VOV4.Jarai-Yap mơ\ng hơmâo mơnuih blung a [ă kman HIV lơ\m thun 1990, truh ră anai thun 2020, Việt Nam hơmâo găn rơgao 30 thun laih bong glăi hăng kman HIV/AIDS.

 

Tơlơi ruă anai, hơmâo ngă kơ hơdôm klăk ]ô mơnuih djai, sa tơlơi hu\i rơhyưt, tơlơi rơngôt hning prong mơ\ng lu sang ano\ Việt, biă mă `u, hăng lu đah kơmơi [u tơphă ôh, [ă h^ kman HIV dưi mơ\n pi kian hăng tơkeng ană găng a`răng đô] tơdah [uh ta` hăng pơjrao hlâo anăm lui kman HIV mơ\ng am^ [ă kơ ană.

 

HIV le\ anăn ]ih klah ]un anăn kman Human Immunodeficiency Virus, mut ngă sat drah kơtăk găng glăi kman amăng drơi jăn ană mơnuih. Tơdah hlơi [ă kman HIV [u hơmâo pơjrao tong ten, virus amra ]eh ]ar lar ta`, mut pơrai ia kơtang amăng drơi jăn bong glăi hăng tơlơi duăm ruă, tơl truh jing tơlơi ruă AIDS laih, mơnuih [ă kman HIV amra djai yơh.

 

HIV [ă mơ\ng pô anai truh pơ pô pơko\n le\ tui hăng 3 jơlan phun: Jơlan drah, jơlan pơje\ rơkơi bơnai hăng [ă mơ\ng am^ truh pơ ană nge amăng kian, truh tơkeng ană hăng brơi ană me\m.

 

Tui hăng tơlơi ju\ yap, lơ\m 100 ]ô đah kơmơi pi kian [ă laih kman HIV le\, tơkeng ană hơmâo 30 ]ô ană nge [ă kman. Pô am^ [ă kman HIV, amra [ă kman kơ ană nge lơ\m pi kian tui 3 ]răn phun tui anai:

 

-Lơ\m tơkeng ană, HIV [ă mơ\ng ia h`or hăng drah am^ `u [ă kman HIV, tơma amăng drơi jăn ană nge. Hơmâo mơ\ng 50-60% ]ơđai nge [ă kman HIV mông anai.

 

-Lơ\m brơi ană me\m, HIV ăt tơma, [ă tui jơlan ia tơsâo am^ [udah yua tui nam tơhlo\t, rơka mơ\ng ato\ng tơsâo, anăm me\m [ă kơ ană nge yơh. Hơmâo mơ\ng 15-25% ]ô ]ơđai [ă kman HIV amăng ]răn anai.

 

Yua kơ anun yơh, abih bang [ing đah kơmơi [ă laih kman HIV, arăng lăi, tơkeng ană khok bra] hăng brơi ană nge me\m ia tơsâo tui tơlơi pơtô djơ\ hơdră.

 

Tui hăng ơi ia jrao kơhnăk sa hnong, mrô ]ơđai [ă kman HIV mơ\ng am^ `u amra hro\ [iă, [ơi ano\ aset hloh 1% tơdah am^ `u ngă tui djơ\ hơdră, ngă tui ta` tơlơi pơjrao pơhlôm, anăm brơi kman HIV mơ\ng am^ [ă kơ ană.

 

 Bruă e\p lăng HIV arăng pơtă kơ [ing đah kơmơi pi kian, tơdah kiăng tơkeng ană, ăt hơmâo hơdră soh, kơnong [ing đah kơmơi ngă đi ]ơ, pơje\ giăm hăng đah rơkơi tơlơi pơtô djơh hăng anai jai kraih brơi kơđiăng hloh.

 

Ia jrao pơjrao HIV le\ ARV dưi pơjrao pơgăn kman lar lu hăng pơgăn virus HIV. Tơdah kman [iă amăng drơi jăn pô [ă laih kman, dưi mơ\n pơgăn kman [ă truh pơ ană. Yua kơ anun, hơdră pơjrao HIV ta` hloh, mrô ]ơđai nge [ing am^ `u [ă kman HIV amra huăi [ă kman ôh.

 

Hăng [ing đah kơmơi thâo laih drơi jăn `u [ă kman HIV, kiăng [ă ană le\ khom hmư\ tơlơi pơtô mơ\ng ơi ia jao. Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anom pơjrao tơlơi suă HIV/AIDS, sang bruă e\p tơlơi duăm ruă tơring ]ar Dak Lak brơi thâo:

 

‘’Juăt `u mơnuih ruă arăng pơjrao rơbêh 1 thun drơi jăn hơđong [iă, mă drah ba pơ]rang kiăng thâo hnong kman virus dưi pơgăn [iă, ngă tui djơ\ tơlơi pơjrao, pô anun huăi hơmâo tơlơi ruă pơko\n ôh, hnun kah pi kian.

 

Lơ\m anun, hnong kman HIV mơ\ng am^ [ă kơ ană `u plai [iă, gah yu\ kơ 0,2% đô]. Abih bang [ing đah kơmơi [ă kman HIV hlâo kơ pơjrao hiư\m pă le\ tơdơi kơ pi kian ăt khom mơ`um ia jrao tui anun mơ\n, ngă djơ\ tơlơi pơtô mơ`um ia jrao pơjrao [u bơblih ôh’’.

 

Tơdơi kơ tơkeng kơ 6-12 mông, [ing ]ơđai nge phrâo tơkeng amra mă yua ia jrao pơjrao HIV sui mơ\ng 4-6 wơ\t hrơi tơjuh tơdơi kơ anun. Bruă mă yua ia jrao mơ`um ta` hloh klă hloh, tơlơi anai dưi pơgăn ano\ kman HIV mơ\ng am^ truh pơ ană.

 

Amăng hrơi blan yua ia jrao, [ing ]ơđai nge arăng mă drah ba pơ]rang [uh kman HIV mơ\n hă. Tơdơi kơ anun boh [iă `u dua wơ\t mă drah ba pơ]rang, tơdah ană nge huăi [uh kman ôh huăi yua ia jrao pơjrao kman HIV dơ\ng tah.

 

Tơdah [ă kman le\, amra mă yua ia jrao tơl abih tơlơi hơdip. Tui hăng ơi ia jrao kơhnăk sa hnong lăi, ră anai, boh tu\ yua hiam amăng bruă pơjrao kman HIV kơ ]ơđai klă biă mă. Samơ\, bruă ngă tui djơ\ hơdră pơjrao le\ tơnap tap biă mă.

 

Yua kơ anun, [ing am^ ama ]ơđai nge sơ\n pran jua, amăng anun tơlơi khăp pioh kơ ană bă yơh dưi găn rơgao h^ tơlơi tơnap tap ruă nuă. Tơdah ma ưyua ia jrao djơ\ hrơi, djop hnong pơkă, na nao tơl abih tơlơi hơdip, ]ơđai nge ăt amra pro# tơdăm prăm dra kah hăng ]ơđai pơko\n mơ\n.

 

Sa ]ô đah kơmơi [ă kmna HIV, tơlơi ]ang rơmang prong mơ\ng `u le\ tơkeng kah hăng arăng mơ\n. Tơlơi anun dưi mơ\n tơdah `u ngă djơ\ tơlơi pơtrun pơjrao mơ\ng ơi ia jrao pơtô brơi.  Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anom pơjrao tơlơi ruă HIV/AIDS, sang bruă e\p tơlơi duăm ruă tơring ]ar Dak Lak lăi:

 

‘’Mơnuih ruă HIV lăi hrom hăng [ing đah kơmơi pi kian hnun mơ\n, kiăng dưi pơjrao pơhlôm ano\ [ă kman HIV mơ\ng am^ truh pơ ană tu\ yua le\, mơta sa đah kơmơi kiăng thâo ta` tơlơi ruă mơ\ng kman HIV amăng drơi jăn `u.

 

Dua le\, khom pơjrao ta`. Klâo le\ khom ngă tui djơ\ hơdră pơjrao. Mă yua ia jrao khom djơ\, mơ`um ia jrao djơ\ mông, djop hnong pơkă na nao; nao pơkă lăng tơlơi ruă djơ\ hrơi mông pơ]ah; ngă tui djơ\ mông mă drah ba pơ]rang tui kah tu\ yua sit nik’’.

 

Kiăng ngă am^ sa tơlơi kiăng yang brơi laih kơ ană mơnuih, kơ đah kơmơi, yua kơ anun, [ing hlơi [u bưng [ă kman tơlơi ruă [u thâo pơjrao anai anăm bơngơ\t đơi ôh, anăm phai lui kơ `u ôh, khom nao pơ sang ia jrao arăng pơjrao brơi, pơtô brơi hơdră pơjrao; djru ba gah bruă ia jrao

 

Tơdah ngă tui djơ\ hơdră pơjrao, đah kơmơi [ă kman HIV ăt amra dưi tơkeng ană bă kah hăng arăng mơ\n, ană `u suaih pral, hiam drơi jăn, hơmâo tơlơi pơmin rơgơi pro# tơdăm prăm dra kah hăng ]ơđai nge pơko\n mơ\n tơdah ngă tui djơ\ hơdră pơjrao.

 

Pơjrao ARV ră anai le\ jơlan gah hmâo hăng klă hloh djru mơnuih djơ\ HIV hơd^p suaih pral hăng sui thun.

 

Khă hnun hai, kiăng hmâo bôh tơhnal klă amăng pơjrao ARV, mơnuih [a\ djơ\ HIV kiăng gir run, khom ngă tui hơdră pơkă pơjrao.

 

Kiăng hmâo dong tơlơi pơhing lăi kơ tơlơi anai, gru\p mơnuih hyu mă tơlơi pơhing gah ]ra\n hơdră anai hmâo tơlơi bơkơtuai hăng ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anom pơgang, pơgăn HIV/AIDS – Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring ]ar Daklak.

           

-Ơi ia jrao, ih dưi mơn brơi thâo bôh than mơng bruă pơjrao ARV pioh kơ mơnuih djơ\ HIV? Hăng bruă pơjrao ARV ta` sit mơn hăng mơnuih hmâo tơlơi ruă anai?

           

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Bôh than mơng bruă pơjrao ARV pioh kơ mơnuih djơ\ HIV, blung a le\ `u pơgăn tơlơi bro# prong hăng lu tui mơng kơman HIV amăng drơi jăn ană mơnuih. Dua le\ ngă pô ruă hmâo pran kơdo\ng glăi.

 

Yua kơ kơman HIV lom mut amăng drơi jăn ană mơnuih amra ngă prai asar drah T-CD4, anai le\ asar drah ngă drơi jăn hmâo pran kơdo\ng glăi.

 

Lom djuai kơman anai prai abih asar drah T-CD4 amra ba truh tơdu pran [udah ara\ng do# iâu hơdôm tơhnal ngă tơdu pran juăt [uh. Bruă pơjrao ARV ta` hmâo bôh than yôm phăn hăng mơnuih djơ\ HIV.

 

Tơlơi blung a le\ ngă tơdu tơhnal [a\ djơ\ tơlơi ruă kraih kơ mơnuih ruă. Dua le\ ngă plai [ia\ lar hyu mơng pô anai truh pô adih, bơhmu tu `u kah hăng rơkơi bơnai, pô khăp, hơdôm mơnuih tla#o hot jrao.

 

Tlâo le\ ngă plai [ia\ lar tưp mơng am^ truh pơ\ ană. Anun le\ 3 mơta bôh yua phun lom pơjrao ARV ta`, yua anun mơnuih ruă kiăng pơjrao ta` hloh klă hloh.

           

-Hơbin mơnuih djơ\ HIV dưi pơjrao ARV. Kiăng pơjrao ARV tu\ yua, pô djơ\ HIV kiăng ngă tui hơdôm tơlơi hơget ơ ơi ia jrao?

           

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tui hăng tơlơi pơkă hlâo adih le\ asar drah T-CD4 yu\ kơ 500 ]ơđeh asar drah lom sa milimet khối anun kah mơng dưi pơjrao ARV.

 

Samơ\ ră anai, pơphun mơng thun 2017 le\ abih bang hơdôm mơnuih ruă lom pel e\p pơsit djơ\ HIV amra ba mut pơjrao ARV hlao mơtăm, tơdơi kơ ngă tui sa dua mơta tơlơi pơ]rang lăng kah hăng hơtai, bôh [leh, drah.

 

Anun le\ mơnuih suaih pral. Bơ\ hăng mơnuih hmâo tơlơi ruă bơbrah kah hăng pơtuk hơngot, bơbrah hơtai B, C le\ amra pơjrao ano# bơbrah hlâo anun kah mơng pơjrao ARV.

 

Hăng [ing đah kơmơi pikian, lom test HIV hmâo thơ, [u kiăng pel e\p hơget dong tah mơ\, brơi pơjrao ARV mơtăm.

 

Tơdơi kơ pơsit glăi tơdah [u [uh kơman thơ pơdơi pơjrao mơtăm, bơ\ tơdah [uh kơman le\ pơjrao dong.

           

 

Abih bang hơdôm mơnuih hmâo tơlơi ruă pơjrao ARV khom ngă tui klă bruă pơjrao. Yua kơ [u djơ\ jrao pơjrao ôh mơ\ jrao kơdo\ng glăi kơman, yua anun lom hmâo jrao mut amăng drơi jăn `u ngă kơdo\ng glăi kơman [u lar hyu dong tah.

 

Ngă tui klă bruă pơjrao hmâo 3 yak: sa le\ ngă tui kơ tơlơi ]râo ba yua jrao. Ngă tui kơ jrao le\ khom mơ`um djơ\ jrao, djơ\ rơnoh pơkă, djơ\ hrơi mông pơkă, djơ\ hơdră hăng mơ`um na nao truh kơ djai.

 

Dua le\ ngă tui hrơi pơkă pơ]rang lăng, anun le\ 6 blan khom nao pơ]rang lăng drah, hơtai, bôh [leh, asar drah T-CD4 hăng pơ]rang lăng kơman.

 

Tlâo le\ nao pel e\p glăi djơ\ hăng hrơi pơkă. Bơhmu tu `u ơi ia jrao brơi sa blan mơ`um ia jrao le\ djơ\ hrơi mă jrao khom nao pel e\p lăng, amra dưi pơplih ta` 1 hrơi [udah tơdơi kơ 1 hrơi.

           

-Tơdah [u ngă tui bruă pơjrao, mơnuih djơ\ HIV amra bưp tơlơi hơget ơ ơi ia jrao?

           

-Ơi ia jrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơdah [u ngă tui bruă pơjrao thơ, kơman amra kơdo\ng glăi jrao kơtang biă.

 

Yua kơ anai le\ jrao ngă do\ng glăi tơlơi lar đ^ mơng kơman, yua anun tơdah [u hmâo jrao kơman amra lar đ^ ta` hăng jing djuai kơman kơdo\ng glăi ia jrao, yua anun djuai ia jrao pơjrao rơnoh sa [u tu\ yua dong tah.

 

Lu mơnuih lui pơjrao, tơdơi kơ hơdôm hrơi pơwo\t glăi thơ, amra ba truh kơman kơdo\ng glăi ia jrao kơtang biă, amra pơplih rơwang ta` biă.

 

Hăng hơdră pơkă pơjrao rơnoh sa amu` hloh, rim hrơi pô ruă kơnong kơ kiăng mơ`um sa asar jrao samơ\ hăng hơdră pơkă pơjrao rơnoh dua, prăk pơjrao `u lu hloh, yua jrao ăt lu hloh mơn, sa hrơi khom yua dua wot ia jrao hăng tui hluai kơ rim mơnuih, rim wot amra le\ mơng 4 truh kơ 5 asar.

           

Tơdah pô ruă ngă tui bruă pơjrao klă thơ tơlơi suaih pral mơng gơ`u klă biă. Hmâo lu mơnuih ruă lom rai pơ\ anai glăk amăng rơwang 3,4 anun le\ hmâo lu tơlơi ruă pơkon nao hrom, samơ\ tơdơi kơ gơ`u ngă tui bruă pơjrao klă, mơ`um jrao ARV na nao, tơlơi suaih pral amra hơdai glăi rơwang sa, anun le\ kah hăng mơnuih suaih pral, asar drah T-CD4 lu, gơ`u ăt kah hăng hơdôm mơnuih suaih pral pơkon mơn, đa do# suaih pral hloh dong, [u hmâo hơdôm tơlơi duam ruă anet pơkon dong.

            Thu Huế - Đình Thi: Pô ]ih – Nay Jek - Siu H’ Prăk: Pô pơblang