VOV4.Jarai - Blan 6 thun 2017, Khoa dêh ]ar ta pơsit pơhrua nao dong sâm Ngọc Linh amăng hră ]ih anăn gơnam mơng lon ia. Anai le\ gơnam lon ia ta blung a amăng bruă pơkra jrao.

 

Djuai sâm anai ră anai kơnong kơ hmâo [ơi dua tơring ]ar le\ Quảng Nam hăng Kontum, yua kơ dua tơring ]ar anai hmâo hrom sa ruăi ]ư\ hmâo anăn Ngọc Linh.

           

Sa kg sâm Ngọc Linh ră anai s^ hăng noa mơng 50 truh 170 klăk prăk, tui hluai kơ hnưr thun, rơwang prong hăng ru\p phun. Yua kơ noa pơmă đơi yơh sâm Ngọc Linh amăng dlai klô hmâo ara\ng klơi mă [ia\ abih laih.

           

{ơi tơring ]ar Kontum hmâo sa anom bruă le\ Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna đang kyâu Đak Tô hmâo pơgang ba truh kih hăng glăk pơhư prong djuai sâm Ngọc Linh yôm anai.

           

Mơng anih mă bruă Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna đang kyâu Đak Tô, rôk tui jơlan mrô 672 nao dong rơbêh kơ 60 km, anun kah mơng truh să Măng Ri djuai ania Hơdang.

 

Măng Ri [ơi tơkai ]ư\ Ngọc La – sa amăng 4 bôh kơ]ong ]ư\  dlông mơng ruăi ]ư\ Ngọc Linh.

 

Hơdôm thun hăng anai Măng Ri dưi hmâo lu mơnuih thâo truh yua kơ [ơi anai, sit truh giăm tết tui phiăn juăt neh wa [ơi Măng Ri glăk pơ phun amăng bơyan klơi mă sâm hre\. Sang ano#  [ia\ le\ hơdôm pluh kg, sang lu le\ hơdôm tă.

 

A Thát [ơi plơi Tu Thó brơi thâo: anai le\ djuai sâm yua kơ neh wa mă djuai amăng dlai ba glăi pla, kơnong kơ 2 thun đo#] dưi pơhrui glăi laih.

 

Noa `u lom sa kg sâm hre\ krô s^ [ơi sang le\ mơng 500 truh kơ 600 rơbâo prăk.

 

Gơnang kơ phun sâm hre\ mơ\ sa dua bôh sang ano# amăng plơi dưi pơkra sang kơja\p prong, dưi blơi tivi, rơdêh thut.

 

A Thát brơi thâo `u hmâo lu wot laih nao pơ\ ]ư\ hyu e\p sâm Ngọc Linh.

 

Hlâo adih dưi mă lu biă samơ\ noa `u [u pơmă ôh. Ră anai hyu e\p [ơi djop dlai klô mơ\ [u [uh đơi ôh. Tơdah hmâo kơnong kơ sa păt mơn, ba glăi hă hmâo mơnuih blơi mơtam:

           

“Neh wa djuai ania Hơdang [ing gơmơi, nao e\p sâm amăng dlai klô lăi hrom ăt dleh tơnap mơn. Mut nao amăng dlai dơlăm, amăng đang hmua kiăng e\p phun sâm, [ing gơmơi ăt gir run biă mơn”.

           

{ing gơmơi găn rơgao jơlan dơnung ataih giăm truh 10 km, ]ra\n jơlan ]un ]ue, ]ra\n kơdư do\ng pioh truh pơ\ kual pla sâm Ngọc Linh, mơng Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna Đang kyâu Đak Tô.

 

Kual dlai anai hmâo rơnoh dlông mơng 1.800 truh kơ 2000 met, [ơi giăm kơ]ong ]ư\ Ngọc La anun rong ]ư\ do\ng dlông biă. {ia\ mơnuih nao pơ\ anun yua kơ găn rơgao 3 bôh anih găk kơja\p phik, hăng pơnăng war dăng hăng hre\ kuăt drơi grin grăn.

 

Ayong Hoàng Văn Chất, Kơ-iăng Khoa Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna Đang kyâu Đak Tô ba [ing gơmơi đ^ kơdư, rôk hyu amăng krah dlai klô ]uă đang sâm. Bơyan anai sâm Ngọc Linh glăk pit. {u [uh phun sâm, kơnong kơ hơdôm bôk hla bru\.

 

Ayong Chất yua tơngan blư\ đ^ sa tal hla bru\ tơ[lơi kơ sa hơbơi sâm Ngọc Linh prong đư ]ơđeng ]râo, dlông năng ai `u 15 cm, kơdra#o năng ia 100 gram, [ơi jung `u phrâo bro# đ^ tơdu\ ko#. Hơbơi sâm anai hmâo noa [u [ia\ kơ 15 klăk prăk ôh.

 

Gah yu\ sa met kơ rê hla bru\, hmâo rơbêh kơ pluh bôh hơbơi sâm Ngọc Linh glăk do# bôn, noa `u rơbêh lơ 150 klăk prăk. Yua anun gru\p [ing gơmơi akă hmâo truh kơ 10 ]ô mơnuih le\ hmâo laih rơbêh kơ 10 ]ô mơnuih pơgang ba jơlan.

           

Iâu le\ đang sâm samơ\ bôh nik `u le\ sa kual dlai đưm hơđăp. Yua kơ phun sâm Ngọc Linh kơnong kơ hơd^p amăng krah tal hla bru\ mơng dlai kyâu. Mơnuih pla pơ[u\t hla bru\ jing bôk gah rơgo#p tơ-ui kyâu pioh pơdjuai pơjeh, pioh pla.

 

Lom sa thun phun sâm Ngọc Linh bôn năng ai `u 4 blan hăng ako# bơyan bơnga sâm amra bluh đ^ hăng glông lon jing phun, bluh bơnga pơjing pơjeh giong glăi bôn dong. Tui anun, rim thun hơbơi `u dlông sa oan, anun ta yap oan hơbơi amra thâo `u hơdôm thun.

           

Ơi Nguyễn Thành Chung. Khoa phun ngă rah Khoa Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna Đang kyâu Đak Tô brơi thâo: Ră anai Sang bruă hmâo pơhư laih lon pla truh 15 ektar đang sâm Ngọc Linh.

 

Amăng anun lu `u le\ sâm hmâo 18 thun laih. Sa ar đang  sâm anai tơdah ba nao s^, mrô prăk pơhrui glăi [u [ia\ kơ 50 klai prăk ôh.

 

Ơi Trung pơsit le\, dong mơng hlâo truh ră anai Sang bruă mơng `u akă hmâo s^ sa hơbơi sâm hơpă ôh. Yua kơ jai pioh lui sui hơbơi sâm jai prong tui, jai hmâo noa hloh.

 

Mơta pơkon, tơdơi kơ bôn, blan 3 hơbơi anai bluh tơdu\, ]at đ^ phun laih anun bluh bơnga hơdai bôh, truh blan 8 amra pơhrui hmâo mơng 40 truh kơ 50 asar pơjeh, noa `u giăm truh kơ 3 klăk prăk.

           

Gru\p [ing gơmơi đ^ ]ư\ lăng sâm hmâo ơi Nguyễn Văn Bút nao hrom. Ơi Bút Khoa hơđăp plah tơsiong đang kyâu Ngọc Linh [ơi anai.

 

~u le\ pô rơgao hăng anai giăm hmâo 20 thun hmâo pơdo\ng rơwang bruă pơgang sâm Ngọc Linh laih anun nao tơl pơ\ Hà Nội lăi pơthâo hăng {irô ding jum wai lăng bruă đang hmua hăng pơđ^ kyar [ôn lan dêh ]ar ta hăng rơkâo hmâo rơbêh kơ 9 klai prăk pioh pok pơhai rơwang bruă “Pơgang sâm Ngọc Linh”.

 

Ơi Bút ruai glăi. Lom anun, `u hăng [ing mă bruă [ơi Plah tơsiong đang kyâu nao pơ\ rim bôh plơi, rim sang pơsur neh wa anăm mă hơbơi sâm Ngọc Linh amăng dlai dong tah, pioh `u bluh bơnga, hơdai bôh mă pơjeh.

 

Rim asar pơjeh plah tơsiong amra blơi 20 rơbâo prăk. Gơnang kơ anun mơng hmâo pơjeh pla, ră anai le\ đang sâm hmâo 18 thun laih:

           

“Hăng phun sâm Ngọc Linh le\ ră anai ăt djă pioh mơn gen mơng `u, sa tơlơi lăp mơ-ak biă. Samơ\ tơlơi kâo do# bơngot ră anai hăng sâm Ngọc Linh anai sa phun pla yôm mơng lon ia ta laih – iâu le\ phun sâm Việt Nam.

 

Tui anun, pơmin kơ sui thun [u hmâo hơdôm jơlan gah pơsir rơđah đông thơ kâo pơmin, sa le\ tơlơi rơnuk rơnoa pioh pơgang gen anai glăk bưp tơlơi tơnap tap, tơlơi le\ hăng djop jơlan gah khom pơgang djơ\ gen mơng sâm Ngọc Linh”.

           

Ơi A Hùng djuai ania Hơdang [ơi anai, anun `u thâo djop jơlan glông kual dlai anai. Thun 1998, ơi A Hùng nao mă bruă pơ\ Plah tơsiong đang kyâu mơng ơi Bút pioh e\p pơjeh sâm Ngọc Linh pơdjuai, ngă đang pla. 19 thun rơgao, A Hùng do# dưh hăng phun sâm, pit hăng phun sâm amăng dlai.

 

Ră anai A Hùng le\ Kơ-iăng Khoa, [ơi anăp git gai gru\p pơgang, jing glông tô nao rai sang bruă hăng neh wa Hơdang amăng kual kơ bruă gum hrom k^ pơkôl hăng mơnuih mă bruă tui bơyan hyu pơhrui pơ[u\t hla bru\, rah pơjeh, bơwih brơi kơ đang sâm.

 

A Hùng prăp lui pơdơi thun tha rơma, samơ\ Sang bruă ăt djă pioh glăi mơn, yua kơ mơng khoa apăn bruă truh mơnuih mă bruă Sang bruă leng kơ lăng `u kah hăng bơngat jua mơng phun pla. {u hmâo `u, tơnap biă hmâo đang sâm kah hăng ră anai.

 

Ơi A Hùng brơi thâo, bơyan sâm bôn kơnong bơngot pơgang [ing kle\ do\p, samơ\ lom sâm bluh tơdu\, bluh bơnga hơdai bôh le\, tơkuih dlai e\p djop tơhnal pioh ke\ phun, [ong bơnga sâm. Djơ\ ano# `u khom dưh ha mlăm pioh pơkiăo, pơdjai tơkuih:

           

“Phiăn pơgang wot mlăm hăng tơhrơi hlao. Mlăm ăt pơgang mơn, tơhrơi tui anun mơn. Bruă mă [ơi anai le\ tui anun đo#]. Lăi hrom ăt [u tơnap tap mơn”.

           

Tu Mro\ng le\ tơring glông phrâo pơdo\ng mơng tơring ]ar Kontum, lon mơnai prong, samơ\ m[s kơnong kơ hmâo 25 rơbâo ]ô mơnuih, biă `u le\ m[s djuai ania Hơdang.

 

Ơi A Hơn Khoa Jơnum min m[s tơring glông Tu Mro\ng brơi thâo: Hrom hăng sâm Ngọc Linh, kual dlai klô anai do# hmâo hơdôm pluh djuai phun jrao yôm phăn kah hăng Ngũ vị tử, đẳng sâm, phun bơnga hơtai rơman kim tuyến, rơya pơdai…

 

Gơnang kơ hơdôm djuai phun anai, tơlơi hơd^p mơda mơng m[s [ơi anai hơđong laih, đ^ kyar hloh kơ hlâo.

 

{ơi hơdôm bôh să Ngọk Yêu, Tê Xăng, Măng Ri hmâo pơjing hơdôm gru\p sang ano# pơlir hơbit hăng anom bơwih [ong pioh pơgang dlai klô, pla bơwih brơi kơ phun jrao ba glăi bôh tơhnal bơwih [ong prong. Ơi A Hơn brơi thâo:

           

“Tơring glông ăt pơtă mơn neh wa mă sa dua phun sâm mơng dlai, pơdjuai `u pioh glăi pơjeh.

 

Bôh nik ră anai [ơi sa dua gru\p sang ano# ngă laih tơlơi anai, glăk pơđ^ kyar hăng hmâo prăk pơhrui glăi kơ pô.

 

Rơngiao kơ m[s le\, hơdôm khul gru\p anom bơwih [ong, biă `u le\ Sang bruă Duy Tân ăt hmâo pơlir laih hăng m[s rơngiao kơ prăk apah rim blan le\, sang bruă ăt djru mơn, sa thun sa ]ô mơnuih gum hrom, dưi hmâo mă 10 [e\ phun sâm anah pioh hơdôm bôh sang ano# anun gơgrong pơhư mă pô dong”.

           

Sâm Ngọc Linh hmâo mut laih amăng hră ]ih anăn gơnam tam lon ia. Anai le\  gơnam lon ia ta blung a amăng bruă akha jrao.

 

Sang bruă bơwih [ong m[s Sa ding kơna Đang kyâu Đak Tô hăng m[s [ơi anai djru laih amăng bruă pơgang, pơdjuai sâm Ngọc Linh – phun sâm Việt Nam./.

Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr