biă. Pô wai lăng mơnuih pơjrao tơlơi ruă anăn `u Lưu Thị Tâm, Pô ]ih pioh gah jơlan hơdră pơplih mơnong ngă bơbuă kơ drơi jan tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai, brơi thâo: Yua kơ ano# pha ra mơng tơring glông }ư\ Pah le\ kual neh wa djuai ania [ia\ lu truh kơ 53% anun tơlơi pơmin kơ mơnong  bơbuă drơi jan [u pơhlôm. {ơ [ia\ le\, bôh thâo [u lu, biă `u ngă đang hmua, anun akă pơhlôm hơđong mơnong [ong huă. Neh wa hơd^p do# hloai tui kơ phiăn juăt, anun bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ ]ơđai muai akă klă. Dua le\, [u agaih hơdjă anun ]ơđai muai djơ\ môt klan ]eo lu. Biă `u, tơdơi kơ ngă rai braih pơdai, bôh troh amăng đang le\ akă thâo tu\ mă hơdôm gơnam tam hmâo hơđăp [ơi sang ano# pô pioh yua ngă mơnong [ong kơ sang ano# hrim hrơi.

            Khă jơlan hơdră pơgang, pơgăn [u ai buai [ơi ]ơđai muai pơ\ tơring ]ar Gialai hmâo laih bôh tơhnal lăp yap ba. Samơ\ bôh n^k `u ăt akă [u dưi gleng nao hơkru\ pơsir ôh. Tui hăng mrô yap phrâo lăi pơthâo mơng Anom kơsem min mơnong bơbuă drơi jan lon ia ta, tơring ]ar Gialai le\ sa amăng hơdôm tơring ]ar hmâo mrô ]ơđai muai [u ai buai lu hloh dêh ]ar ta. Rơđah biă `u, mrô ]ơđai [ia\ hloh kơ 5 thun [u ai buai rơwang thun 2014 [ơi tơring ]ar anai le\ giam truh kơ 25%; bơ\ mrô ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun [u ai buai khen le\ 35%. Amăng anun, hơnong `u pơkă hrom đơ đam dêh ]ar ta, mrô ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun [u ai buai rơwang đơ đam dêh ]ar ta kơnong kơ 14,5; ]ơđai khen le\ giam truh kơ 25%. Kiăng dưi ngă tui bruă pơkă mơng lon ia ta kơ mơnong bơbuă drơi jan kơ [ing ]ơđai muai [ơi Gialai, kiăng biă bruă gum hrom mơng abih bang glông bruă kơđi ]ar [ơi tơring ]ar. Ơi ia jrao Lê Thị Thanh Hương, Kơ-iăng Khoa Anom wai lăng bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral hăng tơkeng ană tơring ]ar Gialai, lăi tui anai: Tui hăng bruă pơkă pơsir mơnong bơbuă drơi jan dêh ]ar ta ăt lăi rơđah mơn hăng ba tơbiă tơhnal hro\ trun mrô ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun [u ai buai. Anai le\ bruă gơrong hrom mơng abih bang mơnuih mơnam hăng mơng djo\p mơnuih [u djơ\ kơnong kơ ha jan gơnong bruă ia jrao ôh. Yua anun, kiăng pơsir tơlơi [u ai buai [ơi [ing ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun le\, abih bang gru\p, gơnong bruă, khul khom gum hrom.

            Je# hăng anai, kiăng pơđ^ tui tơlơi pơmin kơ [ing am^ ama kơ bruă ]em rông ană bă, pơ plih phrâo tơlơi [u ai buai kơ ]ơđai muai, [ơi lu anih anom amăng tơring ]ar Gialai pơ phun hơdôm bruă pơhra\m brơi, hơdôm bruă pơplông hơduah e\p kơ mơnong bơbuă. Hơdôm mông pơhra\m, hơdôm bruă pơplông hmâo tơlơi gum hrom kơplah wah hơdôm gru\p gơnong bruă ba glăi laih bôh tơhnal klă, ngă pơhư\\] lu am^ ama ]ơđai [ơi hơdôm bôh plơi pla ala [ôn nao gum hrom. Wa Đinh Thị Thọ, [ơi plei Tuêk, să Đak Tơ Ve, tơring glông }ư\ Pah, tơring ]ar Gialai, nao gum hrom bruă pơplông kơ mơnong bơbuă drơi jan mơng tơring glông brơi thâo:  Rơgao kơ nao pơplông, kâo ăt ]ang rơmang mơn hrăm tui hơdôm sang hră hăng djo\p mơnuih, kiăng glăi lăi pơthâo glăi kơ m[s amăng plơi pô, ngă hiưm hơpă am^ ama ]ơđai sang hră bơwih brơi ană bă klă hloh. Kiăng rông ană săng, hrăm hră rơgơi, suaih pral ]ơđai hơpă leng kơ suaih pral pioh hrăm hră klă hloh.

            Tui anun, ta amra [uh, tơlơi [u ai buai [ơi [ing ]ơđai muai pơ\ tơring ]ar Gialai lăi ha jan hăng kual }ư\ Siăng lăi hrom hmâo lu bôh than ba truh. Khă hnun hai, bôh tơhan yôm phăn hloh ba truh le\, bruă [ing am^ ama ]ơđai [u pơsir djo\p mơnong bơbuă drơi jan kơ ]ơđai.

Tơlơi rơwang rơweh amra pơgun truh tơlơi bro# mong tơdăm dra, nga\ pơhro\ h^ tơlơi pơmin thâo rơgơi hrăm hră kơ phung ]ơđai moai. Laih anun ba rai tơlơi duăm ruă amu` bưp, tơlơi duam ruă sui soaih, laih anun jai ruă kraih tui. Bôh nik `u phung ]ơđai gah yu\ 5 thun, hrơi blan bro# mong tơdăm dra yôm pơ phăn ha\ng  ta` hloh, bia\ ma\ `u hdôm arat areo ama\ng drơi jăn, aka prong tơdăm dra truh, bia\ `u arat phun gah tơlơi ma\ bruă `u.

Ră anai kiăng ơi Dôn, yă Pang, neh met wa ha\ng [ing gơyut thâo hluh kơ phung ]ơđai moai rơwen rơwư. }răn hdră anai kia\ng ră roai ha\ng ơi ia jrao Đào Thị Bình, pô mă brua\ [ơi anih pơjrao duăm ruă, ma\ boai. Khoa ]ih pioh jơlan hdră ding dưỡng tơring ]ar Gialai, Rơkâo ơi pang yă Dôn, neh met wa ha\ng [ing gơyut hmư\ hro\m [ơi yu\ anai.

-Tơ`a: {ơi ana\p kơ phung ]ơđai moai [ơi tơring ]ar Gialai rơwang rơweh lu đơi, ơi ia jrao hơmâo jơlan hdră pơtô brơi hiưm pă gah tơlơi [o\ng huă djo\p jơman djơh ha\ng ]ơđai moai gah yu\ 5 thun.

-Ơi ia jrao Đào Thị Bình: Kâo pơmin tui ha\ng anai, djơh ha\ng ]ơđai moai rơwang rơweh [ơi Gialai do\ lu đơi, tal blung hdôm am^ rông ana\ do\ anet, laih anun hdom mơnuih răk rem ]em rông ]ơđai moai, kho\m thâo hlung brơi ]ơđai gah yu\ 5 thun [o\ng huă gơnam jơman hiưm pă le\. Laih anun ta kho\m thâo hluh rơđah, [ơi ]ơđai gah yu\ 5 thun, pơ pha ]ơđai tui hloai thun. Bơhơmutu mơng 0 – 24 blan thun tơkeng, anai le\ thun ]ơđai bro# ktang bia\ ma\. Blan anai le\ khom mem ia tơsâo am^ `u, bơ kơ blan mem rah, [o\ng huă rah, Yap  mơng ]ơ đai 24 blan tơkeng, kiăng lăi mơng 2- 3 thun, laih anun mơng 3 – 5 thun, brơi [o\ng huă na nao, laih anun pơ plih gơnnam [o\ng huă phara phara. Yua kơ anun yơh, hrơi anai [ing gơmơi kiăng ră roai hrom ha\ng hdôm am^, ]ang rơmang kơ hlơi pô ngă am^ thâo hluh rơđah, ngă hiưm pă seng să rơyă hơbai gơnam [o\ng hua\ djơ\ tui brơi ]ơđai gah yu\ 5 thun.

}ơđai mơng 0 – 6 blan, hrơi blan ana\ nge phrâo tơkeng, hlăk do\ pu\ ngui `u. Tơlơi kiăng [o\ng huă jơman kơ ]ơđai moai mơng 0 – 6 blan,  ia tơsâo am^ `u yơh brơi mem abih ba\ng, laih anun huăi brơi [o\ng huă, ia mơ`um hơget ôh, rơngiao hơja\n ia tơsâo am^. Bơ kơ ]ơđai mơng 6 – 12 blan, ia tơsâo am^ `u yua hơ mkrah đu], ia jơman brơi ]ơđai bro# prong đ^, tơlơi kiăng yua brơi ]ơđai le\ gơnam [o\ng huă pơ kon hrim hrơi brơi ]ơđai.

}ơđai mơng 12 – 24 blan, ia tơsâo am^ `u kơnong 1/3 tơlơi kiăng ia jơman, do\ glăi gơnam [o\ng huă brơi ]ơđai moai. Mrô gơnam [o\ng huă ta kho\m pơplih 4 mta gơnam [o\ng huă, 4 mta gơnam [o\ng huă [ơi anai le\ tơpung, braih huă, laih anun lu mta rơtă djo\p mta. Tơdah [u hơmâo braih le\, ta pơplih ktor, hơbơi plum, hơbơi ]ên tu\ mơn. Bơ kơ gơnam [o\ng huă kah ha\ng a`a\m mơnong, bôh mơnu\ b^p, ia tơsâo rơmô, hơmâo lu ia jơman mơng hlô mơnong ha\ng rơtă. Bơ kơ gơnam mrô 3, hơmâo mơng rơmă hlô mơnong, kah ha\ng mơng un, mơnu\. Bơ ia rơmă mơng a`a\m pơtăm, hmâo dong kah ha\ng asar rơnga, hơbơi ngô. Mta gơnam tu] rơnu] le\ Vitamin ha\ng hara, hơmâo lu [ơi a`a\m pơtăm, bôh trôh. Kah ha\ng hơmâo lu [ơi a`a\m puăn, a`\am kla tu\, a`a\m đuar, laih anun hơmâo ama\ng bôh trôh kah ha\ng bôh kơ [âo, bôh pơ o\, bôh ]ơ neh. Tơdang seng să rơyă hơbai brơi ]ơđai [o\ng huă kho\m tum 4 mta gơnam [o\ng huă anai.  Bơhơmutu kah ha\ng sa `an anet tơpung, [u dah ia bur brơi ]ơđai leng hơmâo tơpung braih, ta  tơtar brơi phe], tal dua kho\m hơmâo gơnam jơman le\, mơng a`a\m mơnong, hdang, bôh mơnu\ b^p. Mta tal 3 a`a\m pơtăm ta ]ơ ]oh phe] kah ha\ng a`a\m hla tu\, a`\am hla đuar, htuh nao [ơi go\ hơmâo tơpung, hơtuh brơi tơpung kơ ]ơđai [o\ng, hơmâo gơnam rơma\ jơman.

-Tơ`a: Ơ ơi ia jrao, mrô gơnam [o\ng brơi ]ơđai, djơ\ tui ha\ng thun hiưm pă ma\ djơ\?

-Ơi ia jrao Đào Thị Bình: tơdơi kơ 6 blan, ta pơhra\m brơi ]ơđai [o\ng yơh le\ mơng  2-3 hrơi ta brơi ]ơđai pơhra\m [o\ng mơng 2- 3 muông đu]. Samơ\ tơdơi kơ 2-3 hrơi, ta brơi [o\ng tui [ơ [rư\, sa wot [o\ng le\ mơng ha mơkrah `an tơpung, ia bur. Ama\ng `an anun 250 ml. Tơdơi kơ anun ta brơi [o\ng đ^ tui [ơ [rư\ 2 wot [o\ng huă, hro\m hăng brơi mem ia tơsâo am^ na nao. Kia\ng la\i mơng 6-8 blan brơi [o\ng dua wot ama\ng sa hrơi, hro\m ha\ng mem ia tơsâo am^ na nao. Bơ mơng 9 -11 blan, ta brơi [o\ng 3 wot sa hrơi, brơi [o\ng thim gơnam. Brơi [o\ng thim le\ dong, sa hne] bôh ]ơ neh să, sa hne]\\ bôh pơ o\ să, [udah sa ]ơ ne] bôh pơtơi, [udah brơi mơ`um ia tơsâo rơmô mơsa\m. Bơ mơng ]ơđai mơng  12-24 blan ta brơi [o\ng 3 wot, hro\m ha\ng 2 wot [o\ng thim, laih anun brơi ]ơđai mem am^ `u na nao. Anun le\ mrô [o\ng hua\, bơ kơ tơlơi [o\ng huă mơng 12-24 blan, hlăk anun ta brơi `u [o\ng lu tui mơng 3/4 `an truh pơ\ 1 `an. Tơdang ]ơđai mơng 2 – 3 thun laih, ta brơi ]ơđai [o\ng abih ba\ng gơnam mơnuih prong [o\ng huă laih, samơ\ khom kơ điăng, ta tơnă asơi `u pơte# hloh, gơnam [o\ng le\ hơtuk hơbêh, kiăng gơnam [o\ng ama\ng proăi pran ]ơđai amu` hl^ . }ơđai mơng  2-3 thun, abih ba\ng ]ơđai moai huăi mem ia tơsâo am^ tah. Tui anun yơh kia\ng ]ơđai [o\ng huă 3- 4 wot, hro\m ha\ng 2 wot [o\ng thim. Truh ]ơđai 3 thun laih, brơi [o\ng huă hro\m ha\\ng mơnuih prong, samơ\ [ing ta khom brơi ]ơđai [o\ng gơnam jơman hloh, kiăng bro# prong ta`.

-Tơ`a: Ơ lah bơni kơ ih lu ơi ia jrao ho\, ama\ng tơlơi ră roai anai.

                                                            Siu H'Prăk-Rơluch Xuân: Pô  ]ih hăng pôr