VOV4.Jarai - Tơpleč bơbrah  arăt tơlang rŏng lĕ tơlơi ruă tơlang juăt ƀuh lu ƀơi ƀing glăk dŏ mơdrah, ƀing tha. Tơlơi ruă anai amra ngă ta ƀu thâo pư̆ hlư̆, rơbat hyu tơnap mơn, kơtang hloh amra ngă pô ruă amuñ rơwen mơtăm tơdah ƀu pơjrao tañ. Yua hnun, bruă tañ thâo tơlơi ruă, pơjrao tañ jing tơlơi kiăng biă.

Drơi jăn ană mơnuih ta hơmâo 3 bơnah: tơlang tơkuai (hơmâo arăt tơlang ƀơi tơkuai), tơlang ƀơi tơda (hơmâo arăt tơlang ƀơi tơda) hăng ƀơi kơ-iăng rŏng (hơmâo arăt tơlang rŏng). Bơbrah arăt tơlang tơkuai, tơda hăng bung rŏng (amăng anun tơlpeč arăt ngă bơbrah tơlang rŏng yơh tơlơi ruă juăt ƀuh hloh), anai lĕ tơlơi ruă ia ngă arăt tơlang rŏng tơplư̆ đuăi mơng anih ñu dŏ jing kơpĭ nao arăt dlô, arăt drah jing ngă ruă bơhơdjar, ƀu suk dŏ ôh.

Ruă bơbrah arăt tơlang rŏng hơmâo jua mơng tơlơi ta juăt ngă bruă, ƀư̆ drơi jăn rim hrơi mơn, kah hăng bing ta juăt yong, glăm gơnam; ƀing juăt dŏ mă bruă ha anih amăng sang: ding dŏ sui, ding dŏ lu; rơbuh rơbeč yua rơdêh jrom ngă ruă tơlang rŏng ƀudah hơmâo tơlơi ruă ƀơi tơlang rŏng kah hăng: luih tơlang rŏng ngă tơgut, wĕ tơlang rŏng, bơbrah arăt tơlang rŏng...Sa dua tơlơi pơkŏn dong kah hăng: yua thun tha, ruă mơng nge, yua djon mơng ơi yă, yua rơmŏng rơmă čă plên, ƀong mơñum kơƀah ia jơman...ăt ngă tơlang amuñ bơbrah mơn, truh sui thun amra ngă bơbrah arăt tơlang mơtăm. Ơi ia jrao chuyên khoa 2 Huỳnh Như Đồng - Khua anih pơjrao tơlơi ruă arăt dlô, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo:

“Ruă bơbrah tơlang lăi hrŏm hơmâo ruă tơlang rơkuai, tơlang tơda, tơlang rŏng, biă ñu lĕ tơlang rŏng hơmâo yua mă bruă kơtrâ̆o đơi, ƀudah yua ding dŏ sui đơi. Ƀing juăt tơkông yong glăm ƀudah ƀing mă bruă dŏ ha anih kah hăng kế toán, mơnuih mă bruă ƀơi sang bruă prăk...gơñu ding dŏ na nao,ƀu tơgŭ hyu ôh. Tui anun truh gơñu tơgŭ lĕ amra ruă bung rŏng ƀudah djron abih tơkai tơngan.

Nam ruă bơbrah tơlang ƀơi rim čô mơnuih phara mơn. Tơlơi anai tui hluai kơ ruă tơdu hă kơtang. Samơ̆, juăt ñu ruă bơbrah arăt tơlang rŏng lĕ juăt ngă rơgah ƀơi tơkuai, bra, ngă bơdjron tơkai rơngan. Tơlơi ruă mưn phara mơn, blung a juăt ruă kriah, giong anun ruă yua arăt tơlang kơpĭ ƀơi arăt dlô. Hăng ƀing ruă kraih lĕ lơ̆m ruă ăt gir ngă bruă rơgao đơi ƀudah lơ̆m rơbuh rơbeč. Bơ hăng tơlơi ruă yua arăt tơlang kơpĭ djơ̆ arăt dlô, tơlơi ruă ñu phara mơn, ruă mă amăng ƀiă, ƀudah ruă na nao. Juăt ñu ruă mơng bung rŏng trun ƀơi kơ-iăng, tăng tlôn hăng ruă trun bơi plă tơkai. Tơlơi ruă ƀơ ƀrư̆ kơtang tui lơ̆m pô ruă pơhañ, pơtuk, ƀudah ƀư̆ drơi jăn, ding dŏng sui. Tơlơi ruă kơnong plai ƀiă lơ̆m đih pơdơi đôč.

Ruă bơbrah arăt tơlang tơdah ƀu tañ ƀuh hăng pơjrao tañ, pioh tơlơi ruă sui, ngă pơdjron sui hrơi amra ƀu thâo pư̆ hlư̆ dong tah, sui sui amra ngă rơmuăn ară, rơwen mơtăm. Ơi ia jrao CKII Huỳnh Như Đồng - Khua anih jrao pơjrao arăt dlô, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brơi thâo dong:

“Lu mơnuih lăi truh gơñu ruă kơtang kah mơng nao khăm, bơ ruă tơdu đôč ăt gir nao mă bruă mơn. Pơhmutui kah hăng pô ruă ñu ngă hmua, kư gir ngă bruă truh puih bơyan kah mơng pơdơi, mah ruă tŭ mơn ăt tơguăn puih bơyan bơ̆i kah mơng nao khăm. Bơ đa lĕ ƀing ngă nai, ngă bruă ƀơi sang prăk, kế toán, ngă bruă kơnuk kơna, mă bruă dŏ dơnong ƀơi anih ăt ƀu nao khăm lơi. Anun lĕ tal sa, tal dua dong lĕ yua tơlơi pơmin mơn, gơñu hŭi lơ̆m nao khăm ƀuh tơlơi ruă, tui anun bơngơ̆t kơtang tui, pơjrao hrŏ prăk, anun jing alah nao khăm. Truh kơtang kah gơñu mơng nao khăm, nao khăm lĕ hơmâo tơlơi ruă yơh”.

Yă Đinh Thị Châu, 55 thun, dŏ ƀơi să Ea Dah, tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lăk ruă bơbrah arăt tơlang rŏng, ruă jrok ƀơi kơ-iăng, tơkai amăng lu thun mơtăm. Hlâo kơ anun, lơ̆m nao khăm, arăng kiăng ñu brač, samơ̆ yă Châu ƀu gưt ôh, ñu blơi mă ia jrao arăng pơƀuh amăng plang internet, mơñum ƀu plai ôh ñu hơdai mơñum jrao akha dong, samơ̆ ăt ƀu plai lơi, jao hrơi ruă kơtang, ñu ƀu thâo rơbat dong tah. Tơdơi kơ anun, ñu nao đih pơ sang ia jrao hăng hơmâo ƀing ơi ia jrao ƀơi Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brač brơi. Yă Đinh Thị Châu - dŏ ƀơi să Ea Dah, tơring glông Krông Năng, tơring čar Dak Lăk brơi thâo:

“Kâo ruă bơbrah tơlang rŏng sui thun anai laih. Hmư̆ arăng lăi hnun hnai yua anun hŭi ƀu khin nao brač ôh. Tơdơi kơ mơñum ia jrao akha, blơi jrao amăng plang internet, brơi jrao asar hai ăt ƀu plai lơi, nao khăm pơ Sài Gòn, ơi ia jrao brơi ia jrao mơñum mơng 2 truh 3 blan ăt ƀu plai, ăt dŏ ruă đôč, giong anun kâo nao pơ Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư brač. Tơlơi ruă anai ñu juăt ruă tăng tlôn, rơgah tơkai, ƀu thâo rơbat hyu ôh. Tơdơi kơ brač mơng 3 truh 4 hrơi, ơi ia jrao pơtŏp brơi rơbat hyu, yua hnun kâo thâo rơbat glăi yơh”.

Ăt tui hăng ơi ia jrao Đồng mơn, lu mơnuih nao khăm hăng pơjrao lơ̆m tơlơi ruă kơtang laih, kah hăng: rơbat sing glep, tơkai ha gah rơbat, ha gah hua ba sing glep, rơbat thing ring, rơbat apăn ba tơ-ut mơtăm yơh, đa lĕ dŏ hăng rơbêh pioh kơ ƀing rơwen. Ƀudah ăt hơmâo mơn pô rai khăm, arăng kiăng brač, lu mơnuih pơmin brač hŭi rơwen hlao yua hnun añ ruă tui anun yơh, ƀu gưt brač ôh ƀudah juăt uh ƀơi nam ruă hăng hla ƀudah hơtuk mơñum jrao akha...tơlơi anai hŭi biă mă. Ơi ia jrao CKII Huỳnh Như Đồng - Khua anih pơjrao tơlơi ruă arăt dlô, Sang ia jrao prong kual Dap Kơdư ră ruai:

“Hơmâo ƀing đa rai khăm ƀu hơ-et pran đơi ôh. Hmư̆ ta lăi brač lĕ rơkâo nao pơ Sài Gòn. Biă ñu lĕ neh met wa pơ Dak lăk anai ƀu thâo hluh kơ tơlơi ruă tơlang rŏng yua hnun hmư̆ ruă lĕ hŭi mơtăm yơh, jing mrô mơnuih tŭ ư brač ƀơi tơring čar ta aset đôč, arăng dŏ djưhng djư mơn. Sit yua bơngơ̆t jing ƀing ñu ƀu gưt brač ôh. Ƀơi Dak Lăk hơmâo lu djuai ania, rim djuai ania hơmâo tơlơi hơdip phara, đah uh mă hăng hla jrao, đa pik jrao, đah kơhul kiăng tơsă, kiăng pơ-iă ƀơi tơlang rŏng ruă. Samơ̆ đa uh hăng hla jrao sui đơi, apăn ia jrao ƀơi nam ruă sui đơi, truh ba nao pơ sang ia jrao, klĭ kliang brŭ abih, ƀuh tơlang mơtăm, đa pioh truh hơmâo hlăt čuk. Yua ƀu gưt brač yơh anun. Lơ̆m anun kiăng brač ăt ƀu dưi brač lơi yua pơjrao suaih nam rơka ƀơ̆i kah mơng dưi brač tơlang rŏng”.

Kiăng pơgang tơlơi ruă bơbrah tơlang rŏng, ƀing ơi ia jrao pơtă: lơ̆m hrăm hră, ngă bruă, yong glăm jiăng dŏ dŏng tơpă, brơi tơlang rŏng ta tơpă, ding dŏ, tơgŭ nao rai amăng mông ngă bruă; anăm dŏ dơnŏng ha anih ôh; ƀu dưi yong glăm kơtrâ̆o đơi lơi, biă ñu lĕ ta tơkui yong gơnam kơtrâ̆o; anăm pioh drơi jăn rơmŏng rơmă đơi ôh hŭi ngă trâ̆o kơ tơlang rŏng;  ƀong huă kiăng hơmâo djŏp ia jơman mơn; ƀư̆ drơi jăn kiăng hơmâo pran jua, kiăng hơmâo pơhơpal kơjăp, kiăng tơlang rŏng plai ƀiă ruă. Hăng ƀing ruă bơbrah tơlang rŏng, kiăng mă măi djru ngă plai ƀiă kơtit djơ̆ tơlang rŏng hăng arăt tơlang rŏng; pô ruă dưi pơjrao kah hăng tơpet, dưi ƀư arăt, nao siêu âm...đah mơng pơgang tơlơi ruă anai.

Kiăng kơ thâo rơđah dong kơ tơlơi tơlơi ruă bơbrah ut tơlang rŏng hăng hơdră pơgang tơlơi ruă anai, ƀing mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo mông bơră ruai hăng nai ia jrao Chuyên khoa II Huỳnh Như Đồng - Khua anom bruă Ngoại thần kinh, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư.

- Ơ ơi ia jrao, ih dưi lăi pơthâo tong ten dong kơ tơlơi ruă bơbrah ut tơlang rŏng ?

Ơi ia jrao Huỳnh Như Đồng: Ruă bơbrah ut tơlang rŏng lĕ tơlơi ruă amăng tơlang tơleh ƀơi rŏng, anai lĕ anih ngă kơ drơi jăn amuñ ngiač đĭ, tơkui trun, ƀư̆ nao gah hơnuă, gah ieo, hăng amuñ ƀư̆ nao ƀư rai. Samơ̆ lơ̆m ƀing ta pơgô̆ ngă ñu hơđong ha anih, amra ngă sat hăng ngă kơ brah amăng tơlang gah hơnuă ƀudah gah ieo. Lơ̆m čup pơčrang lăng arăng amra ƀuh ñu gah hơnuă ƀudah gah ieo. Samơ̆ arăng juăt iâu lĕ ruă ut brah tơlang rŏng. Anai lĕ tơlang dơloh tơbiă gah rơngiao, ƀu dŏ ƀơi  anih hơđăp dong tah yua anun arăng iâu lĕ ruă bơbrah tơlang rŏng. Mơ̆ lơ̆m ñu dơloh tơbiă gah rơngiao tui anun amra bơdjơ̆ nao ară glô hăng lu ară pơkŏn amăng drơi jăn, amra bơdjơ̆ nao ară drahrô trun  tơkai, ngă ƀu thâo pư̆ lư̆. Rơbat hyu ăt ruă mơn, yua anun kơnong đit ha anih kah huăi ruă. Mơ̆ tơdah đit ha anih ƀu tơbat nao rai amra ngă tơlơi ruă jai hrơi kơtang tui.

- Hnun hă, tui ơi ia jrao, ngă hiưm pă kiăng kơ pơgang hŭi ruă bơbrah ut tơlang rŏng ?

- Ơi ia jrao Huỳnh Như Đồng: Blung hlâo lĕ lơ̆m mă bruă mah bruă kơtrâ̆o ƀudah djôl brơi kơkơnar dua bơnah. Mă bruă gah ƀrô hăng pran. Anăm gir abih pran hăng anăm glăm kơtrâ̆o ha bơnah. Laih dong, ăt bơdjơ̆ nao ƀing đah kơmơi ƀă ană tơdơi anai. Yua anun đah kơmơi kiăng tơkeng ană bă brơi kơđiăng kiăng kơ plai ƀiă bưp tơlơi ruă. Ƀing mơnuih apăn bruă, lĕ ƀing mă bruă dŏ ha anih amăng anom bruă jŭ yap hăng sang bruă prăk, juăt dŏ ha anih kiăng pư̆ lư̆ tơbat hyu kiăng kơ ngă drah dưi rô mơng ayăng trun pơ tăng tlôn, trun nao pơ pha hăng tơkai hăng rô pot glăi. Ƀudah ƀing ta dưi nao juă glai, nao pač ƀô̆… anai lĕ bruă mă kiăng kơ drah dưi rô trun pơ tơkai. Laih dong, kiăng mă bruă gap ƀrô kiăng kơ drah amuñ rô hyu amăng drơi jăn. Laih dong tơdah pit đit hăng hơnal kô̆ pal đơi ƀudah pih đơi amăng sưng đit khăng hăng bun đơi amra bơdjơ̆ nao tơlang rŏng.

Kiăng kơ plai ƀiă ruă kơtang, lơ̆m phrâo ruă kiăng nao khăm tañ ƀiă. Anăm blơi jrao mơñum mă pô. Yua mơñum jrao ngă plai ƀiă ruă đôč mơ̆ ƀu ngă suaih mơtăm ôh. Yua anun lơ̆m ruă tañ nao khăm, ƀudah nao khăm tui hrơi pơkă 3 blan, 6 blan ƀudah 1 thun kiăng kơ tañ ƀuh hăng pơjrao hmao tlôn hŭi ngă tơlơi ruă kơtang tui.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai-Siu Đoan: Pơblang