Lăng ƀuh đang phun pla jai hrơi jai tha tui, ƀiă bôh, mơ̆ng thun 2019, amai Trần Thị Thu, ƀơi thôn 11, să Hòa Lễ, tơring glông Krông Bông, tơring čar Dak Lak hmâo pơplih 5 ar đang kơphê hơdai nao pla phun kơbuă rông hlăt mrai. Ƀuh ba glăi bôh tơhnal, ñu khin hơtai pôk prong lŏn pla phun kơbuă truh 1,5 ektar hăng đĭ mrô kơbuă rông amăng rim tal. Tui hăng amai Thu, rim hnưr rông hlăt kơbuă amăng rơwang 14 hrơi dưi mă pơhrui hruh hlăt, rim hip kơbuă rông hmâo hơnong ñu 70-90 kg suai eh hlăt. Hăng bruă pơplih kual rông, djă pioh anih rông agaih hdjă, rim blan dưi rông 2 tal kơbuă, dưm dưm hăng 4-5 hip hlăk pioh rông. Ră anai, nua sĭ suai eh hlăt năng ai ñu 200 rơbâo prăk sa kg, hlưh hĭ prăk yua pioh pla rim blan sang anô̆ ñu pơhrui hmâo kơmlai rơbêh kơ 50 klăk prăk. Hơdôm hrơi pơgiăng suai eh hlăt sĭ kơ hơdôm anih anom pơhrui blơi ƀơi tơring čar Lâm Đồng ăt lĕ sang anô̆ mă ană hlăt ba glăi rông, gêh gal biă kơ bruă bơwih ƀong huă. Mơ̆ng bôh tơhnal bruă rông hlăt kơbuă mơ̆ng sang anô̆, amai Thu pơtô glăi klă hơdră ñu, pơsur mơnuih ƀôn sang amăng plơi pơđĭ kyar hơdră anai pioh pơplih hloh prăk pơhrui glăi.

“Hơdôm bôh sang anô̆ pơphun ngă blung a hăng ƀuh ba glăi bôh tơhnal prong, bơwih ƀong hơđong, pơđĭ kyar klă anun hmâo lu sang anô̆ ngă tui. Ră anai lĕ anom mă bruă hmâo laih 30 ding kơna, bôh tơhnal bơwih ƀong prong, bruă mă hơđong, nua ñu ăt hơđong mơn. Anăp nao mơ̆ng anom mă bruă hrŏm ăt kiăng pơlir hơbit mơn hăng hơdôm sang bruă pioh nua jing hơđong hloh hăng dưi sui thun hloh”.

Rơnuč thun 2019, hăng tơlơi gum djru mơ̆ng gong gai plơi pla, Anom gum hrŏm pơlir hơbit pla phun kơbuă rông hlăt mrai să Hòa Lễ dưi pơjing. Mơ̆ng ră anai, lu sang anô̆ mơnuih ƀôn sang amăng să Hòa Lễ hmâo khin hơtai hơdai nao pla phun kơbuă pioh hmâo nua hloh. Mơ̆ng 4 čô mơnuih blung a, truh ră anai grŭp mă bruă hrŏm hmâo laih rơbêh kơ 30 bôh sang anô̆ mơnuih ƀôn sang gum hrŏm pơlir pla phun kơbruă, rông hlăt mrai. Ayong Nguyễn Mạnh Hiếu, ƀơi thôn 12, să Hòa Lễ, tơring glông Krông Bông brơi thâo:

 “Mơ̆ng hrơi gum hrŏm anom mă bruă hrŏm, kâo dưi hrăm hăng lăi pơthâo tơlơi găn rơgao hăng djop mơnuih kơ bruă bơwih brơi kơ hlăt kơbuă amuñ amĕ hloh. Ră anai sang anô̆ kâo pla hăng đang prong 1,2 ektar, ră anai amăng sa blan kâo rông na nao 2 hip ană hlăt”.

Tui hăng ơi Đoàn Hữu Nghị, Kơ-iăng Khua Anom bruă đang hmua hăng pơđĭ kyar bruă ƀôn lan tơring glông Krông Bông, kiăng pơtrut pơđĭ kyar bruă pla phun kơbuă rông hlăt mrai ƀơi anai, tơring glông hmâo pơjing laih Grŭp mă bruă hrŏm pơlir pla phun kơbuă rông hlăt mrai să Hòa Lễ; pơphun pơhrăm hơdră phrâo, djru anah phun kơbuă, ană hlăt rông hăng gơnam yua rông hlăt kơ mơnuih ƀôn sang 2 bôh să Čư̆ Đrăm, Hòa Lễ; pel ĕp bôh nik sa dua kual hmâo tơhnal gal pơđĭ kyar kơtang gah pla phun kơbuă rông hlăt. Truh ră anai đơ đam tơring glông hmâo rơbêh kơ 50 bôh sang anô̆ pla phun kơbuă rông hlăt, hăng abih bang lŏn pla rơbêh kơ 50 ektar. Ơi Đoàn Hữu Nhị lăi:

 “Bruă phun kơbuă ƀơi Krông Bông pơjing amăng 3-4 thun jê̆ hăng anai, lu hloh amăng hơdôm thun jê̆ hăng anai. Ƀing gơmơi pơsit jơlan gah tơdơi anai prong lŏn pla hăng pơlir tui nua ñu pioh pơjing anô̆ gal hăng bruă mă kơ mơnuih ƀôn sang”.

Hăng anô̆ gal ñu ƀu kiăng lu mơnuih mă bruă, hrơi pơhrui glăi prăk mă yua tañ, anih sĭ hyu hơđong, pla phun kơbuă rông hlăt mrai glăk jing bruă ngă pơhưč hăng lu mơnuih ngă đang hmua ƀơi Dak Lak. Anai ăt lĕ jơlan nao hmâo lu tơlơi čang rơmang amăng pơplih hơdră phun pla, hlô rông, mă yua đut hlah mơnuih mă bruă ƀơi anai mơtăm, djru ba glăi bôh tơhnal bơwih ƀong ƀơi tơring glông.     

Tơdơi kơ lu thun pla phun kơbuă rông hlăt suai mrai, ơi Trần Hiển Toán, dŏ ƀơi să Hòa Lễ, tơring glông Krông Bông, tơring čar Dak Lak hơmâo hrăm tui tơlơi tom găn rơgao amăng bruă mă. Kơnong ĕp lăng, ƀâo mơnâo amăng sang atông rông hlăt suai mrai đôč, ñu thâo mơtam hlăt ñu găng añrăng hă ƀô̆ laih anun ĕp hơdră wai lăng răk rem klă hloh.

Tui hăng ơi Trần Hiển Toán, hăng bruă mă hơmâo lu sang bruă mơdrô gah bruă hlăt suai mrai, djru brơi boh hlăt hăng ană hlăt pioh rông, mơnuih rông hlăt ră anai hơmâo lu hơdră ruah mă jơlan gah. Mơnuih ƀôn sang dưi blơi boh hlăt hăng ba glăi pơkrŏm mă laih anun rông hlăt mơ̆ng mơda. Ƀudah ăt hơmâo mơ̆n hơdră rông mă pô, tui hluai thun blan ană hlăt. Kah hăng sang anŏ ñu, ră anai kơnong blơi ană hlăt thun tal 4, jing hlăt prong laih, kiăng ƀiă hloh hrơi blan či rông hăng plai ƀiă mơ̆n hrŏhĭ soh sel.

Rim thun, ơi Toán rông hlăt amăng 3 bơyan pơhrui mă; bơyan bơnga yap mơ̆ng rơnuč blan 2 truh blan 5, bơyan hlim mơ̆ng blan 5 truh blan 8, bơyan akŏ puih mơ̆ng blan 9 truh blan 11. Hlăt kơnong ƀong hla phun boh kơbuă, yua anun, kiăng prăp lui hmua đang, pla phun boh kơbuă man ƀrô djop čem hlăt ƀong. Hla phun boh kơbuă čem hlăt lĕ khom djop anŏ mơda, ia jơman, hla ñu mơda mơtah hyơr, hơmâo lu kơtăk, pĕ ăt khom djơ̆ blan, răk pioh klă hăng djop pioh čem hlăt ƀong. Phun boh kơbuă tha, lu ia, lu anŏ jing, klă hloh pơkă hăng hla mơda đơi...hơdôm anŏ čem rông anun lêng kơ pơdjơ̆ nao kơ anŏ prong jing găng añrăng kơ hlăt soh, čem soh glăi lĕ hlăt amra hơmâo tơlơi ruă, hruh ñu ƀu kơjăp ôh, truh kơ suai mrai ăt hnun mơ̆n tơdơi anau. Ơi Toán kah pơpha tơlơi tom găn rơgao mơ̆ng bruă pĕ hla phun boh kơbuă, pơgang pioh ƀơi anih hơdjă rơgoh.

“Lơ̆m phun boh kơbuă phrâo čăt čơnuh, phun ñu dlông dơ̆ akŏ ta, ta mă hlăt brơi dŏ pơčlah phara amăng 20 hrơi, ƀu dưm kmơ̆k hơbâo pruai kơ phun pla amăng đang hmua ôh. Sit pĕ ba čem hlăt ta lui pă pok hla ƀơi tơdŭ, pĕ ba čem hlăt hla mơda gah yŭ pă pok hla mơ̆ng tơdŭ brơi hlăt ƀong hlâo. Tơl hlăt prong tui lĕ ta hlong pĕ ruač mơ̆ng dlông trun pơyŭ, mă hla ƀơi than, hla ƀơi phun, duñ hĭ hla tha, tơ̆i, hla krô ƀơi phun. Tơdah lui tơdŭ hnun, phun ñu ăt đĭ đôč, ta pruai kmơ̆k hăng pruih ia. Tơdah ta trơ̆i than pĕ hla brơi čem hlăt, hlong tơ̆i tơdŭ lĕ, mơnâo ia jrao hlăt hăng kmơ̆k pruai lĕ ñu amra trun ƀơi phun. Khom pruih ia kơ hla brơi phun ñu djrưh ia, ƀu pruih lu ôh, tơdah lu đơi ia hlăt ñu ƀu dưi dŏ ôh. Dua dơ̆ng lĕ, anăm kơđol tong ten đơi ôh, rơgao sa mông nao pok kơnăp hip rông hlăt kiăng hyuh mơ̆ng hla ñu tơbiă hĭ. Lơ̆m hla phun kơbuă ñu hlor lĕ amra ngă kơ hlăt kơñĭ drơi. Sit kơñĭ drơi jăn hlăt ta ƀu thâo pơhlao ôh".

Kiăng kơ rông hlăt klă lĕ anih rông atông sang khom rơhaih rơhong, rơ-ơ̆ hơđong mơ̆ng 25-30 đô̆. Dưm sang ƀudah atông anih rông hlăt suai mrai lĕ thu, rơhaih, anăm pok ôh bah amăng gah yŭ, gah ngŏ. Anŏ djrưh man ƀrô mơ̆ng 80-85%, hlăt prong mơ̆ng 70-75%. Hlăt ƀu kiăng ôh adai pơđiă pơčrang kơtang, yua kơ anun hip ta rông hlăt kiăng mơmŏt ƀiă, huăi hơmâo angin ôh. Tơdơi kơ rim wơ̆t ngă tui hơdră rơnăk abih bang gơnam ba yua rông hlăt suai mrai kah hăng thŏt tơčoh hla kơbuă, bơnal gôm hla kơbuă, kơsăk dưm hla kơbuă, rơ-ĭ sing, čơkua, hơkă, rêu, bai sir, tơkhŏ jep....ăt khom ba dưm amăng anih rao rơgoh hăng ia jrao anăn phookmol 4%, gôm hĭ pơsir krep amăng ha hrơi mlam, giong anun ba ƀhu hăng trăm glăi tal dua amăng ia jrao hăng ƀhu rơgoh dơ̆ng hnun kah rông hlăt.

Lơ̆m ngă bruă rông hlăt suai mrai mơ̆ng 1-2-3 thun yom biă mă pơdjơ̆ nao kơ boh tŭ yua prong truh 4-5 thun. Ană hlăt khom wai lăng tong ten hloh, boh hlăt, anih rông hlăt mơda khom hơmâo kơnăp pơhơgŏm sir hăng ni lông rơpih pioh pơgang ba anŏ djrưh, laih anun hla kơbuă mơtah sui ƀiă. Sa hrơi hăng mlam brơi ƀong 4 wơ̆t truh 6 wơ̆t, sui 6 mông ha wơ̆t čem hlăt ƀong. Hlăt prong 4-5 thun, ƀong lu biă mă samơ̆ amuñ pơai buai, amuñ hơmâo kman ngă ruă hĭ. Hlăt prong kiăng hơmâo anih dŏ rơhaih rơhong, bĕ hĭ anih hơmâo angin hăng pơđiă pơčrang kơtang. Bĕ hĭ anŏ pơblih ayuh hyiăng hmar đơi.

Amăng hrơi blan rông hlăt, hlăt ăt hơmâo mơ̆n kman ngă, kah hăng kman, virus hăng ruai. Phun ñu hơmâo kman lĕ, tui hăng ơi Trần Hiển Toán brơi thâo:

“Kman ngă hlăt eh lu yau virus pô ñu ngă, hlăt ƀu kiăng hơmâo ia ôh, hlăt ƀong hla thu. Tơdah pruih nao ia lu mơsah amăng rơ-i sing dưm hlăt, ia mơ-añă hăng eh hlăt amoniac jing pơmao, juăt ñu amăng bơyan hlim, ia lu hơmâo kman yơh, ngă kơ hlăt djai lu. Dua dơ̆nglĕ ta ngă hiư̆m pă khom pơjing anih rông rơhaih, rơgoh hơdjă. Mơnuih ƀôn sang ƀu rơnăk rơgoh lĕ, ƀu pơhrua rơ-i phrâo eh hlăt ngă hơƀak jrak, hlăt tuh sua ñu amuñ biă mă kman ƀă nao. Klâo lĕ ruai. Ruai tơbiă mơ̆ng hlăt mơ̆n pô boh čeh rai, ƀu djơ̆ lăi ruai mơ̆ng gah rơngiao ôh. Ruai anun ñu dlông hloh kơ ruai wăng, blâo jŭ hăng ačăng ruai dlông hloh. Sa drơi ruai amra kĕ ƀudah dŭi glăi hlăt truh kơ 600 drơi mơtam".

Kiăng hmao kru hăng thâo ƀuh tañ kiăng pơhlôm kman ruă, pô rông hlăt khom kơđiăng ĕp lăng tong ten anih rông hlăt hăng rơ-i dưm hlăt brơi rơgoh na nao. Sit ƀuh kah hăng hlăt ƀong ƀiă, ñu rui rơnang, drơi jăn ñu rơwang, kaih prong, anih rông ƀâo hơngir, ƀâo brŭ....khom ĕp lăng thâo krăn sit nik hlăt ta hlăk hơmâo tơlơi ruă laih anun khom pơsir tañ yơh. Ơi Trần Hiển Toán pơtô brơi hơdră pơsir sit hlăt hơmâo tơlơi ruă tui anai:

“Khom thâo krăn tañ, ngă hiư̆m pă lơ̆m phrâo ƀuh pơsir mơtam kiăng rơnuk rơnua. Tơdah hlăt eh lu khom pơsir blơi ia jrao pơjrao tơlơi ruă kian, tơdah ruă yua kman virus khom blơi ia jrao pơjrao virus, hơmâo ia jrao mriah hăng ia jrao tơpung arăng pơjing laih. Dua mơta ia jrao anai ñu jing phara soh, tơdah čem sa wơ̆t amăng plah rơwang 4-5 mông lĕ ñu amra ƀu sit ôh, ia jrao pơjuă nao rai. Yua kơ anun khom čem ia jrao hrơi pơkŏn phara, hrơi hlâo dưm ia jrao pơgang, hrơi tơdơi kah čem ia jrao pơjrao kman, amăng dua hrơi anun tŏ tui mơtam”.

Kiăng rông hlăt tŭ yua hloh, mơnuih rông hlăt kiăng thâo ngă rơnăk anih rông hlăt brơi rơgoh hơdjă, rơnăk kiăng huăi hơmâo kman, dưm ataih mơ̆ng anih pioh ia jrao pơdjai hlăt, ia jrao pơdjai hơdŏm. Kiăng pơhlôm djơ̆ ayuhhyiăng, pơđao, anŏ djrưh man ƀrô, anŏ bơngač hnun mơ̆n, djơ̆ găl hăng anŏ đĭ prong kơ hlăt, hnơr hlăt boh hăng čeh ană. Laih dơ̆ng, bruă pla phun boh kơbuă ăt khom djop brơi čem hlăt hăng hla rơgoh hơdjă, djru kơ hlăt djơ̆ găl hnơr thun hăng djop rơnoh pơkă kiăng hơđong, kiăng tŭ yua biă mă, bĕ bruă čem ƀu lăp ñu amra alek ƀudah pơtơbiă suai jing mrai amra ƀu hiam ôh. Pô rông hlăt kiăng thâo anih či blơi hruh hlăt suai mrai kiăng ba glăi boh tŭ yua lu kơ tơlơi bơwih ƀong huă sang anŏ./.