VOV4.Jarai - Hơdôm hrơi rơgao, hrom hăng bruă tuh pơ plai kơ anom mă yua, pơtô pơhra\m, ngă pơhư\\] ơi ia jrao nao mă bruă [ơi sang ia jrao să, gơnong bruă ia jrao tơring ]ar Daklak do# tuh pơ plai lu gơnam măi mok mă yua kơ sang ia jrao să pơđ^ tui bôh tơhnal pel e\p, pơjrao tơlơi duam ruă. Hăng sa amăng hơdôm anom bruă dưi djru gơnam tam măi mok anai, Sang ia jrao să }uôr Knia, tơring glông {ôn Đôn, tơring ]ar Daklak pơsir brơi laih hăng glăk pơsir bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral blung a kơ m[s [ơi să.
Phrâo 8 mông mơguah mơ\ Sang ia jrao să }uôr Knia, tơring glông {ôn Đôn, tơring ]ar Daklak hmâo laih lu mơnuih dăp glông do# tơguan pel e\p tơlơi duam ruă. Gơ`u [u djơ\ kơnong kơ m[s mơng să ôh mơ\ do# hmâo m[s [ơi hơdôm bôh să jum dar dơng.
Amai Triệu Thị Hoa [ơi thôn 14, să Ea {ar, tơring glông {ôn Đôn, tơring ]ar Daklak glăk pikian hmâo 5 blan laih. Khă sang `u ataih mơng plơi prong Buôn Ma Thuột năng ai `u 15 km, samơ\, `u ruah Sang ia jrao să }uôr Knia mơn kiăng pel e\p hăng siêu âm kian `u hrim blan yua kơ [ơi anai [u djơ\ kơnong kơ hmâo ơi ia jrao, nai ia jrao hur har abih pran jua, gơgrong bruă ôh mơ\, hơdôm mơta gơnam tam măi mok mă yua ăt phrâo sôh mơn, [u pha ra ôh hăng sang ia jrao gah dlông hloh.
Bơ\ wa Tô Thị Ánh Thuỷ [ơi thôn 5, să }uôr Knia, tơring glông {ôn Đôn, tơring ]ar Daklak ruă hơtai bôh, bơbrah hơtai B mơng lu thun hăng anai laih, Hlâo dih, sit nao pel e\p tơlơi ruă pô, `u khom nao tơl Sang ia jrao prong tơring glông {ôn Đôn, laih anun nao rai rơngiă lu prak kak. Mơng hrơi sang ia jrao să }uôr Knia dưi prăp lui hơdôm mơta gơnam tam măi mok, `u ruah Sang ia jrao anai kiăng pel e\p tơlơi ruă. Wa Tô Thị Ánh Thuỷ lăi: Hlâo dih, să gơmơi do# [un rin, măi mok mă yua gah ia jrao akă djop ôh. Ră anai kâo [uh măi mok ăt kah hăng hơdôm bôh sang ia jrao prong hloh mơn, [ing nai, ơi ia jrao le\ hur har mă bruă abih pran jua, hmâo tơlơi gơgrong dong anun kâo ruah anih anom anai kiăng pel e\p tơlơi ruă.”
}uôr Knia jing să kual mrô 3 do# hmâo lu tơlơi tơnap tap, sang ano# [un rin hmâo rơbêh kơ ha mơkrah, rơbêh kơ 60% le\ mơnuih djuai ania [ia\. Anom mă yua akă đ^ kyar bơdjơ\ nao [u ane\t ôh bruă mă gah ia jrao, pơgang hăng bơwih brơi kơ tơlơi suaih pral m[s. Blan 5 thun 2015, dưi hmâo tơlơi djru gum mơng Rơwang bruă AP hăng prak mă yua mơng ngăn drăp Anom bruă ia jrao tơring glông {ôn Đôn tuh pơ plai blơi prăp laih kơ Sang ia jrao să }uôr Knia sa bôh măi siêu âm, sa bôh măi pơkă hơtai bôh pơ pư\ hăng sa bôh măi pel e\p drah sinh hoá. Tơlơi anai djru laih m[s ngă juăt hăng hơdôm bruă bơwih boang gah ia jrao klă pơhlôm, hro\ trun prak pơjrao hăng prak nao rai pơ\ anih ataih, ơi ia jrao Nguyễn Xuân Hoà, Kơ-iăng Khoa Sang ia jrao să }uôr Knia brơi thâo: “Dơng mơng hrơi po\k pơhai hơdôm hơdră mă yua măi siêu âm, pơkă hơtai bôh, pel e\p drah [ơi sang ia jrao le\ mrô mơnuih ruă rai pel e\p tơlơi ruă lu biă, yua kơ m[s đăo gơnang kơ bôh thâo măi mok mă yua hmâo po\k pơhai laih [ơi sang ia jrao să.”
Gơnang kơ gơnam mă yua măi mok dưi tuh pơ plai ta#o klă, ha amăng ple\, bruă pel e\p, pơjrao tơlơi ruă `u ta#o klă hloh mơn kơ m[s. Ră anai, hơnong `u lom sa blan, Sang ia jrao să }uôr Knia tu\ jum năng ai `u mơng 600 truh kơ 800 wot mơnuih ruă, đ^ giăm truh dua wot bơhmu hăng hlâo kơ akă po\k pơhai hơdôm mơta măi mok anai. Kơnong yap amăng 3 blan ako# thun 2016, Sang ia jrao tu\ jum hmâo rơbêh kơ 1.700 wot ]ô mơnuih ruă nao pel e\p hăng pơjrao tơlơi ruă, đ^ 500 wot mrô mơnuih ruă bơhmu hăng thun 2015. Ơi ia jrao Võ Minh Hùng, Khoa Sang ia jrao tơring glông {ôn Đôn, brơi thâo: “Tơhnal mơ\ [ing gơmơi ruah mă sa dua bôh sang ia jrao kiăng tuh pơ plai hơdôm bruă bơwih boang kơ mơnuih ruă kah hăng siêu âm, pơkă hơtai bôh, pel e\p drah, sinh hoá, ia mơ`ă… kiăng djru kơ m[s hơdôm bôh să hmâo lu m[s do#, hmâo lu neh wa djuai ania [ia\ do# hăng hơdôm bôh să tơnap tap. Sa tơlơi [ing gơmơi gleng nao dong le\ pơtô pơhra\m ană mơnuih kiăng mă yua hơdôm mơta măi mok anai…”
Bruă kơtưn mă yua măi mok ia jrao kơ să blung a ngă tui ba glăi bôh tu\ yua amăng bruă bơwih brơi tơlơi suaih pral kơ m[s, hrom hăng anun ăt le\ sa amăng hơdôm tơhnal ba tơbiă yôm phăn kiăng pơsit sang ia jrao djơ\ hăng tơhnal pơkă tui {irô ding jum wai lăng bruă pơkă kơ bruă ia jrao să, samơ\, ră anai, mơnuih mă bruă [ơi Sang ia jrao să do# gơgrong ba lu mơta bruă, anun lom po\k pơhai hơdôm măi mok mă yua ăt do# tơ\i đưn mơn, biă `u amăng hơdôm hrơi tla#o ia jrao pơgang hlôm hlâo. Yua anun, Sang ia jrao să }uôr Knia kiăng biă tơlơi gleng nao mơng gơnong bruă ia jrao kơ bruă ruah e\p dong mơnuih mă bruă kơ sang ia jrao să kiăng bruă bơwih boang tơlơi suaih pral [ơi sang ia jrao jai hrơi jai ba glăi bôh tơhnal hloh.
Hơdră
pơkă lăng kiăng thâo [uh hăng pơjrao tơlơi ruă bơbrah sang ană.
Tơlơi ruă bơbrah bru\ asar amăng sang ană jing sa tơlơi ruă juăt hơmâo mơng [ing đah kơmơi hrơi, tơdơi kơ ruă bơbrah tơsâo. {ơi dêh ]ar Việt Nam, lơm 100 rơbâo ]ô đah kơmơi le\, hơmâo 20 ]ô mơnuih hơmâo tơlơi ruă anai laih anun rơbêh ha mơkrah mrô anun djai yua tơlơi ruă hu\i rơhyưt anai ngă. Khă tơlơi ruă hu\i rơhyưt samơ\ tơlơi thâo ia rơgơi ră anai, tơlơi ruă bơbrah sang ană dưi pơjrao hlao mơn tơdah ta` thâo [uh hăng pơjrao djơ\ hơdră, hmao kru.
Tơlơi ruă bơbrah sang ană `u hơmâo mơng sơl amăng lăm sang ană, jing jơlan sang ană pơtruh nao pơ kuang buang. Phun `u hơmâo tơlơi ruă yua kman virus anăn Papilloma do\ amăng mơnuih, iâu klah ]un le\ HPV. Djuai virus anai [ă tui jơlan je\ giăm rơkơi bơnai. HPV hơmâo 100 tuýp. Amăng anun `u hơmâo 4 tuýp ngă bơbrah laih anun bru\ ]ơđeh asar sang ană. Hơdôm mơta tuýp HPV anai do\ amăng sang ană, ngă pơblih h^ ]ơđeh asar, drah kơtăk jing ană, anun yơh ]ơđeh asar jing ană `u bru bra [u thâo pơđ^ kyar djơ\ hơdră. Tơdah [u hmao pơjrao ta`, kman ba rai tơlơi ruă anai, amra ngă ruă bơbrah sang ană. Abih bang đah kơmơi tom je\ giăm rơkơi bonai laih amra hơmâo soh tơlơi ruă djơh hăng anai. Amăng anun, [ing đah kơmơi juăt hyu đih tom hăng lu đah rơkơi, [ing đah kơmơi do\ rơkơi mơng muai, tơkeng ană lu, ple\, ]e] ană lu wơ\t...Lu đah kơmơi hơmâo kman HPV `u [u hơmâo tơlơi bơkơnal ôh, anun [u thâo ôh. Juăt `u arăng thâo, tơl tơlơi ruă `u kraih baih: kah hăng tơbiă drah kuang buang lơm aka truh blan [uh eng, tơbiă drah tơdơi kơ je\ giăm rơkơi bơnai; ruă kian; ruă lơm nao mơ-a`ă, [le\ ia mơ-a`ă raih daih [udah [uh ia kơh`or krô mơng kuang buang. Lơm anai, tơlơi ruă kơtang baih, pơjrao tơnap yơh. Nai prin tha, ơi ia jrao Nguyễn Khắc Hân Hoan, Khoa anom pơkă lăng kman tưp tơlơi ruă, gah sang ia jrao Từ Dũ brơi thâo:
Kman HPV lơm `u tưp amăng drơi jăn mơnuih ta amra ngă pơblih phra biă mă, laih anun `u hơmâo mông ba truh tơlơi ruă. Lơm pơđ^ kơtang tơlơi ruă anun, `u sui mơn mơng 1 thun, truh 2 thun, tăp năng 8 thun yap mơng hrơi hơmâo kman HPV tơma amăng sang ană, ngă bơbrah sang ană.
Khă hnun, tơlơi ruă bơbrah sang ană hơmâo lu biă mă laih anun hu\i biă mă kơ phung đah kơmơi. Samơ\ anai le\ tơlơi ruă pha ra hơjăn `u đô]. Yua dah, `u amra thâo ta` lơm aka [u hơmâo asar ]ơđeh ruă bơbrah. Tơlơi anai mơ\, tơlơi ruă pơko\n [u hơmâo ôh. Ră anai, yua kơ ia rơgơi tơlơi kơhnâo lu laih, tơlơi ruă bơbrah sang ană dưi pơjrao hlao laih anun pơgang hlâo, tơdah [uh ta` hăng pơjrao hmao klôn.
{ơi tơring ]ar Daklak, dong mơng blan 1 thun 2016, sang ia jrao prong Thiện Hạnh hơmâo măi pơ]rang e\p lăng kman HPV kiăng ta` [uh tơlơi ruă bơbrah sang ană. Anai le\, sang ia jrao blung a laih anun kơnong sang ia jrao anai mơn [ơi kual }ư\ siăng pok pơhai hơdră anai, djru kơ mơnuih [on sang dưi nao pơkă lăng tơlơi ruă [ơi giăm plơi pla pô, huăi kiăng nao pơ sang ia jrao prong ataih.
Hlâo adih, kiăng thâo kơ tơlơi ruă bơbrah bru\ asar CTC, mơnuih ruă amra nao pơkă lăng hăng hơdră anăn PAP'S Smear. Bruă ngă anai, kiăng e\p lăng [uh ta` tơlơi ruă bơbrah bru\ asar lơm `u phrâo hơmâo. Samơ\ [uh rơđah, PAP'S Smear ăt [u dưi thâo [uh djo\p ôh, tăp năng lui h^ hơmâo 45% ano\ phun ba truh tơlơi ruă. Yua kơ anun, bruă pơkă lăng nao rai lu wơ\t, 6 blan ha wơ\t [udah 1 thun ha wơ\t khom nao pơkă lăng glăi dong. Mă drah pơ]rang kman HPV `u amra lu hloh, dưi thâo [uh ta` hloh kman HPV hu\i ba truh kơ tơlơi ruă lơm `u aka jing ]ơđeh asar bru\ pơđ^ kơtang tui. Nai prin tha, ơi ia jrao Nguyễn Khắc Hân Hoan, Khoa anom pơ]rang kman tơlơi ruă gah sang ia jrao Từ Dũ lăi dong:
Mơnuih nao pơ]rang drah, kiăng [uh kman HPV hơmâo hă [o#, ăt [u djơ\ lăi mơnuih ruă bơbrah asar ]ơđeh mơtam ôh, yua dah kman HPV `u tưp hlâo truh kơ jing tơlơi ruă bơbrah bru\ asar ta lăi ung thư le\ truh 8 thun. Lơm 100 ]ô mơnuih nao pơkă lăng tơlơi ruă anai, kơnong hơmâo 10 ]ô mơnuih đô] pơwơ\t glăi pơkă lăng tal dua, 90 ]ô le\, 3-5 thun tơdơi kah glăi pơkă lăng dong. Tơlơi anai, ăt djru ngă plai [iă hua] prak kơ sang ano\, kơ lo\n ia, laih dong hro\ [iă mơnuih đih sang ia jrao.
Hơdră pơkă lăng, mă drah ba pơ]rang kman HPV, ngă amu` ame\ mơn kah hăng pơ]rang lăng kuang buang hru\p tơđar đô]. Blung a, pô kiăng pơkă lăng, ơi ia jrao lăng brơi tơlơi ruă laih anun mă drah, asar hơge\t amăng sang ană pioh ba pơ]rang amăng măi. Laih anun [ing ơi ia jrao amra lăi pơthâo brơi boh tơhnal pơkă lăng tơdơi kơ 2-3 hrơi. Thạc sĩ, ơi ia jrao Nguyễn Vĩnh Phúc, Kơ-iăng khoa anom pơjrao tơlơi ruă đah kơmơi, sang ia jrao prong Thiện Hạnh lăi:
Tơdah laih pơkă lăng huăi hơmâo ôh kman tơlơi ruă, mơnuih ruă glăi pơ sang hơđong yơh pran jua. Tơdah pơkă lăng [uh hơmâo kman, jing kman HPV tưp laih, pô ruă anun, amra do\ glăi pioh arăng pơkă lăng lu mơta tơlơi ruă pơko\\n dong, dơ\ hơnong kman tưp laih. Kah hăng kơtưn pơkă lăng PAP'S Smear amăng 3 blan 1 wơ\t, pơ]rang jơlan sang ană, kiăng thâo [uh tong ten ]ơđeh asar ngă ruă bơbrah, ta` thâo pơjrao h^ hmao kru.
Tui hăng ơi ia jrao kơhnâo kơhnăk, [u djơ\ lăi djo\p pô [ă tơlơi ruă HPV le\, jing bơbrah bru\ asar soh ôh. Yua lơm hrơi blan pơ]rang [uh kman HPV truh kơ mông `u pơjing rai tơlơi ruă sui mơn mơng 10-15 thun đơ đa. Yua kơ anun, [ing đah kơmơi dong mơng 23 thun pơngo\, tom je\ giăm rơkơi bơnai laih, khom nao pơkă lăng pơ]rang tơlơi ruă amăng sang ană hăng hơdră e\p lăng kman HPV dong mơng 3-5 thun sa wơ\t, kiăng [uh ta` hăng pơjrao hmao kru. Laih dong, khom pơgang tơlơi hơdip mơda, do\ dong [ong huă tơpă, tong ten hăng rơkơi sang, tơlơi khăp amăng sang ano\, anăm dju\p hot, khom tla#o jrao pơgang kman HPV kơ ]ơđah muai đah kơmơi.
Siu H'Prăk-Nay Jek: Pô ]ih hăng pôr
Viết bình luận