Ƀơi đang kơphê rơbêh 1 ha mơtah hiam ƀlip, hơdôm ayul kơphê mơboh hơkriu, pơ anăp anai amra hơmâo mơtăm yơh, yă Đỗ Thị Hưng, dŏ pơ thôn 12, să Ea Kar, tơring čar Dak Lăk hok mơak bơyan anai kơphê mơboh amra hơmâo rơbêh 4 tơn pơjeh krô, lu hloh kơ mơ̆ng hlâo. Tơlơi ta či lăi nao hloh lĕ, hơbâo kmơk pruai hăng ia jrao pơgang phun pla aset tui laih yua ngă tui hơbô̆ bruă “Wai lăng anŏ añrăng găng mơ̆ng phun pla djŏp mơta”.

“Hlâo adih, kâo ngă hmua, arăng pruai hơbâo kmơk hăng pruih ia jrao hiư̆m pă kâo kiăo tui hnun. Mơ̆ng hrơi kâo kiăng tui hơdră wai lăng anŏ añrăng găng phun pla djŏp mơta ƀơi phun kơpjê, kâo lăng ñu phara biă mơn, klă hloh, mơboh hloh, tŭ yua hloh hăng lơ̆m kâo aka ƀu ngă tui”.

Ăt kah hăng yă Hưng mơn, hơdôm rơtuh boh sang anŏ ƀơi hơdôm kual ngă kơphê mơ̆ng Dak Lăk kah hăng Krông Pač, Krông Năng, Čư̆ Kuin…mă yua klă biă bruă wai lăng anŏ añrăng găng mơ̆ng phun pla. Hơdră ngă bruă phrâo pơƀut kiăng phun pla hiam, añrăng găng kjăp, ƀu djơ̆ ngă mă kiăng ƀă đôč, pruih pơgang hlăt pơčrăm đôč ôh.

Jing sa amăng hơdôm boh sang anŏ nao hlâo ngă tui hơbô̆ bruă pla ƀơi rơbêh 2ha kơphê, laih anun ba glăi boh tŭ yua biă lơ̆m prăk blơi kmơk, ia jrao hrŏ trun 15-20%, phun pla mơboh lu hloh kơ 10%, laih anun kơphê ñu hơmâo asar hiam mơn. Yă Đinh Thị Như Lê dŏ ƀơi thôn 2, să Phú Xuân, tơring čar Dak Lăk brơi thâo:

“Tơdơi kơ hla tui hơbô̆ bruă lĕ phun kơphê ñu čăt hiam, kjăp phun, phara biă pơhmu hăng ta juăt ngă mơ̆ng hlâo. Than wan, hla ñu mơtah mơda, plai mơn hơmâo hlăt pơčrăm, hơmâo eng ƀong, jôh than hăng hlung boh mơda, biă mă ñu plai ƀiă hơmâo hlăt kơdôm ƀơi phun kơphê”.

Tui hăng nai prin tha Phan Việt Hà – Kơ-iăng khua sang bruă kơsem min boh thâo ngă hmua pla kyâo Dap Kơdư, hơbô̆ bruă wai lăng anŏ añrăng găng mơ̆ng phun pla jing jơlan nao lăp djơ̆ hăng tơlơi kiăng đĭ kyar ngă hmua mơtah hơdjă, dưi hơdip kiăo tui tơlơi pơplih ayuh hyiăng kual Dap Kơdư. Anai ƀu kơnong hơdră boh thâo đôč ôh, ăt jing tơlơi pơmin rơgơi ngă hmua pla pơjing phrâo, lăng anŏ añrăng găng kjăp phun hăng djŏp mơta ra mơnŏng amăng đang hmua yơh yom hloh. Lơ̆m phun añrăng, mơnuih ƀôn sang ăt hơmâo pran mơn -–wơ̆t prăk kăk hăng ayuh hyiăng lŏn adai.

Ơi Đinh Văn Đang, Kơiăng khua Anom pơsur ngă hmua tơring čar Dak Lăk brơi thâo, mơ̆ng tơlơi hơmâo sit brơi ƀuh, wai lăng anŏ arăng găng kjăp phun pla ba glăi lu tơlơi tŭ yua, jing tơlơi yom phun kiăng bruă ngă kơphê Viêt Nam anăp nao đĭ kyar hơđong kjăp laih anun djơ̆ tui hơnong pơkă jar kmar.

“Hơbô̆ bruă wai lăng anŏ añrăng găng kjăp phun pla jing gơmơi pok pơhai abih bang djŏp phun pla laih, kah hăng phun kơphê phun pơdai, tiu, phun sâu riêng. Amăng mông ngă tui, blung a ba glăi boh tŭ yua klă biă, kiăng đang pla mơ̆ng hơdôm boh sang anŏ hơđong na nao, mơboh lu. Pơ anăp anai gơmơi ăt ngă hrŏm dong mơn hăng hơdôm boh kông ti, anom mơdrô, hơdôm boh sang kơsem min boh thâo, hơdôm boh sang hră či pơphun pơtŏp hrăm, jơnum pơčrông sai, akŏ pơjing hơbô̆ bruă djru ba hơbô̆ bruă anai dưi hơmâo lu mơnuih ngă tui hloh”.

Lơm ayuh hyiăng ƀuh pơplih sat jai lu tui, bruă ngă hmua tui jơlan gah hơđong kjăp, plai ƀiă anŏ răm rai hăng đĭ tui boh tŭ yua amăng bơwih ƀong huă lĕ yôm phăn biă mă. Sit biă ñu hăng phun kơphê hăng lu phun pla phun ƀơi kual Dap kơdư, mă yua boh thâo phrâo amăng ngă hmua lĕ tơlơi akŏ phun kiăng hrưn đĭ klă hăng dưi bơkơtưn kơtang ƀiă dong. Hơbô̆ bruă “wai pơgang brơi klă phun pla djop mơta” glăk hơmâo neh met wa đing nao hăng pok pơhai djop anih. Yua anun hơbô̆ bruă anai hơmâo hơget yôm phar hăng ngă hiưm pă kiăng ngă tui tŭ yua amăng đang kơphê ? Nai prin tha Đặng Bá Đàn-Khua anom bruă pơsur ngă hmua Dơnung tong krah hăng Dap kodư lăi rơđah ƀiă dong kơ hơdôm tơlơi dưi kah hăng boh thâo phun mơng hơbô̆ bruă anai, rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Ơ ơi! amăng bruă pơgang brơi phun pla klă djop mơta hăng phun kơphê, kơ boh thâo phun hơget ñu ?

Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Amăng hơdôm hơdră wai pơgang djop mơta, ƀing gơmơi hơmâo yua lu hơdră bruă. Lơm kơphê hiam, phun ñu amra dưi pơgang djop djuai hlăt mŏt. Ñu ăt dưi hrĭp mă lu ia hiam amăng lŏn, hăng amra bluh bơnga, mơboh him ƀiă dong, kah hăng asar kơphê hơmâo pơhlôm brơi klă. Bruă wai lăng djop mơta lĕ ƀing ta wai lăng lŏn. Ngă hiưm pă anăm brơi lŏn sat, lŏn mơnai dưi pơhlôm bơkơnar, pơhlôm čeh čar djop mơta gơnam hơdip amăng lŏn. Hăng ia iôm amăng lŏn pơhlôm klă, lăp djơ̆ kiăng phun pla hrĭp mă lơm ƀing ta pruai brơi kmơk cô cơ lăp brô.

Bơ tal dua dong lĕ lơm bơwih brơi, wai lăng djop mơta, ƀing ta anăm pơmĭn nao đơi kơ bruă pơgang hlăt mŏt. Ƀing ta kiăng pơmĭn prong ƀiă, anun lĕ phun pla hiam amra dưi pơgang hlăt mŏt. Pơhmutu hăng kman ƀong akha, mơ̆ ƀing ta yua kmơk hơdjă hăng ƀing ta ruah anah pơjeh hiam, ƀing ƀu kiăng yua kmơk hóa học, ngă plai ƀiă prăk tuh pơ alin mơ̆ đĭ tui boh tŭ yua amăng bơwih ƀong huă. Laih dong bruă pruih ia amra ngă bơnga bluh hrŏm. Ƀing ta kiăng pruih ia lăp djơ̆, phun pla bluh bơnga hrŏm hăng amra mơboh lu ha wŏt, ƀing ta amra pơhrui glăi lu. Laih dong bruă trơ̆i than, ƀing ta kiăng pơhlôm rơhông agaih kiăng huăi ƀuh hlăt mŏt pơčrăm. Hăng pơhlôm brơi phun kyâo pơging hơ-iu, ƀing ta amra hơmâo dong gơnam pơhrui hrŏm hăng phun kơphê, ƀing ta pla pơplah ăt lĕ bruă pla pơjing hrŏm djop mơta. Ngă pla ƀiă anŏ răm rai hăng đĭ tui boh tŭ yua mơng pla pơjing kơphê.

- Hăng phun kơphê, bruă mă yua hơbô̆ bruă wai lăng djop mơta kiăng pok pơphun dong mơng hơbin hăng neh met wa kiăng răng kơđiăng hơget ñu, ơ ơi ?

Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Hơdôm hơdră pla pơjing hrŏm djop mơta ăt đing nao rĭm rơwang dong. Đa mơng hrơi ƀing ta pla, lơm ƀing ta čong jơnah jah glai yua lŏn mơnai, kai pơkra lŏn, ƀing ta prap lui pơjeh. Hăng lơm bơwih brơi, ƀing ta ăt anăp nao sa kual pla pơjing pơhlôm hơđong kjăp. Yua klă kmơk, pruih ia brơi găp brô. Hăng ƀing ta kiăng pla phun kyâo pơging hơ-iu, anai lĕ phun kyâo glông hơmâo, ber hơmâo. Hăng mă yua klă hơdôm phun pla pơplah mơng blung a mơtăm. Hăng tui tơlơi gal tong ten mơng rĭm đang hmua, đa đang hmua pla phun sui thun ƀudah phrâo pla, laih dong pla glăi, ƀing ta amra hơmâo hơdôm hơdră ngă hrŏm lăp djơ̆.

- Ơ ơi, sit biă ñu ƀơi phun kơphê juăt ƀuh hơdôm hlăt mŏt, pơmao mriah ƀudah kman ƀong akha, bruă ngă tui hơbô̆ bruă wai lăng djop mơta kiăng ngă tui hiưm pă ñu ?

Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Bruă wai lăng hlăt mŏt djop djuai, ƀing ta kiăng ngă tui hơdôm hơdră pla pơjing anun lĕ trơ̆i than, pơhlôm brơi rơhông agaih. Hăng ƀing ta yua kmơk hơdjă, kmơk vi sinh. Kiăng yua kmơk hóa học gap ƀrô hăng yua kmơk pơgang hlăt mŏt hăng hơdră pla pơjing hơdjă. Hăng lơm phun pla hlăt mŏt pơčrăm kơtang hăng tui tơlơi pơhŭi hlâo mơng anom bruă bơdjơ̆ nao, ƀing ta kah mơng yua kmơk hóa học.

- Pơhlôm brơi lŏn hiam lĕ bruă yôm phun mơng hơbô̆ bruă wai lăng djop mơta. Yua anun kiăng wai lăng lŏn hăng mă yua kmơk hơdjă, kmơk vi sinh ƀudah pơkra lŏn hiưm pă ñu, ơ ơi ?

Nai prin tha Đặng Bá Đàn: Bruă pơhlôm brơi lŏn hiam lĕ ƀing ta kiăng ngă hiưm pă  kiăng lŏn hiam kor đuăi. Ƀing ta pơhlôm brơi kmơk djop hơmâo hữu cơ hăng vô cơ. Hăng ƀing ta kơtưn yua vi sinh kiăng kơ ngă hiưm pă bơkơnar vi sinh amăng lŏn kiăng phun pla rô nao rai kơplah wah akha hăng lŏn. Dua dong lĕ bruă pruai kmơk hữu cơ amra pơgang brơi lŏn hăng ba glăi tŭ yua mơng kmơk brơi klă hloh./.

-  Hai bơni kơ nai prin tha Đặng Bá Đàn.