VOV4.Jarai - Abih bang djuai ania ƀiă ƀơi kual Dap Kơdư lêng ngă yang rơbang soh, yua hnun hơmâo lu tơlơi ngă yang biă. Amăng mông ngă yang, hơmâo sa mơta gơnam ƀu dưi kơƀah ôh, anun lĕ čeh. Hăng djuai ania M’nông, čeh ƀu kơnong jing gơnam yôm đôč ôh mơ̆, anai lĕ gơnam hơmâo yang.

Sang anŏ tha plơi Y Kraih Cil (tơkeng thun 1947), ƀơi ƀon Jiê Juk, să Dak Phơi, tơring glông Lăk, tơring čar Dak Lak dŏ djă pioh lu gơnam yôm ba gru mơnuih djuai ania M’nông. Amăng sang dŏ prong, ñu ăt dŏ djă pioh mơn sang kyâo mơng amĭ ama ñu pioh glăi. Anun lĕ anih pioh pơdai braih, gơnam ngă hmua pla pơdai hăng djă pioh lu djuai čing čeh yơ yôm. Hrŏm hăng hơdôm boh čeh hơmâo ơi yă, amĭ ama ñu pioh glăi, ñu ăt hyu ĕp lu djuai čeh phara yôm phara mơn amăng plơi. Ơi Y Krai Chil brơi thâo: đưm hlâo, ƀơi hơdôm boh plơi, čeh yơ yôm lu biă, samơ̆ ră anai ƀu hơmâo đơi dong tah

“Hơjăn sang anŏ gơmơi dŏ djă pioh hơmâo 4 boh čeh yôm. Rơngiao kơ anun, sang anŏ gơmơi ăt hyu ĕp dong mơn 20 boh čeh yôm dong, hăng lu djuai čeh mơng đưm hăng hơmâo tom čeh phrâo dong. Čeh yôm mơng ơi yă đưm blơi glăi hơmâo nua dưm dưm hăng 2 truh 3 drơi kơbao. Čeh yôm hloh lĕ čeh Tôk, čeh rlung, rleng, čeh Tang Suh. Đưm adih nua arăng sĭ tui anun ơi yă gơmơi đôč dưi blơi. Bơ ră nai kâo ăt ăt djă pioh mơn dram gơnam mơng ơi yă pioh glăi kơ ană tơčô mô yâo, kâo ƀu sĭ ƀong ôh”.

Y Krai Chil djă pioh lu djuai čeh yơ yôm.

Mơnuih djuai ania M’nông hơmâo lu djuai čeh phara, hơmâo anăn phara mơn, anun lĕ: čeh Ndrang, čeh rlung, čeh suh, čeh rleng, čeh bô, čeh tê, čeh ruh, čeh ntang krak, ntang nglang…Hlâo adih, djuai ania M’nông juăt plih,  blơi sĭ hăng un, kơbao, rơmô, pơdai. Djuai čeh yôm biă mă ñu lĕ čeh ndrang, čeh rlung, rleng, čeh suh, khŏm plih mă hăng ha drơi rơmô truh kơ 2 drơi kơbao. Hơdôm boh čeh yôm kơnong dưi yua amăng mông ngă yang rơbang prong đôč, kah hăng ngă yang huă asơi hle, pơdô̆ kông.

Hăng djuai ania M’nông, čeh ƀu kơnong gơnam črŏ tơpai đôč ôh mơ̆ anai lĕ gơnam yôm mơng hơmâo kơdrưh amăng sang anŏ. Čeh lĕ gơnam pioh pŭ pơnŭ, gơnam pơtui kơ pô djai hăng gơnam duh kơ arăng lơ̆m hơmâo kơđi. Yua hnun, kiăng thâo krăn pơdrong hă rin lĕ arăng lăng nao pơ čeh anai mơn. Ơi Y Tuăn H’long, dŏ ƀơi plơi Phú Lợi, să Quảng Phú, tơring glông Krông Nô, tơring čar Dak Nông brơi thâo, sang anŏ hlơi hơmâo lu čeh lĕ pơdrong hloh laih anun hơmâo arăng lua gŭ hloh.

“Čeh Rlung hơmâo yua pioh tơpai ngă yang. Lơ̆m čơkă mơnuih pơdrong sah, hơmâo arăng đăo gơnang kah mơng yua čeh rlung. Bơ čeh rleng lĕ pioh yua amăng hrơi ngui ngor prong, čeh Suh pioh čơkă adơi ayong, gơyut gơyâo hăng čeh Ndrang lĕ mă yua amăng hrơi ngă yang đang hmua, ngă yang huă asơi hle. Amăng hrơi ngă yang huă asơi hle, arăng juăt dŏ jum dar čeh tơpai pơtă pơtăn kơ ană tơčô gir hrăm hră, bơwih ƀong huă. Hrơi ngă yang huă asơi hle, djuai ania M’nông tum jơngum sang anŏ, kơnung djuai. Anai lĕ gru grua boh thâo yôm ƀu dưi ngă rơngiă ôh, hơmâo ơi yă ta mơng đưm pơdô̆ glăi”.

Čeh Ndrang mơng djuai ania M’nông.

Čeh Ntang nglang pioh yua amăng hrơi đĭ sang phrâo mơng djuai ania M’nông.

Hăng djuai ania M’nông lăng čeh lĕ gơnam yôm, arăng rơnăk biă, rim wơ̆t hơmâo tơlơi ngă yang amăng sang anŏ lêng mă čeh yôm soh pioh ngă yang, laih dong čeh lĕ gơnam ƀu dưi kơƀah ôh amăng tơlơi ngă yang rơbang. Yă H’Trong Yun Yuh, dŏ ƀơi plơi Phú Lợi, să Quảng Phú, tơring glông Krông Nô, Dak Nông brơi thâo: čeh juăt pioh črô̆ tơpai, tơpai lĕ gơnam mơñum ƀu dưi kơ ƀah ôh amăng tơlơi ngui ngor, ngă yang. Anai ăt jing gơnam pơtruh nao rai hăng yang rơbang, pơdah gru grua boh thâo hiam mơng djuai ania M’nông.

“Tơpai čeh amăng tơlơi hơdip djuai ania M’nông ƀu dưi kơƀah ôh. Čeh ƀu dưi kơƀah amăng sang anŏ gơmơi, khŏm hơmâo soh, kâo ƀu thâo lui ôh yua ñu hơmâo mơng rơnuk ơi, yă, amĭ ama kâo baih. Tơpai čeh yôm biă mă amăng tơlơi ngă yang rơbang mơng sang anŏ, plơi pla, ngui ngor anet prong lêng hơmâo yua soh. Tơpai čeh lĕ gru grua mơng ơi yă ta đưm, kâo lĕ mơnuih djuai ania M’nông djă pioh na nao tơpai čeh, laih anun tơlơi anai dŏ hrŏm hơbit hăng ană mơnuih djuai ania M’nông laih”.

Kiăng hơmâo tơpai čeh jơman hơkăt kơ tuai ƀudah ngă yang, amăng hrơi ngui ngor lĕ ta khŏm thâo tơkŏng rơyă tơpai, thâo uă tơpoi. Rim čeh tơpai lĕ pioh mă yua amăng hrơi phara. Ơi Y Nai, dŏ ƀơi plơi Phú Lợi, să Quảng Phú, tơring glông Krông Nô, tơring čar Dak Nông lăi:

“Čeh tơpai anet biă mă lĕ pioh ngă yang ƀơhet amăng tia kơ ană tơčô hăng tơlơi ngă yang anet amăng sang anŏ. Hăng djuai ania gơmơi anŏ yôm ñu lĕ hơkăt kơ tuai hăng čeh ruh (yăng ruh). Kiăo tui tơlơi phiăn ta đưm lĕ čeh prum, čeh đan, čeh tơpai pioh hơkăt kơ tuai yôm, dŏ glăi lĕ ta pioh ngă yang pơdai kơtor hăng ngă yang huă asơi hle”.

Rơnuk anai, yua hơmâo lu gru grua mơng lu djuai ania phara, bruă blơi sĭ hăng mă yua čeh amăng tơlơi hơdip djuai ania M’nông ƀu ƀuh đơi dong tah. Khă hnun, amăng tơlơi ngui ngor, ngă yang ăt ƀu dưi kơ ƀah lơi tơpai hơmâo črô̆ amăng čeh yôm. Mơnuih djuai ania M’nông lêng thâo pơmin djă pioh, răk rem gru grua hiam mơng djuai ania ƀing gơñu.

Y Sưng: Čih – Siu H’Mai: Pơblang