VOV4.Jarai - Ngă tui tơlơi git gai mơng Jơnum min dêh čar amăng pơgang kman AIDS hăng pơgăn mơnuih djhp hŏt ma túy, ngă đi, anăp nao pơgang hĭ abih AIDS, ƀu brơi lar HIV mơng amĭ nao pơ ană truh thun 2030, amăng hơdôm thun laih rơgao gơnong bruă ia jrao lăi hrŏm kah hăng anom bruă wai pơgang klin kman hnun mơn hơmâo pok pơhai lu bruă mă pioh pơgang HIV/AIDS, amăng anun đing nao pơtrut kơtang bruă pơgang hŭi lar HIV mơng amĭ nao pơ ană. Bruă pơtô pơblang, črâo ba pơčrang lăng HIV brơi kơ ƀing đah kơmơi pi kian hăng ƀing mơnuih amuñ ƀă kman hơmâo pơphun tŭ yua na nao.

Hơdôm thun giăm anai, bruă pơgang hŭi kman HIV lar mơng amĭ nao pơ ană hơmâo pok pơhai ha amăng plĕ mơng tơring čar truh pơ ƀon lan. Gơnong bruă ia jrao hơmâo gum hrŏm hăng gong gai ƀon lan laih dong djop gơnong bruă, khul grup ngă tui tơlơi jak iâu pơplih tơlơi pơmĭn mơng đah kơmơi pi kian, laih dong pơtô pơblang, pơčrang lăng HIV brơi kơ đah kơmơi pi kian, đah kơmơi amăng thun prap ƀă ană. Lăi pơthâo kơ tơlơi hơdip rơkơi bơnai brơi klăk amăng hlăk ai, tañ ĕp ƀuh hăng pơjrao hmao tlôn tơdah ƀuh hlơi thơ ƀă kman. Kiăo tui lăng ƀing pi kian ƀơi sang ia jrao kiăng kơ plai ƀă ngă kman HIV lar nao ƀing čơđai muai dŏ pơ gŭ 2% tui hăng tơlơi pơkă ba tơbiă. Ơi ia jrao Chuyên khoa 1 Nguyễn Thị Vinh - Khua anom bruă pơgang HIV/AIDS, anom bruă wai pơgang klin kman tơring čar brơi thâo:

“Tơdah kiăng pơgang hui HIV lar mơng amĭ nao pơ ană ƀing ta kiăng pok pơhai klă bruă pơgang HIV mơng amĭ nao pơ ană amăng hơdôm blan pơphun bruă mă laih dong kiăng pơtrut kơtang bruă pơtô pơblang kiăng abih bang mơnuih ƀon sang kơđiăng, sit biă ñu lĕ ƀing đah kơmơi pi kian, ƀing bơnai kơ rơkơi ƀă HIV amăng thun ƀă ană bă, đah kơmơi lĕ mơnuih amuñ ƀă kman, mơng anun kiăng kơ plai ƀiă djik djak ƀing đah kơmơi pi kian ƀă kman HIV, kơtưn pơčrang lăng brơi đah kơmơi pi kian, hơmâo lu dong jrao ARV brơi đah kơmơi ƀă HIV dưi mă yua kiăng pơhlôm kjăp hŭi lar kman mơng amĭ nao pơ ană”.

Amăng 6 blan akŏ thun 2021, djop anom bruă ia jrao hơmâo črâo ba, pơčrang brơi 11.673 čô đah kơmơi pi kian, ƀuh 4 čô đah kơmơi pi kian ƀă kman HIV, bruă pơphun pơjrao hăng ARV tañ ngă kơ ƀing ƀă kman hơdip suaih pral laih dong huăi ngă lar hyu kman. Hrŏm hăng bruă pơčrang lăng tañ kman HIV brơi kơ ƀing čơđai muai hŭi ƀă kman lar mơng amĭ kiăng kơ hmua tlôn pơhlôm brơi ƀing čơđai suaih pral. Blan pơphun pơgang kman lar mơng amĭ nao pơ ană (1/6-30/6), gơnong bruă ia jrao git gai Anom bruă wai pơgang klin kman hăng djop sang ia jrao pơtrut bruă pơtô pơblang djru brơi mơnuih ƀon sang thâo hluh rơđah kơ tơlơi yôm mơng bruă pơgang kman lar mơng amĭ nao pơ ană mơng anun pơplih klă bruă pơhlôm tơlơi suaih pral. Lăng yôm kơ hơdôm tơlơi tŭ yua mơng pơčrang lăng tañ kman HIV brơi ƀing đah kơmơi pi kian, lơ̆m đah kơmơi ƀă kmai HIV brơi pơhlôm huăi ngă lar kman HIV brơi kơ ană, anŏ tŭ yua mơng pơjrao hăng ARV tañ brơi mơnuih ƀă HIV kah hăng ƀing đah kơmơi amăng thun ƀă ană, bruă kiăo tui lăng kman HIV amăng drơi jăn đah kơmơi pi kian ƀă HIV kiăng kơ ană muai lơ̆m ƀing gơñu tơkeng rai lêng kơ suaih pral, laih dong pơjrao ARV brơi kơ ƀing čơđai lơ̆m tơkeng mơng amĭ ƀă HIV ƀudah đah kơmơi pơčrang lăng ƀă HIV hlâo kơ tơkeng. Yua anun lu đah kơmơi pi kian hơmâo arăng pơtrut pơsur nao khăm hăng pơčrang lăng HIV pơ sang ia jrao. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Vinh, Khua anom bruă pơgang HIV/AIDS, anom bruă wai pơgang klin kman tơring čar brơi thâo:

“Kiăng kơ ngă klă hơnong pơkă anai, rơngiao kơ tơlơi gir run mơng gơnong bruă ia jrao kiăng hơmâo tơlơi gum djru mơng djop gơnong bruă hăng khul grup mơnuih mơnam, amăng bruă pơtô pơblang amăng pơgang kman HIV, djup hŏt ma tuý, ngă đi, ƀing đah kơmơi pi kian kiăng nao pơ sang ia jrao pơjrao tañ hloh tơdah ƀă kman, pơtô pơblang brơi ƀing hlăk ai ngă klă tui tơlơi pơkă hơdip hiam, bĕ hĭ tơlơi soh sat, pơgôp pơgang hŭi kman HIV lar mơng amĭ nao pơ ană”.

Ră anai, pă anom bruă glăk djru amăng pơgang kman HIV mơng amĭ nao pơ ană anun lĕ: Anom bruă wai pơgang klin tơring čar, Sang ia jrao prong kual Dap kơdư, sang ia jrao Thiện Hạnh hăng sang ia jrao plơi prong Buôn Ma Thuột hơmâo pơphun pơčrang lăng tañ kman HIV brơi ƀing čơđai hơmâo amĭ ƀă HIV, pơjrao ARV tañ brơi 100% mrô čơđai ƀă HIV yua lar mơng amĭ nao pơ ană, pơhlôm brơi tơlơi suaih pral brơi kơ amĭ kah hăng ană. Laih dong, đơ đam tơring čar dŏ 5 anih črâo ba ƀơi anom bruă ia jrao plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring glông Lăk, Krông Bông, Krông Pač hăng Ea Sup pơgôp ngă klă amăng bruă pơčrang lăng HIV brơi mơnuih ƀon sang. Rĭm thun, pơčrang lăng HIV brơi giăm 23 rơbâo čô đah kơmơi pi kian. Truh blan 6/2021, đơ đam tơring čar ƀuh 2.540 čô mơnuih ƀă kman HIV/AIDS, amăng anun 53 čô mơnuih ƀă klin HIV yua kơ lar mơng amĭ nao pơ ană, dưm dưm 2,14% amăng mrô mơnuih ƀă HIV hơmâo ĕp ƀuh. Hrŏm hăng anun boh than dưi ngă amăng bruă pơgang HIV lar mơng amĭ nao pơ ană, ăt dŏ lu tơlơi gun găn. Ơi ia jrao Nguyễn Thị Vinh - Khua anom bruă pơgang HIV/AIDS, anom bruă pơgang klin kman tơring čar brơi thâo:

“Tơlơi ngă tơnap tap anun lĕ tơlơi pơmĭ dŏ tơdu mơng đah kơmơi, biă mă ñu lĕ đah kơmơi pi kian lĕ ƀing amun ngă kman lar mơng amĭ nao pơ ană, ƀu gưt nao pơčang lăng, ƀuh ƀă kman kaih lơm truh hrơi tơkeng, ăt dŏ hŭi, hăng dŏ hơmâo mơnuih ataih mơng ƀing HIV/AIDS. Laih dong, rơnoh prăk mă yua amăng pơgang HIV/AIDS dŏ aset, aka ƀu djop kiăng kơ pơphun lu bruă. Bing mơnuih apăn bruă lĕ ƀing mơnuih djru brơi đôč, aka ƀu kjăp bruă, ƀing djru bruă ră anai ƀu lu dong tah, yua anun bruă djru brơi mơnuih ƀă HIV/AIDS aka ƀu klă đơi ôh”.

Amăng blan pơphun bruă pơgang kman HIV lar mơng amĭ nao pơ ană thun anai, amăng hrơi blan klin Covid-19 glăk ngă tơnap tap, Anom bruă wai pơgang klin kman tơring čar Daklak hơmâo git gai ngă tui hơdôm bruă pơtô pơblang lăp djơ̆ tui ră anai, pơgang klin kjăp rah hăng pơhlôm lăi pơthâo brơi mơnuih ƀon sang thâo pơgang hŭi kman HIV lar mơng amĭ nao pơ ană. Yua anun, sa, dua bruă pơtô pơblang tum pơƀut lu mơnuih lui hĭ hơdai nao pôr amăng loa, brô̆, internet, pơtô lăng nao rai mơng ataih, amăng plang mơnuih mơnam hăng ƀiă mă ñu amăng Facebook, zalo hăng bruă djru gah ia jrao, črâo ba mơng ataih kơ bruă khăm pơjrao ƀing pi kian, pơčrang lăng kman.

Kiăng kơ tŏ tui na nao hăng tŭ yua amăng bruă pơgang kman HIV/AIDS, amăng anun hơmâo bruă pơgang hŭi kman lar mơng amĭ nao pơ ană, kiăng pơtô pơblang na nao brơi ană plơi pla thâo rơđah, biă mă ñu lĕ ƀing đah kơmơi pi kian, ƀing đah kơmơi hơmâo rơkơi ƀă HIV amăng thun ƀă ană bă, ƀing đah kơmơi amuñ ƀă kman; laih dong kiăng pơtô pơblang kiăng kơ huăi djik djak ƀing đah kơmơi pi kian ƀă HIV hăng ƀing čơđai ƀă HIV yua lar mơng amĭ, kơtưn djru brơi sang anŏ, mơnuih ƀă HIV găn rơgao tơnap tap, hơdip hiam klă. Hrŏm hăng anun, kiăng gum tơngan hrŏm hăng gong gai laih dong mơnuih mơnam, tuh pơ alin pơtô pơblang gah bruă ia jrao kiăng pơtrut bruă lăi pơthâo amăng pơgang HIV/AIDS.

Tui hăng mrô jŭ yap mơng anom bruă pơgang tơlơi ruă HIV/AIDS, amăng 100 čô mơnuih ƀă kman HIV pi kian tơdah ƀu hơmâo pơjrao pơgang ƀă mơng amĭ truh pơ ană lĕ hơmâo truh 35 čô čơđai tơkeng ƀă kman HIV. Kiăng thâo hluh hơdră pơgang kman HIV mơng amĭ ƀă kơ ană, grup hyu mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo tơlơi tơña ơi ia jrao apăn bruă CK1 Nguyễn Thị Vinh, Khua anih pơgang HIV/AIDS, Anom bruă wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar.

-Ơ ơi ia jrao, kman HIV mơng amĭ ƀă kơ ană lĕ sa amăng 3 tơlơi ƀă hyu HIV juăt ƀuh, tui anun, rơkâo kơ ih brơi ƀing hmư̆ brô̆ thâo hluh hloh kơ tơlơi ƀă kman hăng hrơi mông amuñ hơmâo kman HIV mơng amĭ ƀă kơ ană anet?

- Ơi ia jrao CK1 Nguyễn Thị Vinh: HIV mơng amĭ ƀă kơ ană kiăo tui 3 hrơi mông anai: blung a lĕ lơ̆m pi kian, virus HIV mơng drah amĭ hơmâo HIV mut nao amăng sok giong anun mut truh pơ drơi jăn ană nge. Virus HIV ƀă amăng mông pi kian amra ƀuh tañ hloh lơ̆m ană nge amăng amăng 8 wơ̆t hrơi tơjuh laih anun amra ƀă truh kơ hrơi tơkeng mơtăm. Tal dua, lơ̆m tơkeng ană, virus HIV hơmâo mơng ia pơtih, ia rơung, ia hơñưr amăng hruh ană mut amăng drơi jăn nge lơ̆m ană nge tơbiă lan mơnong hyong či tơbiă gah rơngiao. Virus HIV ăt hơmâo mơng drah amĭ mut kiăo tui nam rơka ƀơi mơnong hyong mơn giong anun mut amăng drơi jăn ană nge. Năng ai 50 truh 60% mrô čơđai ƀă virus mơng amĭ lĕ ƀă lơ̆m tơkeng. Tal 3, lơ̆m brơi ană mem, ƀu hơmâo lu đơi lơi, samơ̆ virus HIV ăt hơmâo mơn amăng ia tơsâo amĭ yua hnun ñu dưi ƀă kơ ană nge lơ̆m nge mem amĭ ñu. Lơ̆m ană nge mem, HIV mơng ia tơsâo mut nao ƀơi amăng bah, jơlah, ling tơgơi laih anun ƀă kơ ană nge, biă ñu lơ̆m čơđai hơmâo kơƀam ƀong amăng bah amuñ ƀă hloh. Ƀudah tơsâo amĭ hơmâo ia rơnah, rơka ƀudah lơ̆m čơđai čă tơgơi kĕ tơsâo ngă ƀlĕ drah lĕ HIV kiăo tui drah mut nao amăng bah ană nge, mut amăng lăm amăng bah laih anun čơđai bă kman HIV.

- Tui anun ih hơmâo tơlơi pơtă hơget mơn hăng ƀing đah kơmơi đah mơng dưi tơkeng ană huăi ƀă kman HIV?

- Ơ ia jrao CK1 Nguyễn Thi Vinh:  Ƀing đah kơmơi pi kian kiăng pơčrang kman HIV kiăng thâo tañ tơlơi ruă HIV laih anun pơjrao tañ. Đah kơmơi pi kian pơčrang kman tañ kiăng huăi ƀă kơ ană. Pơčrang kman HIV kơ amĭ kiăng ană hiam drơi. Pơčrang ARV tañ kơ amĭ kiăng plai ƀiă ƀă kơ ană. Ƀu hơmâo HIV mơng amĭ lĕ ƀu ƀă ôh kơ ană. Pơjrao ARV tañ djru mơnuih ƀă kman HIV hiam drơi jăn, plai ƀiă ƀă kơ ană ñu.

- Hăng ƀing đah kơmơi ƀă kman HIV amuaih ƀă ană lĕ kiăng kơđiăng tơlơi hơget thơ?

- Ơi ia jrao CK1 Nguyễn Thị Vinh : Tal sa, đah kơmơi hơmâo kman HIV kiăng thâo djŏp tơlơi kơ bruă ƀă ană kiăng lơ̆m pi ană hiam drơi. Tal dua kiăng krăp lăng, pơjrao tơlơi ruă tui tơlơi pơtă mơng ơi ia jrao kiăng ană tơkeng rai huăi hơmâo kman HIV. Tal 3 pô ƀă kman HIV khŏm pơjrao hăng ARV laih anun khŏm hla tui tơlơi pơjrao kiăng ngă aset virus čeh čar yŭ 200/1ml drah. Tal 4 kiăng krăp lăng hrơi pi kian hăng kiăo tui hơdră pơgang kman ƀă hyu laih anun pơjrao lui hlâo kơ ƀing čơđai lơ̆m phrâo tơkeng mơtăm.

- Bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!

 Trần Lan- Đình Thi: Čih - Siu Đoan - Siu H’Mai: Pơblang