Thun 1941, tong krah glai gah yŭ tơring čar Quảng Ngãi, ayăt Prang pơdong “Căng an trí” Ba Tơ-anih krư̆ ƀing tơhan ngă hơkrŭ. Ƀơi sang mơnă anai jing anih pơsur pran ngă hơkrŭ mơng ling tơhan hăng mơnuih ƀôn sang kual 5 sông kơtang.

Grup “Căng an trí” Ba Tơ akŏ pơjing, pơtum pơƀut ƀing mơnuih cộng sản sông kơtang. Lơ 11/3/1945, tal tơgŭ hơkrŭ Ba Tơ trih kih, lơ 12/3/1945 akŏ pơjing Grup tơhan blah dŏp Ba Tơ hăng tơlơi ƀuăn: “Pơsăn drơi yua kơ lŏn ia”.

Apui bơngač Ba Tơ hơmâo lar hyu tañ đơ đam kual Tong krah: Grup tơhan blah dŏp Vũng Hùng (ƀơi Quảng Nam hơđăp); grup tơhan wai pơgang hỏa xa Diêu Trì (ƀơi Bình Định hơđăp); Grup tơhan wai pơgang Tuy Hòa (ƀơi Phú Yên hơđăp); grup wai pơgang kông ñơn Hòa Khói (ƀơi Khánh Hòa) hăng grup blah wang mơng kông ñơn Ca-da ƀơi Dak Lak…

Lơ 16/10/1945, kual blah wang mrô 5 hơmâo akŏ pơjing, hơmâo hơdôm boh tơring čar Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum, Gia Lai hơđăp. Anai lĕ tơlơi hơđŏm glăi hrơi akŏ pơjing, pok rai thun blan blah wang hing ang mơng ling tơhan Quân khu 5 sông kơtang. Mơng hơdôm grup tơhan blah dŏp blung a truh hơdôm khul tơhan anet prong wai pơgang lŏn ia, ling tơhan kual 5 hơmâo pơđĭ kyar jing tơhan phun amăng bruă ngă hơkrŭ amăng abih bang mơnuih ƀôn sang, djop mơta. Đại tá Võ Văn Minh, mơnuih apăn bruă amăng Trung đoàn 803 hơđăp bơră ruai glăi:

“Amăng rơnuk blah ayăt Prang, kual pơlir mrô 5 jum dar lêng hơmâo ayăt guang dar. Tơlơi hơdip kơ ling tơhan amăng hơdôm hrơi blung a bưp lu tơnap tap. Ƀu hơmâo phao kơtuang, ƀu hơmâo braih ƀong, mơnuih ƀôn sang rơ-ư̆ kian, djru brơi ling tơhan hơmâo asơi huă kiăng blah ayăt. Rĭm wŏt kơsung blah, tơhan ta sua mă phao kơtuang ayăt kiăng blah glăi ƀing gơñu”.

Amăng rơnuk blah wang kơdŏng glăi ayăt Mi, kual 5 jing anih blung a dong ƀơi anăp ayăt. Mơng anai, “Jơlan ter pơdjai ayăt Mi” lĕ gru grua hing ang, sa hơdră blah ayăt pơčeh phrâo lăp djơ̆ hăng jơlan hơdră blah ayăt mơnuih ƀôn sang, pơgôp hrŏm hăng ling tơhan hăng mơnuih ƀôn sang đơ đam dêh čar ba truh tơlơi dưi prong bơyan bơnga thun 1975, pơklaih rơngai kual Dơnung, pơlir lŏn ia ta. Tơhan sông kơtang, khua tơhan Nguyễn Trung Thu, Khua git gai Quân khu 5 hơđăp hơdor glăi:

“Khul Ping gah kual 5 hăng anom bruă git gai tơhan Quân khu 5 git gai pơphun “jơlan ter pơdjai ayăt Mi”. Ƀing gơmơi pơƀut lu ling tơhan guang dar, mut blah amăng puih kơđông ayăt anun lĕ blah hơdeč, blah dŏp mut amăng lăm. Jơlan ter pơdjai ayăt Mi yôm phăn biă mă, anai lĕ mơng tơdron blah wang kual 5 ngă lar hyu hơdôm tơdron blah wang pơkŏn”.

Tơdơi kơ hrơi rơngai lŏn ia, ling tơhan Quân khu 5 đing nao bruă rŭ pơdong glăi anŏ răm rai, pơjing tơlơi bơwih ƀong huă, pơsir hĭ hơdôm bruă bơdjơ̆ nao Fulro, wai pơgang guai Yŭ Dơnung hăng djru brơi jar kmar. Hơpluh thun djru jar kmar (1979-1989) lĕ thun blan glêh glar biă mă mơ̆ ba glăi tơlơi hing ang. Hơdôm hơpluh rơbâo čô mơnuih apăn bruă, ling tơhan kual 5 hrŏm hăng ling tơhan laih dong mơnuih ƀôn sang dêh čar Kur blah pơkiăo đuăi ayăt, akŏ pơjing gong gai, hơkrŭ pran kơtang ling tơhan, djru brơi mơnuih ƀôn sang rŭ pơdong hăng pơđĭ kyar bơwih ƀong huă, gru grua, mơnuih mơnam.

Rup rap “Ling tơhan kual 5” arăng pơkiăo nao anih hŭi rơhyưt, hyu ĕp, djru brơi mơnuih ƀôn sang amăng hơdôm tal hơjan kơthel, lŏn tơhroh, ia ling dăo kar hăng ƀơi Trà Leng, Phước Lộc (2020); djru brơi mơnuih ƀôn sang amăng tal ia ling dăo prong hloh ƀơi Đà Nẵng (2022); ƀing mơnuih ba jơlan hlâo amăng pơgang klin Covid-19…hơđŏm glăi hiam klă amăng pran jua mơnuih ƀôn sang, pơgôp hơkrŭ anih anom kơđi čar, pơtrut “pran đăo gơnang mơnuih ƀôn sang” jai kjăp tui.

80 thun rơgao, lu mơnuih ba gru mơng ling tơhan Quân khu 5 hơmâo pơsăn drơi jăn ƀudah tuh drah pơčah asar amăng djop tơdron blah wang. 204.567 čô tơhan djai pơsăn drơi, 100.815 čô tơhan rơka, ba glăi gru grua hing ang mơng ling tơhan Quân khu 5 sông kơtang. Lu mơnuih apăn bruă, ling tơhan Quân khu 5 jing ƀing khua git gai tơhan, ngă khua mua pơprong amăng Ping gah, kơnuk kơna, ling tơhan.

Khua tơhan Lê Ngọc Hải, anom bruă git gai tơhan Quân khu 5 pơsit tong, 80 thun akŏ pơjing, blah wang hăng prong kơtang, tơhan Quân khu 5 tŏ tui gru grua hing ang, pơjing khul ling tơhan hơđong kjăp, prong kơtang, djop mơta “ba gru”:

“Rĭm čô mơnuih apăn bruă, ling tơhan Quân khu 5 lêng kơ kjăp amăng tơlơi pơmĭn, huăi pơtah hơtai lơm bưp tơnap tap, lông lăng, kjăp amăng tơlơi pơmĭn ƀơi anăp kơ tơlơi rung răng sit nik, hrưn đĭ kjăp tui dong amăng tơlơi pơmĭn ƀơi anăp hơdôm tơlơi pơčut pơčao, ngă ayăt, hơkrŭ pran đăo gơnang jai kjăp amăng tơlơi git gai mơng Ping gah, jơlan đĭ Chủ nghĩa xã hội mơng lŏn ia. Ling tơhan Quân khu 5 lêng kjăp pran đăo gơnang, tơngan kjăp phao kơtuang, gir run pơgiong klă djop bruă jao, pơgôp amăng pơjing hăng wai pơgang kjăp lŏn ia Việt Nam xã hội chủ nghĩa.”

80 thun rơgao, tơlơi ƀuăn “Pơsăn drơi yua kơ lŏn ia” mơng grup tơhan blah dŏp Ba Tơ rơnuk anun ăt kar ngă apui bơngač, dŏ jă na nao amăng pran jua djop rơnuk mơnuih apăn bruă hăng ling tơhan Quân khu 5 hrơi anai. Gru grua hing ang anai lĕ tơlơi gơnang nao kjăp kiăng ƀing apăn bruă, ling tơhan Quân khu 5 tŏ tui gru grua hing ang amăng rơwang phrâo, djơ̆ hăng anăn “Ling tơhan rơnuk wa Hô”./.