Hơdôm thun giăm anai, rơnoh kakao sĭ mơdrô, aka ƀu pơkra ming ôh, arăng blơi ƀơi jar kmar dŏ pơmă, anun yơh rơnoh sĭ amăng dêh čar ăt yom tui mơ̆n. Ƀơi Dak Lak rơnoh kakao asar krô ƀơi anŏ ñu sĭ truh 260.000 prăk lơ̆m sa kg (blan 5/2025). Rơnoh sĭ yom tui anun, gêh găl kơ mơnuih ƀôn sang ngă hmua hơđong mơ̆n pran jua tuh pơ alin kơ pơjeh phun pla anai. Ơi Nguyễn Đình Thiên, Khua sang bruă ngă hrŏm bơwih bơwăng đang hmua Đồng Tiến, să Ea Kar, tơring  čar Dak Lak brơi thâo, anom ngă hrŏm gơñu ră anai hơmâo 80 ding kơna, hăng 125 hektar đang hmua pla kakao, rơnoh pĕ pơhrui hơmâo giăm 160 tơn asar krô. Kiăng pơđĭ kyar hơđong kơjăp, sang bruă gơñu hơmâo lir hơbit hăng sang bruă mơdrô pioh sĭ glăi gơnam yua amăng bruă ngă hmua, tuh pơ alin kơ phun pla, laih anun krăp blơi glăi abih boh kakao sang bruă ngă hrŏm sĭ glăi.

 “Ƀing gơmơi mơ̆ng grup ngă hrŏm jing sang bruă ngă hrŏm lu ding kơna hloh, pơtruh nao rai kiăng pơƀut glăi gơnam lu hloh, pơgang boh tŭ yua hiam hăng tơlơi gơgrong ba prong anun lĕ hơmâo kông ty nao hrŏm djru pơtô brơi ană plơi pla, mơnuih ngă hmua kiăng ngă tui djơ̆ hơdră pla, răk rem wai lăng klă djơ̆ hnơ̆ng pơkă pioh sĭ mơdrô pơ tač rơngiao”.

Tui hăng nai prin tha Trương Hồng, Khua hơđăp sang bruă kơsem min boh thâo ia rơgơi ngă hmua pla pơjing kual DapKơdư, tơdơi kơ hơdôm hơpluh thun hrŏ hĭ na nao, Dak Lak dŏ glăi kơnong 1.400 hektar đang boh kakao, hrŏ hĭ rơbêh 1000 hektar pơkă hăng rơnuč thun 2012. Samơ̆ hăng anŏ juă tơkai tơgŭ glăi 3 thun na nao mơ̆n đĭ nua laih anun hnơ̆ng hiam boh kakao, anŏ gêh găl pơđĭ kyar bruă pla kakao ƀơi Dak Lak pơwơ̆t glăi yơh:

 “Anŏ gêh găl tal sa lĕ rơnoh sĭ mơdrô dưi rŭ glăi laih, anŏ kiăng blơi ăt lu mơ̆n. Anai yơh anŏ gêh găl pioh rŭ pla glăi kakao kơ anom bruă ngă hmua tui hơdră pơlar lu gơnam sĭ mơdrô hloh. Dua dơ̆ng lĕ, ră anai, arăng hlăk đing nao hơdră bơih ƀong huă ngă hmua pla pơjing pơsir akŏ klôn. Amra pơđĭ rơnoh sĭ mơdrô gơnam tam. Lơ̆m tơlơi hơdip mơda pơblih đĭ tui laih, mơnuih ƀôn sang ngă hmua amra đing nao kơ bruă pla boh kakao dơ̆ng pơ anăp adih”.

 Ƀu kơnong ba glăi rơnoh sĭ mơdrô bơwih ƀong huă lu đôč ôh, hơbô̆ bruă pla kakao pơsir akŏ klôn pơjing rai gơnam sĭ mơdrô djơ̆ rơnoh jar kmar pơkă-anŏ gêh găl pơsỉ ngă hrŏm ruăi sĭ mơdrô hơmâo rơnoh yom ƀơi rŏng lŏn tơnah. Lăp đing nao biă mă, asar kakao Việt Nam dưi hơmâo anom bruă kakao jar kmar yom lĕ kakao jơman ƀâo bơngưi biă mă. Anai yơh tơhnal pơkă pioh pơđĭ kyar bruă pơkra ƀañ sokola hiam jơman hloh djă anăn Việt Nam. Nai prin tha, Đặng Bá Đàn, Khua anom bruă pơ ala mơ̆ng sang bruă pơsur ngă hmua dêh čar ƀơi kual Dơnung Tong krah hăng Dap Kơdư brơi thâo, lu kual ngă hrŏm lir hơbit pla kakao ră anai, dưi pơphun sĭ mơdrô djơ̆ tơhnal pơkă, hơmâo pơlir hơbit tong ten plah wah mơnuih ngă hmua hăng sang bruă mơdrô. Anai lĕ, anŏ ngă blung a jing phun pla yom phrâo ƀơi Dak Lak, Dap Kơdư hăng kual Ngŏ dơnung.

 “Ƀing gơmơi khom tuh pơ alin nao kơ bruă kơsem min ia rơgơi, hơmâo hơbô̆ bruă lông ngă hlâo laih anun pơlar tui hăng hơdôm jơlan hơdră. Blung a lĕ, jak iâu sang bruă mơdrô ĕp mơnuih ba akŏ hlâo lir hơbit hăng mơnuih ngă hmua amăng bruă pơkra ming pla rai ka kao jing glông bruă pơkra ming pơhlom akŏ klôn amăng anun khom đing nao kơ bruă pla pơjing hơđong, mă yua glăi anŏ lui laih djah djâo pioh pơkra glăi anŏ kiăng yua mơ̆ng anŏ kơƀah hin hơmâo”.

Ơi Phạm Văn Lương, Khua anom bruă Helvetas ƀơi Việt Nam, anom bruă pơđĭ kyar ƀu yua anŏ kiăng kơmlai ôh, ñu brơi thâo, lơ̆m pơphun hơdră ngă anai djru kơ bruă sĭ mơdrô boh čroh, gơnam đang hmua mơ̆ng Việt Nam, ba nao pơ hơdôm dêh čar kual Mi kô̆ hăng dêh čar Mi, Helvetas ƀuh rơđah, Việt Nam kiăng pơkă hnơ̆ng glăi djop anih či pla kakao, djru mơnuih ngă hmua kơ boh thâo ia rơgơi hăng brơi čan prăk rŭ glăi đơ đam či pla.

 “Ră anai, djop jơlan hơdră mơ̆ng kơnuk kơna hlăk dong yua soh bruă ngă tui bơwih ƀong huă pơsir akŏ klôn. Čang rơmang thun blan pơ anăp, Ding jum ngă hmua hăng pơgang ayuh hyiăng amra hơmâo anăp ngă bruă djru ba tum teč hloh pok pơhai kơčăo bruă ngă hmua pla pơjing pơsir akŏ klôn, kiăng pơđĭ tui rơnoh pơhrui glăi kơ mơnuih ƀôn sang ăt kah hăng sang bruă mơdrô. Laih dơ̆ng pơhrŏ hĭ anŏ ngă bơbeč djơ̆ kơ ayuh hyiăng lŏn tơnah hăng bruă pla kakao ƀơi Việt Nam”.

 Hăng rơnoh sĭ mơdrô bơwih ƀong đĭ, anŏ gêh găl pok anih anom sĭ mơdrô hăng anŏ gêh găl hăng anăp pơđĭ kyar ngă hmua hơđong kơjăp, phun kakao hlăk hơmâo anŏ gêh găl rŭ glăi kơtang biă mă ƀơi Dak Lak..

Tơdơi kơ lu blan ưt hĭ, phun ka kap glăk pơhưč anih mơdrô dong yơh, lu sang anŏ ngă hmua ƀơi Dap Kơdư pơwơ̆t glăi rông pla djuai phu anai dong laih. Kiăng Ka kao dưi đĭ kyar hơđong, ba glăi boh tŭ yua, hơmâo prăk lu, neh met wa ăt pơđing nao bruă ruah anah djuai phun, boh thâo pla ăt kah hăng pơgang hlăt kman tŭ yua. Thạc sỹ Nguyễn Thị Thanh Mai, Sang bruă kơsem min boh thâo ia rơgơi Ngă hmua pla kyâo Dap Kơdư pơtô brơi tong ten. Rơkâo neh met wa hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

- Ơ thạc sỹ, tơdơi kơ nua ka kak pơmă, laih anun neh met wa pơwơ̆t glăi rông pla djuai phun anai, boh thâo rông pla pơpă hơmâo neh met wa lăp đing nao hloh?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Truh mông anai, nua boh kakao đĭ hơmâo biă. Laih dong lơ̆m mơnuih ngă hmua gơñu pla phun ka kao lĕ bruă blung a gơñu đing nao anun lĕ anah djuai. Mông anai, ƀơi Việt Nam ta, hơmâo djuai mơboh biă, djuai TD. Mơ̆ng TD3, TD6, TD5, TD11. Jing hơdôm djuai ania pơ Việt Nam glăk pla klă biă, hơmâo neh wa pla lu hloh mơn ră anai.

Rơngiao kơ anun, bruă rông pla ka kao. Bruă pla hăng wai lăng ka kao hlâo adih ăt hơmâo Anom kơsem min boh thâo ngă hmua pla kyâo Dap Kơdư sem lăng tŭ yua biă. Khă hnun, tơdơi kơ sui thun nua ka kao trun hĭ, jing arăng koh drôm abih laih phun ka kao. Yua hnun mơn, bruă rông pla phun ka kao bruă sô hơđăp laih. Mông anai bruă rông pla phun ka kao pơđing nao pla hơdjă, mă yua hơbâo pruai mơ̆ng djah djâo bơbrŭ mă, pơđing nao IPHM, jing bruă pla ka kao hơđong kjăp. Rơngiao kơ hơdôm bruă pla ka kao jing gơnam hơdjă, Kơnuk kơna Việt Nam ăt kĭ hră hrŏ trun mơnŏng hơƀak hyuh carbon. Jing ră anai mơnuih ngă hmua ăt juăt tui ƀơ ƀrư̆ laih hăng bruă pơkra ka kao aset đôč hyuh hơƀak carbon či ba sĭ pơ čar rơngiao.

- Lơ̆m pla ka kao plah hăng phun pơkŏn, neh met wa kiăng kơđiăng tơlơi hơget thơ?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Hăng phun ka kao lĕ hơmâo laih sang anŏ đa pla phun prong, mơboh hăng ba sĭ laih. Jing lu mơnuih lơ̆m pla plah hăng djuai phun pơkŏn kah hăng boh troh, samơ̆ neh met wa juăt pla plah tong krah 4 bơnah phun. Tui anun phun ka kao ñu bơrơsuah pơ-iă pơčrang hăng hrĭp ia hiam amăng lŏn lu biă. Yua hnun, gơmơi pơtô brơi kiăng neh wa pla boh troh amăng luh kah hăng luh pla sa phun ka kao mơn, kar hăng pla plih hĭ sa phun ka kao mơtăm, ƀu djơ̆ pla nao tong krah 4 ƀĕ phun tui hlâo ôh. Bơ hăng kyâo glai, kâo pơtă mơn kơ neh met wa kiăng pla jum dar guai tui anun ñu lăp djơ̆ hloh. Ƀrô ngă kyâo tơ-ui, pơging angin, ƀrô hrip carbon. 

- Kơ hlăt kman pơčrăm phun ka kao, biă ñu lĕ pơmao Phytophthora, thạc sỹ ih hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn kơ neh met wa lơ̆m pơgang hăng pơdjai pơmao?

Yă Nguyễn Thị Thanh Mai: Sit biă ñu pơmao ƀơi phun ka kao jing bruă prong, tơnap biă hăng neh met wa. Khă hnun, hăng phun ka kao lĕ djơ̆ pơmao phytopthora lu biă mă. Yua hnun, ră anai ƀing rơgơi kơhnâo ăt pơtô brơi kiăng yua hơdră IPHM laih anun yom hloh lĕ mă yua djuai pơgang hlăt kman klă.

Mah hnun hai, truh mông anai aka ƀu hơmâo kơsem min boh thâo ôh kơ djŏp djuai pơgang hlăt kman hơmâo ba mă yua sit nik. Amăng bruă anai, ră anai ta kiăng rơmet agaih đang hmua. Anun yơh bruă yom hloh či pơgang hlăt kman ƀơi phun ka kao. Laih dong kiăng plai ƀiă hơmâo pơmao ƀong, ta mă yua djah djâo mơ̆ng mơnŏng hơdip ăt ba glăi boh tŭ yua klă mơn, kah hăng mă yua djah djâo Trichoderma ƀudah mă yua djah djâo mơ̆ amăng anun hơmâo djuai kman pơgang glăi phytopthora.

- Hai bơni kơ ih hŏ!