-Nay Jek : Neh met wa hăng [ing gơyut khăp hăng [u-eng ! }răn hơdră “Tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip mơda” hrơi anai, mơ\ng Gong phun jua pơhiăp Việt Nam, gơmơi lăi nao kơ tơlơi mă yua ia jrao rơ\k, ia jrao pơgang gơnam pla ngă đang hmua [ơi dêh ]ar ta, ngă pơ hơ[ak jrak amăng ia [ơi [ôn prong Đà Lạt. Kiăo tui dơ\ng boh yom phun tơ`a hăng lăi glăi mơ\ng ơi Lê Hồng Thiên, Anom pơjrao tơlơi duăm ruă kơ ană plơi pla, gah ano\m bruă ia jrao pơgang tring ]ar Lâm Đồng lăi nao kơ tơlơi pơdlăi djơ\ truh suaih pral yua ano\ hơ[ak jrak amăng ia. {ơi anai, jing boh yom phun tum te] tui anai.

Neh met wa hăng [ing gơyut khăp ! Tui hăng tơlơi ju\ yap mơ\ng Sang bruă sem min gah ia yua jar kmar SIWI lăi, r^m hrơi [ơi ro\ng lo\n tơnah hơmâo năng ai `u 2 klăk tơn djah djâo, ia djah tuh nao [udah rô trun amăng ia krông, ia dơnao hăng ia rơs^, 70% hơnong djah khăng gah bruă măi mok, djah arăng ngă hmua pla pơjing aka [u pơrai h^ ôh, ba tuh lui amăng ia rơs^, ia ]roh hnoh yua [ơi hơdôm dêh ]ar glăk pơđ^ kyar. Tơlơi anai, ngă kơ ia ta yua hơ[ak jrak biă mă. Ha mơkrah mrô mơnuih duăm ruă đih pơ sang ia jrao [ơi hơdôm dêh ]ar glăk pơđ^ kyar yua kơ [u hơmâo ia hơdjă yua laih anun lu mơnuih duăm  ruă yua pơdjơ\ nao kơ ia yua mơ`um soh. Kơ[ah tơlơi hơdjă anih juă glai hăng kơ[ah ia hơdjă rơgoh so# yua yơh ngă kơ  1 klăk 600 rơbâo ]ô ]ơđai muai djai amăng r^m thun.

Lơm anun, tui hăng boh tơhnal hơduah e\p lăng amăng dêh ]ar ta kơ bruă yua ia hăng pơgang ano\ hơdjă ayuh hyiăng kuăl plơi pla, mrô mơnuih mă yua ia pioh tơnă asơi hơbai a`ăm laih anun ia mơnơi [ơi kuăl plơi pla hơnong hơdjă kơnong kơ 15,5% đô]. Lu hnoh ia, ia bơmun, ia dơnao, ia bơmun khoer mơ\ng sang ano\ mơnuih [ôn sang djơ\ ano\ hơ[ak jrak gr^ gra`, hơmâo lu kman sat ruă tưp lar. Anai yơh phun `u, hơmâo kman tơlơi duăm ruă [ă hyu pơ lu anih amăng dêh ]ar ta. Tui hăng [ing khua mua pơ ala kơ ano\m bruă ia jrao jar kmar WHO [ơi Việt Nam lăi, amăng mrô 20 rơbâo ]ô mơnuih djai [ơi Việt Nam yua kơ ia yua [u hơdjă rơgoh, giăm ha mơkrah mrô anun ruă kian pơtah ]roh ngă.

{ơi tring ]ar Lâm Đồng hăng lu tring ]ar pơko\n, tơdơi kơ hơmâo mă yua ia jrao pruih pơdjai rơ\\k, mơnuih [ôn sang juai lui hơdư\ kiăng kơđuh, gêt ]ai ia jrao laih mă yua pơ hmua đang. Tơlơi juăt ngă, tơlơi among anai yơh ngă ba truh tơlơi sat, ruă nuă kơ drơi jăn, kơ ayuh hyiăng tơlơi hơdip mơnuih mơnam [ing ta ăt jing sa tơlơi ruă ako\ do\ đôm amăng lu tring ]ar lơm dêh ]ar ta ră anai. Tơl [ôn prong Đà Lạt-sa boh anih hmư\ hing ]ơkă tuai hyu ngui tring ]ar Lâm Đồng ăt yua kơ djah djâo arăng tuh lui, phai ]a ]o\t mơ\ jing djah kơđuh, gêt ]ai ia jrao pơdjai rơ\k, ngă hơ[ak jrak kơ ako\ ia, ia ]roh hnoh amăng [ôn prong mơtam. Ơi Lê Qúy Thành, [ut plơi mrô 5, phường 9, [ôn prong Đà Lạt, tring ]ar Lâm Đồng lăi:

Mơnuih [ôn sang pruih ia jrao pơdjai rơ\k lu biă mă, pruih dơ\ pă, glo\m lui djah gêt ]ai ia jrao pơ anun mơtam. Mrô mơnuih mă dưm kơđuh gêt ia jrao amăng kơsăk laih anun ba nao ]uh le\ [u lu ôh, lu kơ mơnuih juai lui amăng ia dơnao, phai lui [ơi hang, ako\ kli king hmua anun yơh ayuh hyiăng glai klô [ơi anih do\ bơ be] djơ\ h^ hăng hơ[ak jrak  sat biă mă.

Tơlơi ngă anai [u djơ\ lăi bơ be] djơ\ kơnong ayuh hyiăng lo\n adai đô] ôh, hlâo ia  ]roh hnoh hơ[ak jrak abih, lu anih ano\m tuai hyu ngui, hyu lăng anih hiam mơ\ [uh lêng kơ djah djâo soh, tuai rơnguai ăt [u gưt nao ngui dơ\ng lơi; anih ano\m s^ mơdrô ]ơkă tuai lup le] h^ soh đô], đuăi hyu lăng anih  hiam amăng drai ia ]roh hnoh mơ\ [âo bru\ suek suak. Kah hăng pơ drai ia Cam Ly, hnoh ia Cam Ly rô nao pơ [ôn  prong hơmâo lu tuai hyu ngui mơ\, lăng nao pơpă lêng kơ djah djâo hăng gêt ]ai ia jrao rơ\k soh. Amai Nguyễn Thị Phương Uyên, sa ]ô tuai mơ\ng [ôn prong Hồ Chí Minh nao ]uă ngui pơ anun lăi:

Kâo [uh djah djâo [ơi anai lu biă mă lah, rơbat hyu amăng anih hyu ]uă ngui [âo bru\ biă mă bluh đ^. Djah djâo amăng ia lu biă mă.

Tui hăng tơlơi lăi pơthâo mơng ano\m bruă pơgang gơnam pla tring ]ar Lâm Đồng, him lăng hơnong ia jrao pơdjai rơ\k arăng mă yua amăng sa hektar hmua le\ 10 kg hăng kơđuh ia jrao laih anun kơdu\ng kơsu truh kơ 1,5 kg. Pơkă dưm dưm lơm sa thun tring ]ar Lâm Đồng mă yua ia jrao rơ\k truh kơ 3.200 tơn, hăng kơdung kơsu arăng juai lui amăng jơlan glông, amăng glai klô truh kơ 200 tơn. Yua kơ mơnuih [ôn sang ngă hmua aka [u thâo abih ano\ pơdlăi mơ\ng djah djâo sat ngă kơ glai klô, ayuh hyiăng anih ano\m ta do\ lăi hro\m bơ be] djơ\ kơ ia yua lăi pha, `u bơ be] kơtang biă mă. Ơi Đào Văn Toàn, Kơ-iăng Khua ano\m bruă pơgang gơnam pla tring ]ar Lâm Đồng lăi:

Kơdung kơsu hruh ia jrao pơdjai rơ\k lăi pha hăng djo\p mơta kơdung kơsu, hruh djah djâo pơko\n lăi hro\m, kah hăng lơm ngă hmua kơsăk hơbâo proai, gêt ]ai ia jrao, lu mơta djah arăng juai lui amăng glai amra jing ano\ ngă sat kơ ayuh  hyiăng lo\n adai glai klô soh, `u ngă sat kơ lo\n glai, ngă sat kơ hnoh ia, biă mă `u ia gah rơgup lo\n, ngă sat kơ ayuh hyiăng ta hrip mă, suă jua. Laih dơ\ng ngă sat, hơ[ak jrak anih ano\m hiam amăng [ôn prong, biă mă `u [ôn prong hmư\ hing kah hăng Đà Lạt anun.

Kiăng kơ plai [iă tơlơi arăng phai lui djah djâo mơ\ng đang hmua, ngă sat kơ ayuh hyiăng lo\n adai glai klô, ano\m bruă wai lăng lo\n glai adai rơhuông hăng ano\m bruă pơgang gơnam pla tring ]ar Lâm Đồng hơmâo pok pơhai lu  kơ]ăo bruă kiăng hyu hrui mă, rơnăk h^ djah djâo hruh gêt ia jrao pơgang gơnam pla do\ đôm lo\n [u thâo lik [ơi dêh ]ar ta hăng amăng tring ]ar, laih anun lông ngă laih [ơi phường 9, [ôn prong Đà Lạt, Lâm Đồng. Kơ]ăo bruă anai dưm dua boh anih hrui mă djah djâo, hruh kơdung kơsu dưm ia jrao, kmơk\ proai, hơbâo proai ngă đang hmua, djah djâo arăng juai lui le# amăng ia dơnao, ia ]roh hnoh, ba pơrai h^. Gio\ng anun, amra pok prong tui bruă mă anai pơ lu anih ano\m amăng tring ]ar hla tui./.

-Siu H’Prăk :  Neh me\t wa hăng [ing gơyu\t khăp! Tui hăng Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah le\, ră anai truh 80% mrô tơlơi ruă noă [ơi h’dôm bôh deh ]ar glăk đ^ kyar bơdjơ\ nao ako# ia hăng rơhuông adai lon m’nai. Hăng [ơi deh ]ar Việt Nam, lom sa thun hmâo truh kơ 9000 ]ô m’nuih djai, 200.000 ]ô m’nuih hmâo tơlơi ruă bơbru\ asar mơ\ hmâo tơhnal mơng ia [u h’djă. Kiăng djru neh wa thâi rơđah hloh dơng kơ h’dôm ano# bơdjơ\ nao săt yoa kơ ia [u h’djă ba truh, pô hyu mă tơlơi pơhing phrâo ]ra\n h’dră hmâo laih tơlơi bơk’toai nao rai hăng ơi ia jrao Lê Hồng Thiên, Gah anom wai lăng tơlơi soaih pral m’nuih m’nam, Anom bruă ia jrao pơgang hlôm hlâo tring ]ar Lâm Đồng kơ bôh yôm anai. Rơkâo neh me\t wa hăng [ing gơyu\t hmư\ hrom tui anai.

            PTV: Ơ ơi ia jrao, h’dôm tơlơi ruă juăt bư\p h’pă hmâo bơdjơ\ nao ako# ia [u h’dja\?

            -Ơi ia jrao Lê Hồng Thiên: Mă yoa ia [u h’djă amra ba truh hăng ană m’nuih 2 m’ta tơlơi ruă phun le\ ruă [ơi jơlan [o\ng huă hăng tơlơi ruă bơdjơ\ nao [ơi kl^ kliăng.

            Tơlơi ruă tư\p tui glông [o\ng huă: tui mrô ju\ yap mơng Khul wai lăng bruă ia jrao rong lon tơnah le\ mrô m’nuih djai yoa kơ tơlơi ruă [ơi jơlan [o\ng huă do\ng tal 3 [ơi rong lon tơnah. Rơđah biă `u kăh hăng h’dôm tơlơi ruă yoa k’man, klan mo\t ba truh.

            +Sa le\ Tơlơi ruă ]ro\h kian yoa kơ djơ\ k’man ROTAVIUS: anai le\ sa tơlơi ruă juăt hmâo biă hăng ]ơđai moai.

            +Dua le\ tơlơi ruă djơ\ k’man ru\p gai: anun le\ tơlơi ruă bơbrah [ơi pruăi tha juăt ngă kraih biă yoa kơ k’man Shigella. Tơlơi ruă tư\p tui jơlan [o\ng huă tui rơ-wang dar m’e\h – m’bah [u dah mơng m’nuih anai tư\p kơ m’nuih dih [u dah mơng tơngan djơ\ k’ma, tư\p truh biă `u tui ia mơ`um, m’nong [o\ng huă. {ơi deh ]ar ta, ia mơ`um jing m’nong to\ng krah tư\p hyu tơlơi ruă tah ]ro\h, ruă kian hơ`or ba jơlan hlâo yoa kơ ia [u hmâo h’tu\k do\k hlâo kơ mơ`um,…

            +Tlâo le\ tơlơi ruă duam pơiă rơ-o\t drơi jan: anai le\ tơlơi ruă bơbrah đơr hơr drơi jan yoa ia phih mơng k’man ru\p gai ngă pơiă rơ-o\t drơi jan ba truh. Tơlơi ruă brơi [uh [ơi đơr hơr drơi jan, ba truh lu tơlơi pơlih hu^ rơhiư\t kah hăng: Hluh pruăi, [le\ drah [ơi kiăn pruăi, bơbrah glông, bơdjơ\ nao drah k’tăk,… Lu m’nuih hmâo tơlơi ruă yoa kơ [o\ng djơ\, mơ`um djơ\ h’dôm m’ta m’nong [o\ng hmâo k’man klan mo\t, ia yoa [a\ djơ\ k’man [u h’tu\k tơsa\, [u dah yoa kơ [o\ng m’nong [o\ng do# m’tah kah hăng hla ro\k rao hăng ia [a\ djơ\ k’man.

            +4 le\ bơbrah pruăi: juăt `u mơng 24 truh kơ 72 mông hmâo tôm m’hao [le\ pơtah, [le\ pơtah, ]ro\h kian. Tơlơi ruă hmâo [ơi djo\p hnưr thun, k’tang hloh le\ [ơi [ing ]ơđai moai hăng [ing tha rơma lom hmâo tơlơi ruă le\ tơlơi rơngiă ia hăng prung tơlơi pơplih pơiă rơ-o\t amăng drơi jan amra ba truh tanh hăng pơhu^ truh tơlơi h’d^p tơdah [u pơsir hmao tlôn.

            +Rơngiao kơ anun, do# hmâo sa dua m’ta tơlơi ruă pơkon kah hăng tơlơi ruă tah ]ro\h, tơlơi [le\ pơđeh [ơi tơkai tơngan hăng m’bah, tơlơi ruă bơbru\ asar, h’dôm tơlơi ruă gah drah k’tăk…

            +5 le\ klan –mo\t: tơlơi ruă yoa kơ klan duôi, klan jrum, klan a`e\,… tư\p hyu tui jơlan ia yoa. Yoa ia e\h hmâo bôh klan mo\t đung mu\t amăng ia bư\p hyuh hyang gal le\ tư\p truh pơ\ ană m’nuih. M’nuih ruă juăt bư\p lu le\ hăng ]ơđai moai, yoa kơ rơbăt tơkai soh [u dah ngui ngor [ơi lon… Bôh klan anun amra ]ur mu\t amăng pruăi, amăng ph^, glô, m’ta… bơdjơ\ nao prong kơ tơlơi soaih pral.

            2. Tơlơi ruă m’ta dua anun le\ yoa kơ yoa ia h’[ak:

            -Tơlơi ruă [ơi kl^ kliăng: m’ruih găi, [le\ bor, bơbrah ]ung yoa kơ yoa djơ\ ia [u h’djă.

            -H’dôm tơlơi ruă gah m’ta: mriah m’ta – ruă m’ta, bơbrah m’ta.

            -H’dôm tơlơi ruă gah đah kơmơi rơi.

            Rơngiao kơ anun, ia do# jing anih anom pioh sa dua m’ta ke\] moa\h ]eh ]ar lar djuai ba truh h’dôm tơlơi ruă tư\p kah hăng duam pơgrun, duam pơđung drah, bơbrah glô…

            PTV: Ơ ơi ia jrao, h’dôm tơlơi ruă juăt bư\p mơ\ ơi ia jrao phrâo lăi rơđah le\ hmâo bơdjơ\ nao prong tơlơi soaih pral hăng rơhuông adai lon m’nai mơng m’nuih m’nam, tui anun kiăng pơgang tơlơi soaih pral m’nuih m’nam [ơi  anăp h’dôm tơlơi ba truh săt yoa kơ ia [u h’djă ba truh, tui hăng ơi ia jrao [ing ta khom ngă h’ge\t?

            Ơi Ia Jrao Lê Hồng Thiên: Kiăng h’dư\ h^ h’dôm tơlơi ngă săt kơ tơlơi soaih pral yoa kơ ia [u h’djă ba truh:

            -Blung hlâo, khom wai lăng klă h’dôm ia djah pơđoh juăt `u yoa kơ ană m’nuih tuh hyu kah hăng djah, ia e\h mơ`ă, ia. Wai lăng klă bruă mă yoa h’dôm m’ta ia jrao pơgang phun pla djru amăng bruă ngă đang hmua, ia djah mơng sang măi.

            -Hăng ako# ia amra h’[ak [u dah djơ\ h’[ak, bruă pơsir hăng pơdjai k’man amăng ia yoa anai jing yôm phăn biă. Rơđah biă `u mă yoa bruă djo\ng ia hăng pơdjai k’man h’dôm tơhnal amra bơdjơ\ nao ako# ia yoa. Tơlơi anai djru klă amăng bruă pơgăn h’dôm măt k’man bơdjơ\ nao ako# ia, h’dư\ h^ lu h’dôm tơlơi ruă tư\p tui ako# ia.

            -Hrim m’nuih khom thâo pơgang anih anom do# kah hăng: [u glom djah hăng tuh djah ]a ]o\t; ta#u hloh mă yoa ako# ia h’djă; pơhlôm agaih mơnong [o\ng huă, khom gleng nao amăng bruă mă yoa h’dôm m’nong [o\ng h’djă, biă `u khom [o\ng huă, mơ`um tơsă…

            -Kơnong hăng h’dôm bôh sang ano# m’nuih [ôn sang [ơi kual plơi pla mă yoa ako# ia yoa mơng h’dôm bôh ia bơmun, ia khoer… amra h’[ak le\ khom hyu pel e\p tơlơi soaih pral kiăng thâo hăng pơjrao tơlơi ruă hmao tlôn. Laih anun, khom pel e\p ano# klă ia yoa glăk mă yoa [ơi h’dôm anih anom juăt bruă kiăng dưi gum lăi pơthâo, ]râo ba h’dră pơsir ako# ia.

            PTV: Hai, bơni kơ ^h ơi ia jrao ho\!