VOV4.Jarai - Bruă tla#o jrao pơhlôm hlâo jing yôm phăn biă, djru ]ơđai đ^ tui pran kơdo\ng glăi hăng tơlơi duam ruă.

            Vaccine jing sa mơnong pơgang hlôm hlâo ba glăi bôh tu\ yua biă amăng bruă pơgang hlôm hlâo. Ră anai hmâo laih giam truh kơ 30 mơta tơlơi ruă bơbrah, tưp amra dưi pơgang hlôm hlâo hăng vaccine. {u djơ\ kah hăng hơdôm bruă pơgang pơkon, vaccine djru pơgang hlôm hlâo hăng pơgang tơlơi suaih pral kơ ană mơnuih hăng mơng anun djru pơđ^ tui pran joa. Rơngiao kơ bruă hro\ trun mrô mơnuih djơ\ tơlơi ruă hăng djai, ngă brơi ]ơđai suaih pral hmâo pran joa prong đ^ klă hăng ako# glô hiam, vaccine do# ngă hro\ trun hơdôm tơlơi duam ruă pơkon dơng, hro\ trun mrô hrơi ruă hăng đih [ơi sang ia jrao hăng prak mă yua bơwih brơi gah bruă ia jrao dơng, biă `u hrơi mông hăng pran joa mơng đah kơmơi yua kơ [u hmâo bơwih brơi lu kơ ]ơđai lom duam ruă ăt kah hăng ngă plai [ia\ mrô ană nge tơkeng rai yua kơ [u hmâo bơwih brơi kơ ]ơđai ruă hăng djai, djru pơđ^ tui tơlơi suaih pral mơng đah kơmơi, hro\ trun tơlơi [u klă drơi jan [u dah [u dưi mă bruă yua kơ tơlơi duam ruă ba truh.

            Rơngiao kơ anun, tla#o jrao do# djru pơgang tơlơi suaih pral kơ mơnuih prong dơng kah hăng vaccine pơgang drăp, pơgang kl^ lôm glô, pơgang bơbru\ asar [ơi hơtai, [ơi sang ană. Hrom hăng hơdôm bôh tu\ yua [ơi anăp hăng găn gao mơng vaccine amăng bruă ngă plai [ia\ mrô mơnuih ruă hăng djai yua mơng hơdôm tơlơi ruă ngă bơbrah, `u do# hmâo hơdôm bôh tu\ yua sui thun kơ drơi jan hăng khul mơnuih, kah hăng kơtưn đ^ bruă mă hăng bôh tu\ yua bruă mă yua kơ huăi duam rua. Lăi biă `u le\, bruă tuh pơ plai kơ bruă tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo hăng vaccine jing tuh pơ plai kơ đ^ kyar.

            Gơnang kơ hmâo vaccine, [ơi rong lon tơnah ta` pơsir tơlơi ruă djơ\ drăng. Anom pơhlôm hlâo hăng wai lăng tơlơi duam ruă dêh ]ar Mi dăp laih bruă tla#o jrao pơgang hlôm hlâo pơhư prong (TCMR) do\ng tal 1 amăng 10 bôh tơhnal prong hloh gah bruă ia jrao mơnuih mơnam amăng rơnuk thun 20. Tơlơi ruă jô drơi jan ră anai do# hmâo mơn [ơi 4 bôh dêh ]ar, mrô ]ơđai muai djai yua kơ djơ\ hmơi thun 2007 hro\ trun 78% bơhmu hăng thun 2000, mrô ]ơđai djai yua kơ bơbrah hơtai, bơbrah kơso#, kl^ lôm glô yua kơ Hib hrim thun hro\ trun 2 klak 500 rơbâo ]ô ]ơđai tơdơi kơ lu bôh dêh ]ar po\k pơhai mă yua vaccine pơgang bơbrah hơtai B hăng Hib amăng jơlan hơdră TCMR tơdơi kơ thun 2000.

            Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah yap him lăng, tơdah abih bang vaccine  hmâo ră anai leng kơ dưi mă yua hyu djo\p anih hăng mrô pơsir djo\p pơhlôm rơbêh kơ 90%, hrim thun pơhlôm hlâo mơng 2-3 klak ]ô ]ơđai muai dơng huăi djai yua kơ hơdôm tơlơi ruă bơbrah, djru ngă djơ\ hăng tơhnal pơkă rơnuk phrâo, ngă hro\ trun 2/3 mrô ]ơđai djai [ia\ hloh kơ 5 thun amăng thun 2015 bơhmu hăng thun 1990.

            Jơlan hơdră TCMR [ơi dêh ]ar Việt Nam dưi pơ phun sit nik mơng thun 1985 hăng bruă po\k pơhai tla#o pơhlôm hlâo 6 ara\ vaccine phun kơ abih bang ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 1 thun le\ pơtuk hngo\t, jô drơi jan, ruă kông đok, pơtuk or, ruă kơa`ăk hăng djơ\ hmơi. Thun 1997 pơhroa nao dơng vaccine tal 7 le\ pơgang bơbrah hơtai B, hăng thun 2010 le\ vaccine tal 8 vaccine Hib. Hơdôm vaccine pơkon dưi mă yua [ơi hơdôm kual amra hmâo ]ơđai rơbêh kơ 1 djơ\ lu le\ vaccine pơgang bơbrah glô Nhật Bản, tah ]roh, duam pơ-iă drơi sui hrơi. Amăng lu thun to# tui mrô tla#o jrao pơgang hlôm hlâo djo\p [ơi ]ơđai muai leng kơ hmâo rơbêh kơ 90%.

            Bôh nik `u hăng tơlơi găn gao mơng Jơlan hơdră tla#o jrao pơgang hlôm hlâo le\ jơlan gah ba glăi bôh tơhnal hloh, kiăng pơgang tơlơi ruă. Truh kih mơng bruă TCMR ba glăi rơđah đông biă, ngă pơ plih phun tơlơi suaih pral kơ ]ơđai muai. Hăng bruă tla#o jrao pơgang, mrô tơlơi ruă bơbrah anai  hmâo vaccine pơhlôm hlâo hro\ trun laih hơdôm pluh truh kơ hơdôm rơtuh wot. {ing ta dưi pơsit ta` tơlơi ruă djơ\ drăng amăng rơnu] thun 70, tơlơi ruă jô drơi jan amăng thun 2000, pơsir abih tơlơi ruă kơa`ăk kơ ană nge amăng thun 2005 hăng glăk anăp nao pơsir tơlơi ruă djơ\ hmơi hăng pơgăn bơbrah hơtai B amăng hơdôm thun pơ\ anăp anai. Mrô mơnuih djơ\ tơlơi ruă gah bruă tla#o jrao pơgang hlôm hlâo rơbêh kơ 100.000 ]ô m[s tơdah bơhmu hăng thun 2010 hăng thun 1984 [uh: Tơlơi ruă kông đok hro\ trun 585 wot, pơtuk or hro\ trun 937 wot, ruă kơa`ăk [ơi ană nge hro\ trun 59 wot, ruă djơ\ hmơi hro\ trun 573 wot. Tơdơi kơ 25 thun po\k pơhai jơlan hơdră TCMR [ơi dêh ]ar Việt Nam, yap him lăng pơhlôm hlâo kơ 6 klak 700 rơbâo ]ô ]ơđai huăi djơ\ tơlơi ruă hăng 43.000 ]ô ]ơđai huăi djai bru\ yua kơ hơdôm tơlơi ruă pơtuk hngo\t, ruă kông đok, pơtuk or, ruă kơa`ăk hăng djơ\ hmơi.

            Tơdah lăi anun le\ sa amăng hơdôm bôh than prong hloh mơ\ gơnong bruă ia jrao dêh ]ar Việt Nam dưi ngă amăng hơdôm thun rơgao, lom dêh ]ar Việt Nam do# le\ sa bôh dêh ]ar [un rin pơhrui glăi hơnong `u lom sa ]ô mơnuih [ia\ biă. Hloai tui bruă po\k pơhai truh kih jơlan hơdră tla#o pơgang hlôm hlâo tơlơi duam ruă pơhư prong hăng hơdôm jơlan hơdră bruă ia jrao pơkon, Việt Nam hro\ trun lăp yap ba biă mrô mơnuih djai [ơi ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun hăng glăk anăp nao djơ\ hăng tơhnal ba tơbiă tal 4 mơng rơnuk phrâo amăng thun 2015 (Hro\ trun 2/4 mrô ]ơđai muai [ia\ hloh kơ 5 thun djai amăng rơwang mơng 1990 – 2015). Bôh than anai dưi hmâo jar kơmar bơni hăng đăo biă, hăng dưi hmâo GAVI Alliance ư-ang kơ bôh tơhnal prong prin amăng bruă ngă hro\ trun mrô ]ơđai muai djai [ơi Mông jơnum mơng GAVI pơ\ Hà Nội blan 11/2009.

            Hơdôm noa kơsem min hăng bôh tu\ yua mơng Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah (WHO) ba glăi bôh tơhnal le\ hơdôm bruă tla#o jrao pơgang hlôm hlâo djru pơkrem laih lu prak mă yua kơ bruă ia jrao. Vaccine [u djơ\ pơgang drơi jan gơyu\t ôh mơ\, `u do# pơgang hơdôm ]ô mơnuih jum dar dơng, lom djo\p mơnuih dưi tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo, amra [ia\ đu] tưp hyu tơlơi ruă amăng mơnuih mơnam. Anun le\ yua hơge\t vaccine hmâo bôh yôm phăn pioh kơ tơlơi suaih pral amăng mơnuih mơnam gah bruă pơgang hlôm hlâo tơlơi duam ruă. Hro\ trun prak mă yua pel e\p pơjrao tơlơi ruă amăng hơdôm thun do# hơd^p mơda yua kơ dưi pơgang hlôm hlâo.

            Tla#o jrao pơgang hlôm hlâo kơ ]ơđai muai le\ jơlan gah pơgang, be\ hơdôm tơlơi ruă hu^ rơhyư\t, ngă plai [ia\ ]ơđai muai djai. Bruă tla#o vaccine pơgang hlôm hlâo kơ ]ơđai muai khom dưi ngă tui ta` hloh klă hloh, amăng dua thun ako# phun. Am^ ama khom ba ]ơđai muai nao tla#o jrao pơgang hlôm hlâo hăng djơ\ hrơi pơkă.

                                                                        Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr