Hăng rơbêh 20 thun juăt bruă ngă kơphê, samơ̆ aka ƀu hơmâo djơ̆ ôh hrơi mơ̆ ơi Võ Thành Công, să Čư̆ M’gar, tơring čar Dak Lăk lăng ñu kiăng hơduah ĕp, hrăm tui dong, nao hmư̆ arăng pơtô pla, rông phun kơphê tui hăng ră anai. Ha bơnah yua đang kơphê ñu tha kiăng pla phrâo, djuai phrâo, boh thâo phrâo, samơ̆ tơnap hloh lĕ hơdôm thun giăm anai adai hling hlang, anun jing ƀu thâo hla tui hơdră ngă hmua tui hơđăp ôh. Ơi Võ Thành Công brơi thâo:“Ră anai adai pơplih phara, bơbeč lu biă kơ bruă ngă hmua pla kyâo. Truh bơyan hơjan baih aka ƀu dưi pruai hơƀâo lơi yua dah tŭ kơ hơjan đôč, ƀu djơ̆ hơjan kiăo tui bơyan tui đưm ôh. Biă ñu lĕ phun pla phrâo lĕ ta pla 1 wơ̆t hrơi tơjuh ta khŏm rao yơh, bơ tui hăng phun kơphê lĕ ƀu dưi čăt đĭ ôh”.

Ăt bơgơ̆t tui anun mơn, ơi Bùi Duy Tân, să Đăk Hà, tơring čar Quảng Ngãi, lăi, hơdôm thun giăm anai, nua kơphê đĭ, anun yơh neh met wa ngă kơphê kah hăng ñu hok kơdok, samơ̆ mơak găp ƀiă đôč, yua ayuh hyiăng jai hrơi phara, ƀu lăp dong tah, hơjan pơ-iă phara mơn, anun yơh ngă kơ phun pla ñu čuh bơnga ƀu hiam, bơnga ƀu blang ha wơ̆t ôh, ƀu thâo pơadai boh, ƀudah hlung hĭ boh. Mah rông pla tong ten yơh, samơ̆ ăt ƀu mơboh, asar kơphê ƀu hiam lơi. Bơwih ƀong ăt ƀu đĭ đơi lơi:“Ayuh hyiăng bơbeč djơ̆ kơtang biă kơ neh met wa ƀing gơmơi, yua dah đưm hlâo bơyan không, bơyan hơjan ñu phara, bơ ră anai luk puk. Laih anun ayuh hyiăng pơplih ngă sat biă kơ phun pla, hloh dong, ngă hmua blung a kiăng kmơk hơbâo pruai yơh lu, jing kmơk pơmă mơn, anun ăt jing bơbeč mơn kơ prăk pơhrui glăi mơ̆ng bruă ngă hmua mơ̆ng ƀing gơmơi”.

Mơ̆ng hơdôm tơlơi tơnap mơ̆ng neh met wa Dap Kơdư amăng bruă ngă kơphê, Anom kơsem min boh thâo ia rơgơi ngă hmua pla kyâo Dap Kơdư, Anom pơsur ngă hmua dêh čar ngă hrŏm ngă jơlan hơdră “Ngă kơphê rơgơi kiăo tui tơlơi pơplih mơ̆ng ayuh hyiăng kual Dap Kơdư” rơwang thun 2023-2025. Mut hrŏm jơlan hơdră anai, ƀing khua pơtrut pơsur ngă hmua hơmâo pơtŏp brơi hơdră pơmut djŏp tơlơi pơhing bruă ngă hmua ƀơi 500 boh sang anŏ ngă kơphê či 5 boh tơring čar Dap Kơdư. Ƀing kơhnâo sem lăng, pơčrang rơđah 200 tơlŏ lŏn ƀơi hơdôm gưl ngă kơphê amăng đang pla sa djuai, pla plah lu djuai (plah sầu riêng, tiu), amăng hơdôm đang pla phun ñu tha, đang glăk hơmâo phun mơboh kơtang...či sem lăng lŏn tơnah hiư̆m pă, ăt kah hăng pơtŏng lăng tơlơi bơbeč mơ̆ng ayuh hyiăng kơ bruă ngă kơphê ră anai, laih dong pơtô brơi kiăng plih hĭ hơdră ngă hmua mơ̆ng hlâo, kiăo tui hơdră ngă hmua hơđong hloh. Nai prin tha Tôn Nữ Tuấn Nam, Khua khul pơphô brơi jơlan hơdră “Ngă kơphê rơgơi” lăi:“Lăi nao abih bang hơdôm hơbô̆ bruă leng kơ ngă tui klă laih. Kah hăng đang pla plah phun sầu riêng amăng đang kơphê jing ƀing ta dưi ƀuh phun sầu riêng mơboh biă mơn. Lơ̆m anun, anai lĕ sa thun tơnap biă hăng Dap Kơdư amăng bruă čuh bơnga pơdai boh, jing amăng đang anai pô sang lĕ pruai hơbâo kmơk tui hăng tơlơi pơtô brơi mơ̆ng hơbô̆ bruă jing gơñu lăng klă biă”.

Hăng tơlơi anăp nao ngă kjăp tui tơlơi thâo rơgơi ngă hmua kah hăng pla glăi, plai ƀiă mă yua ia čăt amăng lŏn, mă yua ia jrao pruih lăp djơ̆, pla lu djuai hloh...akŏ pơjing kual ngă kơphê rơđah rơđông, plai ƀiă rơngiă prăk, hơmâo pơhrui prăk mơ̆ng lu djuai phun hloh jing tơlơi mơ̆ anom bruă ngă gŏp mơ̆ng kơnuk kơna wơ̆t hăng mơnuih ƀôn sang glăk djru mơnuih ngă hmua ƀơi Dap Kơdư dưi bong glăi tơlơi pơplih ayuh hyiăng, akŏ pơjing kual ngă kơphê hơđong kjăp. Nai prin tha Đặng Bá Đàn, Kơ-iăng khua Anom bruă wai lăng gah Dơnung - Anom pơsur ngă hmua dêh čar brơi thâo:“Boh than ba glăi blung a lĕ neh met wa hơmâo pơtô brơi boh thâo ia rơgơi phrâo kơ bruă ngă kơphê, ngă hmua rơgơi, kiăo tui ayuh hyiăng phara ră anai. Dua lĕ ba mă yua kmơk hơbâo pruai mơ̆ djru kơ phun kơphê dưi hơdip amăng adai hơjan kơtang ƀudah không phang, wơ̆t hăng hơdôm tơlơi ƀu lăp yua ayuh hyiăng ngă. Tơdơi kơ jơlan hơdră anai, gơmơi amra pơtum glăi jing sa hơdră bruă či pơtô kơ neh met wa tŭ yua hloh”.

Kiăng ngă kơphê hơđong kjăp, ƀu dưi lui ôh bruă pơkra kơphê rơgơi amăng thun blan adai pơplih phara. Yua hnun, rơngiao kơ boh thâo ngă kơphê mơ̆ng hlâo, mơnuih ngă hmua Dap Kơdư lăi hơjăn, mơnuih pla kơphê Việt Nam lăi hrŏm kiăng hơmâo sa hơdră ngă bruă anăp nao ngă hmua rơgơi, plai ƀiă rơngiă prăk, hăng hơmâo prăk lu tui kơ neh met wa ngă kơphê.

Ƀơi anăp kơ tơlơi lông mơng ayuh hyiăng pơplih sat, kiăng mơnuih ngă kơphê hơdeč hmar ƀiă dong, pla kơphê rơgơi ƀiă kiăng dưi hrưn đĭ nua yôm mơng asar kơphê lơm ayuh hyiăng pơplih sat tui ră anai. Pla kơphê rơgơi hiưm pă ñu? Hơdôm hơdră ngă akŏ kiăng pla kơphê rơgơi hiưm pă thơ? Pô mă čih črăn hơdră anai hơmâo mông bơră ruai hăng nai prin tha Trương Hồng, mơnuih rơgơi gah bruă ngă hmua amra lăi pơthâo rơđah kơ bruă anai, rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Ơ ơi, ayuh hyiăng pơplih sat hơmâo ngă tơnap tap, ba glăi tơlơi lông hiưm pă amăng bruă pla kơphê ră anai ?

Nai prin tha Trương Hồng: Hăng bruă pla kơphê ƀơi kual Dap kơdư lăi phara hăng đơ đam dêh čar ta hnun mơn glăk ƀuh hăng amra dong ƀơi anăp lu tơlơi tơnap tap tui anai: kơtang hloh lĕ ayuh hyiăng pơplih sat, anai lĕ tơlơi ƀing ta ƀu hmao thâo mơ̆ ƀing ta ăt tơnap kiăng pơgang pơgăn. Ayuh hyiăng pơplih sat ngă hyuh pơ-iă kơtang mơng anun ngă khŏt ia amăng atur lŏn, anun phun kơphê rŭ bluh đĭ ăt pơplih tui mơn, mơ̆ pơplih tui jơlan gah ƀu gêh gal amăng ngă hmua, mơng anun ngă đĭ tui prăk tuh pơ alin, asar kơphê ăt bơdjơ̆ nao mơn. Dua dong, tơlơi bơdjơ̆ nao mơng ayuh hyiăng pơplih sat amra ƀuh lu tui hlăt mŏt pơčrăm ƀơi phun kơphê. Pơhmutu anun lĕ eng ƀong hăng hơdôm thun giăm anai ƀu añrŏng aroač dong ăt yua bơdjơ̆ mơng ayuh hyiăng pơplih sat.

- Hnun hă, amăng hơdôm hrơi rơgao mơnuih ngă hmua hơmâo hmư̆ lu kơ bruă pla kơphê rơgơi bong glăi ayuh hyiăng pơplih sat. Dơnun, ƀing ta kiăng hluh hiưm pă kơ bruă pla pơjing anai, ơ ơi?

Nai prin tha Trương Hồng: Pla kơphê rơgơi hiưm pă ñu hă, ƀing ta hluh amuñ tui anai. Anăm pơmĭn pla kơphê rơgơi lĕ kiăng mă yua boh thâo phrâo 4.0 hăng lu măi mok phrâo amăng ngă hmua pla pơjing 100%, ƀu djơ̆ tui anun ôh. Ƀing ta kiăng mă yua amăng rĭm bơnah đôč. Pla pơjing rơgơi ƀơi anai lĕ ƀing ta dưm truă mă yua abih bang boh thâo măi mok phrâo, mơ̆ glăk mă yua samơ̆ aka ƀu dưi ngă ha amăng plĕ ôh, aka ƀu djop lu, laih dong mă yua sa, dua gơnam yua phrâo. Sit biă ñu lĕ kmơk phrâo. Pơhmutu hmơk pruai brơi hiam laih dong hơdôm kmơk vi lượng rơgơi amăng pla kơphê kiăng djru neh met wa ngă hmua đĭ tui boh tŭ yua amăng pla pơjing, ngă phun pla mơboh, hiam, đĭ tui nua kơphê laih dong dưi bong glăi ayuh hyiăng pơplih sat ră anai.

 - Dơnun ih dưi lăi pơthâo sa, dua jơlan gah pơgôp amăng pla kơphê rơgơi bong glăi ayuh hyiăng pơplih sat ră anai?

Nai pran tha Trương Hồng: Hơmâo hơdôm tơlơi dưi mă yua amăng pla pơjing kơphê hơđong kjăp ră anai: pơhmutu anun lĕ pơjeh. Ră anai pơjeh ƀing ta yua klă laih, pĕ pơhrui ăt hơmâo hmăi ƀiă pơjeh hơđăp mơng 30-50%, sit biă ñu hơdôm pơjeh anai dưi pơgang hơdôm tơlơi sat mơng ayuh hyiăng, dưi pơgang hlăt mŏt pơčrăm. Samơ̆, hlâo anun neh met wa ngă hmua ƀing gơmơi pla kơphê pơjeh phrâo, sit biă ñu pơjeh pơtlep than, ƀing ta ƀu kiăo tui pơjeh. Anai ăt lĕ bruă bơdjơ̆ nao amăng wai lăng amăng pla pơjing kah hăng pĕ pơhrui. Ră anai pla kơphê rơgơi lĕ črâo brơi mơnuih ngă hmua tơdah ƀing ta mă yua pơjeh phrâo hăng hơdôm anah pơtlep than kiăng pla tui glông, amuñ wai lăng, bơwih brơi, amuñ pĕ pơhrui, amuñ uă pơkra mơng anun pơgôp ngă pla ƀiă prăk tuh pơ alin, đĭ tui boh tŭ yua pla pơjing.

Dua dong lĕ kmơk kiăng pơhlôm bơkơnar, pruai lăp djơ̆ kơplah wah kmơk pơluk lu, pơluk gap ƀrô, pơluk ƀiă. Pruai kmơk hluai tui 4 tơlơi pơkă djơ̆. Sit biă ñu lĕ ƀing ta anăm pruai kmơk tơguăn hơjan. Ră anai mơnuih ngă hmua juăt pruai kmơk hlâo kơ hơjan, lơm ƀuh prap či hơjan amra nao pruai kmơk kiăng lơm hơjan prong amra tañ lik. Lơm lik tañ tui anun amra ngă rơngiă lu ƀiă yua ia kor đuăi, mơng anun ngă lu tui dong prăk tuh pơ alin hăng ba tŭ yua mơng bruă pruai kmơk ƀu lu ôh. Tŏ tui dong lĕ ƀing ta pruai hơdôm kmơk phrâo anun lĕ NPK TE, TE ƀơi anai lĕ hơdôm asar kmơk vi lượng rơgơi anun lĕ kẽm rơgơi, ƀudah hơdôm kmơk pơluk djah djâo kiăng kơ ba glăi boh tŭ yua amăng ngă hmua, đĭ tui bruă mă yua kmơk pruai kiăng ngă hiam lŏn hmua.

Tal tlâo dong lĕ pruih ia, pơtă kơ neh met wa pruih ia gap ƀrô đôč anăm pruih lu đơi ôh. Ră anai sa, dua čô mơnuih ngă hmua ăt tui tơlơi juăt pruih lu đơi, mah plai ƀiă pơhmu hăng hlâo adih samơ̆ ăt dŏ lu mơn pơhmu hăng anŏ kiăng mơng phun pla. Yua anun, kiăng pơplih hĭ. Tơdah ƀing ta pruih ia brơi kơphê gap ƀrô amra pơgôp ngă pơkrem ia yua, pơkrem prăk kak hăng wai pơgang jum dar. Laih dong lĕ ƀing ta kiăng pruih djơ̆ bơyan dong.

Bruă rơnuč ăt kiăng lăi nao amăng pla pơjing kơphê rơgơi anun lĕ wai pơgang hlăt mŏt pơčrăm djop mơta (IPM). Hlâo adih ƀing ta ăt juăt ngă yơh samơ̆ aka ƀu ngă tui ha amăng plĕ ôh, aka ƀu ngă klă yua anun aka ƀu ba glăi tŭ yua, ră anai ƀing ta kiăng đing nao hơdôm hơdră bruă anai. Hơdră bruă anai amuñ đôč samơ̆ ƀing ta kiăng ngă tui ha amăng pla hơdôm hơdră bruă anai djru brơi phun kơphê bluh đĭ hiam, pơđĭ kyar klă, kơtang amăng pơgang pơgăn glăi anŏ ƀu gêh gal, hlăt mŏt pơčrăm. Tŏ tui dong amăng pla kơphê đing nao bruă pơhlôm gơnam hiam hơdjă. Sit biă ñu lĕ pruih jrao hlăt brơi kơphê, yua anai lĕ bơdjơ̆ nao rơnoh pơhrui mơng gơnong bruă sĭ mơdrô gơnam anai kah hăng boh thâo bơdjơ̆ nao tơlơi rơkâo mơng anom bruă sĭ mơdrô kơphê. Pơ glông anai lĕ tơlơi pơtă pơtăn amăng pla kơphê rơgơi bong glăi ayuh hyiăng pơplih sat.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!