VOV4.Jarai - Tơlơi pơhiăp Yuan jing kông ngăn yôm phăn mơng djuai ania, pơdah pran jua mơnuih Việt Nam. Hơdôm măi mok pôr pơhing lăi hrom, pơtui jua pơhiăp – pơdah ru\p lăi ha jăn hmâo bruă mă yôm phăn amăng bruă lăi pơthâo hăng ngă pơhrôh đ^ dong ano# bơnga] mơng tơlơi pơhiăp Việt  yua kơ hrim bôh pơhiăp, hrim glông ]ih mơng hơdôm mơnuih mă tơlơi pơhing leng kơ hmâo tu\ yua prong truh hăng m[s. Anai le\ jing bôh yôm tơlơi ]ih “Djă pioh tơlơi klă hiam mơng bôh pơhiăp Việt (Yuan) [ơi glông pôr hăng pơdah ru\p” mơ\ pô hyu mă tơlơi pơhing phrâo Phương Thuý mơ-^t truh kơ ơi pang, yă dôn hăng [ing gơyut.

            Jing sa ]ô mơnuih ]ih tơlơi pơhing phrâo hmâo mă bruă [ơi Gong phun jua pơhiăp dêh ]ar Việt Nam, lom rơbêh kơ 70 thun laih ơi Nguyễn Đình Thanh ăt le\ pô juăt laih mơng hơdôm jơlan hơdră pơtui jua pơhiăp hăng pơdah ru\p. ~u ăt le\ mơnuih hmâo lu tơlơi gum hơgo#p kơ bruă mă yua bôh pơhiăp mơng hrim ]ô mơnuih pơhiăp amăng bro#, dăp hơdră. Tui hăng `u, [ơi glông pơtui jua pơhiăp hăng pơdah ru\p ră anai, sa dua mrô mơnuih ]ih tơlơi pơhing, dăp hơdră hmâo lăi laih hơdôm tơlơi mơ\ pô [u thâo hluh, [u dah [u thâo. Hrom hăng anun, lom pơtui jua pơhiăp, hmâo mơnuih pơhiăp ta` ba truh rơngiă h^ bôh pia, hual bôh pia, rơbêh bôh pia, akă anăp nao djơ\ hơnong ]i kiăng… Pô hyu mă tơlơi pơhing phrâo Nguyễn Đình Thanh lăi le\: Tơlơi pơhiăp Yuan hmâo lu mơta biă, kơnong kơ lăi djơ\, djơ\ bôh pia mơng pô le\ tơlơi lăp yôm phăn biă, be\ mă yua bôh pơhiăp dêh ]ar ara\ng [u djơ\ ano#, ngă ara\ng hmư\ [u mu\t tơngia: “Tơhnal pơkă djơ\ le\ blung a, tơdơi kơ anun mơng hmư\ mơ-ak. Hmâo sa tơlơi le\ [u thâo hluh mơ\ dơnong kơ pơhiăp: “phun `u” [u djơ\ “tơlơi tơdu”; “djru tlaih” [u djơ\ djru gum ôh: sit lăi “hmâo ha jăn” laih le\ pha ra yơh… Dơnong kơ pơhiăp rơbêh, pơhiăp soh hăng lok nao lok rai. “Nai pơtô pơkra laih lu gơnam yua pơtô pơhra\m hăng gơnam tam pioh lăng nao [ơi anăp”, samơ\ “gơnam lăng nao [ơi anăp” anai jing gơnam yua pơtô pơhra\m, dưi pơblang mơng tơlơi Hán hơdai nao tơlơi Yuan. Ră anai ara\ng pơ]eh, lăi anun le\ bôh pia pơlar samơ\ ăt anăm ngă `u rơwen h^ ôh. Hơdôm mơnuih mă tơlơi pơhing, mơnuih git gai khom thâo dơlăm tơlơi anun.”

            Tơlơi đ^ kyar kơtang mơng hơdôm mơta hră ]ih tơlơi pơhing ngă kơ bôh pia tơlơi Yuan jing h^ lu tui, hmâo jua suă mơng tơlơi hơd^p mơda rơnuk anai. Mrô bôh pia pơhrua nao tui jơlan bơkơtoai nao rai hrim hrơi hmâo mơnuih ]ih tơlơi pơhing lăi pơthâo hăng lăi đ^ hmao tlôn. Tui hăng tiến sĩ Phạm Văn Tình, Anom kơsem min Hră pơblang tơlơi pơhiăp hăng Hơdră lăi pơblang bôh pơhiăp Việt Nam  le\ amăng 20 thun je# hăng anai, hmâo năng ai `u 4000-5000 mơng tơlơi pơhiăp Anglê phrâo mu\t rai amăng bôh pơhiăp Yuan. Tui anun, bruă pơhrua nao, pơplih phrâo jing tơlơi kiăng biă, pơhlôm tơlơi đ^ kyar mơng bôh pơhiăp hluai tui bôh pơhiăp hơđăp, ngă brơi kơ Tơlơi Việt lu tui dong samơ\ ăt dưi djă pioh mơn hơdôm phiăn juăt hăng gru grua: “Tơdah đing nao to\ng [ing ta [uh le\, ta tu\ mă laih phiăn juăt, hơdră pơhiăp mơ\ hlâo dih [u pơhiăp, [u mă yua. Kâo pơhlôm ră anai mu\t nao [ơi hrim sang thơ hơdră pơdă, anih anom pơkra, kơnuih hơd^p mơda, băn ao mơng [ing ta hmâo ngă tui mơng kual yu\ rong lon tơnah lu. Yua anun hơdôm tơlơi hơge\t klă hiam mơng [ing ara\ng le\, djơ\ hloh, thâo hloh, ngă pơhrôh đ^ amăng tơlơi hơd^p mơda mơng [ing ta [u ngă  rơgao hơnong ôh. Ca vát, com-lê bơhmu tu `u tơnap pơblang biă. Hơdôm bôh pia ră anai dưi mă yua khom hmâo tơlơi pơplih hăng hmâo jơlan gah hrom tơlơi anun jing [u hmâo hơge\t hling hlang ôh.”

            {ơi glông pơtui jua pơhiăp hăng pơdah ru\p, tơlơi pơhiăp tơhnal ba jơlan hăng pơdah pran jua truh hăng m[s. Ră anai, [ơi hơdôm go\ng phun pơdah ru\p hăng pơdah ru\p hmâo jơlan gah lu mơta đok pơhiăp [ơi glông pôr, hăng tơlơi ]ang rơmang pơjing tơlơi sit, biă `u hăng hơdôm tơlơi ]ih pơhing ngă tui [ơi  anih hmâo tơlơi. Tiến sĩ Vũ Thị Sao Chi, Kơ-iăng Khoa ]ih dăp hơdră gơgrong gah Hơdrôm hơdră pơhing bôh pia, Anom kơsem min bôh thâo phrâo mơnuih mơnam Việt nam lăi le\: hơdôm tơlơi pơkă bôh hră ]ih hăng bôh hră ]ih pơdah kah hăng amăng hơdrôm hră, hră ]ih, amăng hră ]ih bôh pia hmâo pơblang gah tơlơi Yuan khom dưi lăng le\ djơ\ tơlơi  Yuan. Anun khă mơnuih hmâo tơlơi juăt pơhiăp [ơi plơi pla pô hơpă thơ lom ngă pô pơtui jua pơhiăp, dăp hơdră mơng hơdôm Gong phun jua pơhiăp, Pơdah ru\p dêh ]ar ta ăt khom pơkra tui bôh pơhiăp yua hrom mơn: “Pơtui jua pơhiăp, pơdah ru\p mơng dêh ]ar ta khom anăp nao truh bôh pơhiăp abih bang m[s, biă `u le\ hơdôm jơlan hơdră pơtui jua pơhiăp yôm phăn kah hăng Tơlơi pơhing phrâo sit `u khom le\ Tơlơi Yuan abih bang m[s. ~u jing bôh pia rơgao hloh kơ hơnong `u, pơke\ hăng hơdôm ano# gal hloh mơng tơlơi Yuan amăng 3 kual dêh ]ar ta. Sit yơh tơdah hluai tui bôh nik bôh pơhiăp le\ đok pơhiăp gah dưr dêh ]ar akă hmâo lu bôh than  djơ\ hơnong mơn wot [ơi kual to\ng krah hăng kual dơnung. Samơ\ amăng anun ăt hmâo mơn sa dua bôh than akă djơ\ hơnong `u kah hăng bôh hră “tr” hăng “ch” mơ\ [ơi sa dua kual  le\ pơhiăp bôh hră anun rơđah biă tui anun rơđah đông khom tu\ mă hơdôm bôh tu\ yua anun.”

            Tơlơi pơhiăp Yuan jing bôh pia pơkă hrom mơng lu mơta. }ih djơ\ hơnong bôh pơhiăp pơtui [ơi gong phun pơtui jua pơhiăp, pơdah ru\p lăi ha jăn hăng hơdôm mơta măi mok pôr pơhing lăi hrom jing jơlan pioh hră pơhing truh giăm hloh hăng m[s hăng ăt le\ hơdră pioh djru djă pioh tơlơi bơnga] mơng tơlơi pơhiăp Yuan (Việt). Tơlơi anun kơnong kơ dưi lom hrim mơnuih ]ih tơlơi pơhing pơđ^ tui tơlơi pơmin pơhiăp hăng ]ih khom djơ\, khom klă, khom pơ]eh phrâo tơlơi pơhiăp am^ ama  pô [a\, ơi yă pô pơjing.

                                                                        Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr